Иә, дүниеге Алаш жұрты болып жаратылғалы бері «Ер қанаты – ат» деп білген қазақтың өмірін жылқысыз көзге елестету қиын. Ұлан-ғайыр ұлы даламыздың бүгінгі ұрпағына дейін сақталып келе жатқанының өзі осы «мінсе – көлік, жесе – ас» дегеннен әрі асып, жылқының жаудың бетін қайтарудағы жауынгерлік үлесін айтып жеткізудің өзі бөлек әңгіме. Сондықтан да қазақ өзін алдымен жылқы мінезді жұртпын деп санайды. Жылқы ішінен тұлпарын таңдап бәйгеге қосады, аты озғанның бағы да озады деп біледі.
Мемлекет басшысы «Біздің жеріміз материалдық мәдениеттің көптеген дүниелерінің пайда болған орны, бастау бұлағы десек, асыра айтқандық емес», деп бүкіл түркі дүниесінің түп қазығы, біздің атамекенімізді ерекше ардақ тұтады. Елбасы одан әрі жылқы мінген ата-бабамыздың басқа да күнделікті тұрмыстық, өмірлік мәдениетті де дамыта түскенін атап көрсетеді. Жылқының қолға үйретілуіне байланысты, тақымына басқан сәйгүлігіне еркін мініп жүруі үшін ер-тұрман, жүген-ноқта, үзеңгі-таға сияқты ат әбзелдерінің, ыңғайлы киімнің, оның ішінде шалбар мен саптама етіктің дүниеге келуі де көшпенділер салт-дәстүрінің ажырамас бөлігі. Соған орай ағаштан, темір, қола, тағы басқа металдан жасалатын бұйымдар көбейген. Құйттайынан ат құлағында ойнауды меңгерген ата-бабаларымыздың осы өзінің өмірлік серігі – жылқының арқасында ұлы даланы иеленуі заңды болып көрінеді. Қазақ қазақ болғалы атқа жай ғана мініп қоймай, оның бес тұрманының сақадай сай болуына және әдемі болуына зор мән берген. Ер-тұрманды, киім-кешекті бағалы былғарымен, жалт-жұлт еткен алтынмен әшекейлеу сол замандардағы тұрмыстың да дәулетті болғанын көрсетеді. Жылқыға деген зор құрмет бара-бара оның қымбат ер-тұрманымен, ал ұрыс үстінде қаза болған жауынгерді өзі мінген атымен бірге жерлеу дәстүріне дейін әкелді. Ал аламан бәйгелердің алдын бермеген сәйгүліктердің бағасы қазіргі заманның бағасымен салыстырғанда да таңдай қақтыратыны белгілі. Оза шауып бәйге алған тұлпарын үйірлі жылқыға, керек десеңіз бес қарулы батыр мен айдай сұлу аруға айырбастамаған мысалдар тарихымызда жетеді.
Жылқыменен біте қайнасып кеткен ата-бабамыздың салт-дәстүріндегі әрбір екі сөздің бірі атқа байланысты болып келеді. Оның көбі өнегелі, тәрбиелік мәні зор мақал-мәтелдерге, даналық сөздерге айналып үлгерген. Қараңыздаршы: «Ат тұяғын тай басар», «Ағайын тату болса – ат көп, абысын тату болса – ас көп». Осылай жалғасын таба беретін нақыл сөздер бойыңа рух сыйлайды.
Ұл дүниеге келгеннен бастап «құлыным» деп өсіретін қазақ, сол баланы сүндетке отырғызған бойдан тайға мінуді де үйретеді. Сондай-ақ ұл туғанда, сол күндері туған құлынды немесе ботаны нәрестенің еншісі-бәсіресі етіп атау да ата салты. Баланың бәсіресі бәйгеге салса жүлделі, тойға барса мақтанышы, жауға шапса сенімді серігі, ұрыстан аман алып шығатын жүйрігі әрі қаруы дейтін ұлы тілектердің бәрі осы Ұлы дала көшпендісіне тән қасиет.
