Ес білгеннен бері Төлеген ақынның өлеңдерін оқып, найзағайлы ақын жайлы естеліктер көлінде жүзіп өскендіктен бе, араға жылдар салып Алматыға келген тұста жаны пәк, жүрегі кіршіксіз адамды іздедік. Ешкімді алаламайтын, сен үшін жан сала қуанатын, жақсы өлең үшін жас басыңды хан көтеріп, құрмет тұтатын дос іздедік. Өмірді өлең деп түсінетін, «зерлі бақырдың» сыңғырына құлақ тосып жатпайтын жанкешті ақындық болмысты іздедік. Бірде, бала күннен кітаптардан, газет-журналдардан жырын оқып жүрген шығармашылық иесінің өз әлемінен мүлде ажырап кеткенін көріп күйзелдік. Жанымыз ауырды.
Сол күндердің бірінде ерте көктемнің қоңырауындай болып Әлібек аға Шегебай жолықты. Әркімнен бір қайтып үлгерген балаң көңіл өз кісісін тапқандай аласұрды-ау, сонда. Шіркін-ай, мен кітаптан іздеген мөлдір, таза, өмірді өлең деп сүретін ақындық әлем осы емес пе! Биязы, бипаз, назымгөй нақышты болмыс қой! Жыр үшін мінберді де, керек десе қолда тұрған шекпенді әкімдікті де талақ еткен талант иесі дегеніміз осы емес пе!
Бүгінгі күннің – кешегі жаңбырдан үрпиген күшік жүніндей қабағы салыңқы. Алдымда «Ақ жауын» кітабы. Ақынның жан талшықтары нәзік, сыршыл. Кейде бұрқасын, кейде тыныш түнгі теңіздей. Мына бір жырды оқиықшы. «Ұйқыға құшақтарын жайып кірген, Жанына жылу жинап ғайып-түнннен, Таң ата қала дейтін көл бетінен, Жүзеді нөпір халық қайық мінген...». Көз алдыңызға қызықты көркем сурет келген болар. Менің де. Екінші шумағына қаралық. «Жүзгенде қайық мінген нөпір халық, Кептелер көшелер мен көпір барлық, «сендерді қайтсем екен, қызталақ» деп, Ақ басты Алатау-шал отыр налып...».
Расында, тау ақсақалдың бұлт «немерелеріне» қаһарланса, олардың «ботадай боздайтыны» бар. Байқап қарасаңыз, табиғат тұтастығы адамзатпен егіз жаратылғанына көзіңіз әбден жете түседі. «Сынып түссе бір бұта, қабырғама қараймын» дейтін Жұмекен даналығы да осында болса керек. Гетені, Уитменді, Лермонтовты алсақ та, кез келген ірі ақынның құпия кілті «шөп жапырақтарының» ішінде жатқанын сезінесіз.
Ақын кітабының тұтас бір бөлігі ауыл өміріне, ондағы сырғып аққан балалыққа, адамдардың аңғалдығына, туған жерге деген сағынышқа арналады. Кейде Рубцовтың қалжыңқойлығы, кейде Есениннің тентектігі көрінеді. Бірде соншалықты жіңішке сезім сипаттары Байронның жараланғыш жанын еске түсіреді. Бірде Афанаси Фет секілді табиғат ананы қырағы байқағыштыққа кәу боласыз. Ізденіс аясының кеңдігі білінеді. Бірақ та, ақын оқығанын бадандай етіп көзге шоқып жатпайды, қорытқанын, сезінгенін, әр сәтті сана диірменіне сала отыра түйсінгенін жазады.
Жинақта ауыл жайлы ұзын-сонар циклге татырлық жырлар бар. «Адыраспан», «Бесік», «Таба нан», «Жеті шелпек», «Тасаттық», «Көкпар» секілді өлеңдер қалалық мұрынға ауылдың иісін әкеледі. Қала аспанына ауылдың түтінін жаяды. Ұлттық тамырыңа, асыл діңгегіңе қан жүгіртеді.
Ақынның кредосы – шынайылық. Қалай жазады, солай өмір сүреді. Қалай өмір сүрсе, солай жазады. Қоспасыз. Артық бояусыз. Осы тұста Белинскийдің «өлеңді оқығанда оқырман оны өзі де жаза алатындай болып көрінсе, бұл – шын өлең» деген тәмсілі ойға оралады. Ақын бірде катарсиске, тазаруға құлшынады. «Жаны жиырма бесте ажал құшып, тәні жетпіс бесте жерленетін» есепсіз пенделерге ашына, ызалана тіл қатады. Өзді-өзін таразыға салады.
Кітапты тұтас алып қарасақ, сәтті ізденістер табын көреміз. Шығыс шайырларының шәйі көйлектей сусыған үміті, үстемдігі қылаң береді. Сұлулыққа іңкәрлікті, әсемдікке құштарлықты сезесіз. Хаямдай «нұрлы шарапқа» шөлдеу, Хафиздей дүниені сезім қауызына сыйдырып, кейде аңсарлы ақын жапанда тербелген раушан гүлдерін бір-бірлеп құшақтап сүйгісі келеді. Кейде көшеде кезіккен сұлудың магиясынан айыға алмай ұзақ жүреді. Тылсым әлеммен тілдеседі. Әсіресе қазақы қара өлеңге барған ізденіс сапары ерекше. Көзіқарақты оқырман етене таныс Есениннің – ұлттың сығымдалған сөлі саналатын «частушкадан» нәр алғанын айтпағанда, әр тұлғаның түбін қазсаңыз ұлттық тірек, ұлттық қайнарға кезігесіз. Және сонымен құнарлы екенін бағамдайсыз. Ал, Алаш баласы үшін «қазақтың дәл өзіндей қарапайым» қара өлеңнің қадірі бөлек.
Биылғы көктем көп күттіріп келді, еркелеп келді. Қабарған қыстан мейірімге қаталаған адам көңілі күрсіністерді жеңе бастады. Күн ұзарды. Түн қысқарды. Жәндіктер, жануарлар, өсімдіктер бәрі-бәрі жаңа ғұмырға көшкендей. Ал ақын болса: «Өзгеріп те кеткен жоқ өмір, дара, Өзгергені болмаса өңір ғана. «Көктем келді» дегені мына жұрттың, Күнтізбеге алданған көңіл ғана», – дейді. Қызық. Неге екен? Неге көктем келсе де, ақын жаны әлденеге елеңдейді? Әлдекімді сағынады?!
Иә, бұл – өмір. Өмір шәрбатына шөлдеген ақын әлемі – мөлдір әлем. Соны әлем. Гейзер суындай тасқынды әлем. Алладан мол қуат, кемел күш берілген әлем. Өлеңге адалдықты, ұлпа қардай сенімді берік ұстанған әлем. Сонысымен де құрмет тұтасыз, жақсы көресіз.
ақын