Халқымыз сонымен бірге «Тұлпар мініп, ту алған», «Топтан озып, бәйге алған» деп жатады. Алғашқысы ұрыс, соғыс жағдайын білдірсе, екіншісі бейбіт замандағы ас беру кезіндегі, қуаныш-той үстіндегі ат жарысын, бәйгені айтқаны. Ат жарысының, атты баптаудың жылқы шаруашылығын өркендетумен қатар тәрбиелік мәні де зор. Жарысқа қосатын атты таңдап, оны бәйгеге жаратуға дейінгі ұзақ мерзімге бәйге атына шабатын бала оның бапкері, қазақша айтқанда, атбегімен, ат сейісімен бірге жүріп, аттың бар қыр-сырын білуі тиіс. Ат сейісінің бар айтқанын тыңдап, жадында ұстаған бала бәйге атына берілетін жемшөп, суының мөлшеріне дейін біліп, оның нені ұнатып, нені ұнатпайтынын және жаттығу кезінде атының қандай қабілеті, артықшылықтары барына қанығады. Осындай ерекше күтім мен жақсы дайындық қана бәйге кезінде өзінің нәтижесін береді. Тайбурыл, Байшұбар болып батырлық, эпостық жырлардан орын алады. Құлагер, Ақбақай, Маңмаңгер сияқты ән-жырға қосылып, халықпен бірге жасайды. Атты ерекше жаратқан сейістер мен көріпкел-сыншылардың да есімдерін ел ұмытпайды. «Күреңбайдай сыншы екенсің ғой» деп атбегілерін мақтап жатады. «Тайында – қақта, құнанында – сақта, дөненінде – бапта, бестісінде – бәйгіге қосып, бағын сына» деген сөздерді де белгілі сейістер қалдырған. Сондықтан ат қосу, ат шабысы, оның ішінде әрбір қазақтың айызын қандыратын аламан бәйге – қашаннан бергі қазақтың намысы мен жігерін қайрайтын ұлттық спорттың төресі болып саналады.
Жылқы десе ішер асын жерге қоятын қазақ ат құлағында ойнаудың бар қыр-сырын меңгерген. Елбасы айтқандай: «Бабаларымыз шапқан аттың үстінен садақ тартуды барынша жетілдірді. Соған байланысты қарудың да құрылымы өзгеріп, күрделі, ыңғайлы әрі қуатты бола түсті. Масағына қауырсын тағылып, металмен ұшталған жебе берен сауытты тесіп өтетін көбебұзарға айналды... Сарбаз бен оның мінген атын қорғауға арналған сауытты да алғаш рет біздің бабаларымыз жасаған. Еуразия көшпенділерінің айрықша маңызды әскери жаңалығына баланған мұздай темір құрсанған атты әскер осылайша пайда болды».
Шынында да Еуразияның кіндігіне орналасқан Ұлы даланы мекендеген бабаларымыз тұрмыс салттарын, жауынгерлік дәстүрлерін жетілдіріп қана қоймай, Шығыс пен Батыстың арасындағы өркениеттер мен мәдениетті жалғастырудағы алтын көпірдің рөлін атқарды.
Иә, Ұлы даланың бар қадір-қасиеті, халықтың барлық өнегелі әдет-ғұрпы, қаймағы бұзылмаған мінезі сол даланың төсінен орын алған алыстағы ауылдарда жатқан сияқты көрінеді маған. Ауыл десе, жылқы десе, бар өмірін ат үстінде өткізген әкем Нұрыш пен атақты қара аттың иесі – Қарақұмның сейісі атанған ағам Қарасайдың, талай бәйгенің алдын бермеген тұлпарларды дайындаған Әли көкемнің, жасы жүзге жеткенше, өзінің атын Қуаңға апарып суарып жүретін Бегәлі атамыздың асыл бейнелері көз алдыма келеді. Астанада тұрып жатсақ та, Қазалы өңірінде, ауылда, Сарыбұлақта – туған жерде болып жатқан жаңалықтарға құлақ түріп жүреміз. Жақында ауылдың қадірменді қариясы, ұлағатты ұстаз Сражадин Шамұратов өзінің жетпіс жасқа толуына орай дүркіретіп аламан бәйге өткізіпті. Бәйгеде ауылымыздан шыққан белгілі кәсіпкер Сайран Әбдірасыловтың торы жүйрігінің шабысына ел-жұрт тәнті болыпты. Ауылдың жыршы-термешілері атақты Балқы Базар термесінің мақамымен терме-жырларын төгіпті. Жүйрікті мақтапты. Ауылдың ұлттық коды, бәйгенің бренді деген осы емес пе?!
Әңгімемізді түйіндей келгенде, шыр етіп дүниеге келгеннен бастап ат жалын тартқан ата-бабамыздың тарихынан, салт-дәстүрінен алар өнеге көп. Елбасының «Ұлы даланың жеті қыры» атты тарихи-танымдық еңбегінен тарихи сананы қалыптастыра отырып, мемлекетшіл сананы орнықтыру керек екенін ұғасың. Бір сөзбен айтқанда, өз қадір-қасиетімізді біліп, өткеннен үйреніп, ұлттық кодты жандандыруға әркім өзінің үлесін қосуы қажет.
Біз жылқы мінезді халықпыз. Осы қасиет бізді қазіргі уақыт көшінен қалдырмай, алға ұмтылуға жетелейді.
Сәдуақас ЖҰБАТОВ,
журналист
АСТАНА
