Пайым-парасаты мол, адамдық пен адалдық сияқты қасиетті өн бойына сыйдырған, өмірі өнеге болған тұлғалар бұл өмірден бақиға аттанған кезде, көпшілік қимастықпен «жақсы кісі еді» деп айтып жатады. Өмірден озғанына жыл толмаса да, Шора Шамғалиұлының отандық ғылымға еткен еңбегі, еліміздің дамуына қосқан үлесі туралы естеліктер жора-жолдастары, ғылым-білім қайраткерлерінің авторлығымен бұқаралық ақпарат құралдарында жариялануда. Мұның өзі қайраткер ғалымның өшпес еңбегіне берілген баға деп айтуға болады. Біз де ұстазымыз туралы сөз қозғауды жөн деп санадық.
Ғалымның атқарған ерен еңбегі, қол жеткізген табыстары туралы сөз қозғасақ, алдымен ойға келетіні оның бай ана тіліміздің өткені мен бүгінгісін егжей-тегжейлі зерттеп, қазақ тіл білімі аталатын іргелі ғылымның ілгері дамуына зор үлес қосқаны еске түседі. Ғалымның қаламынан шыққан 300-ден астам ғылыми мақала, оның ішінде 20 шақты монографиямен оқулық соған дәлел. Оның еңбектері қазақ тілінің өзекті салаларына, атап айтқанда, қазақ тілі тарихы диалектология, лексикология, лексикография, грамматика сияқты көкейкесті мәселелерге арналған. Ұстазымыз күшін сарп етіп зерттеген екі саланың бірі – диалектология болса, екіншісі – тіл білімі тарихы. Сөз байлығының жергілікті қазынасын зерттеу үшін, қазақ даласын көп жыл бойы суығына тоңып, ыстығына күйіп, ел-жұртымыздың сөз жиһазын қалт жібермей парақ бетіне түсіріп, білген-түйгенін ғылым әлеміне танытқан көрнекті ғалым еңбегін мақтан тұтамыз.
Айталық, «Қазақтың аймақтық лексикографиясы» атты еңбегі түркітану ғылымында аймақтық лексикография теориясына арналған алғашқы монография. Ол әлемдік деңгейде өткен халықаралық конференцияларға, симпозиумдар мен форумдарға қатысып, «Диалектілік лекскографияның талас мәселелері», «Тіл мәдениеті және жергілікті ерекшеліктер», «Диалектілік терминология», «Түркі тілдерінің аймақтық лексикографиясы» сияқты тақырыптарда баяндама жасап, әлемдік түрколог ғалымдардың назарын өзіне аударған еді. «Қазақ диалектологиясы» атты тұңғыш оқулықтың жарық көруіне атсалысып, авторларының бірі болды. Қазақ және түркі тілдерінің диалектологиялық атласын жасауға белсенді түрде қатысып, көпжылдық еңбегінің жемісі ретінде академик Ш.Сарыбаевтың басшылығымен әрі редакторлығымен жарық көрген «Қазақ тілінің аймақтық сөздігі» қазақ тіл біліміне қосылған сүбелі үлес саналады.
Ерекше екпін түсіре айтатыны, саналы ғұмырының жетпіс жылға жуық уақытын қазақ тіл білімінің тарихын зерделеуге арнағаны. «Қазақ тіл білімі әдебиетінің библиографиялық көрсеткіші» атты кітабының алты томын жариялау барысында, бір ғасырға жуық мерзімде жарық көрген том-томдаған кітаптарды, шаң басқан мұрағаттардан ашып, мерзімді баспасөзде жарияланған мақалаларды, монографиялық еңбектерді екшеп, оны картотекаға түсіріп, жүйелеп кітап етіп шығарып, көпшілікке ұсынуы - оқымыстылар тарапынан ерекше бағаланды.
Шора Шамғалиұлының еңбегіне шолу жасағанда, терминология мәселесін айтпай кетуге болмайды. Терминология бойынша даулы мәселелер төңірегінде, атап айтқанда, терминдерді қолдануда бірізділіктің болмауы, халықаралық терминдердің қазақша баламасын берудегі ұстанымдардың әртүрлілігі, халықаралық терминдердің қазақша баламасын берудегі олқылықтар жөнінде ақпарат құралдарында және Мемлекеттік терминология комиссиясында ой-пікірін ашық айтатын.
Шора Шамғалиұлының қатардағы аспиранттан Ұлттық ғылым академиясының академигі деңгейіне жетуі – біз аз-кем сөз еткен еңбектердің жемісі. Ғалымның еліміздің белгілі жоғары оқу орындарында профессор ретінде дәріс оқуы – көптеген тілші мамандығын меңгерген түлектердің қазақ тіл білімінің қыр-сырымен танысуын мүмкіндік бергенін айтуға болады. «Қазақ диалектологиясы» оқулығымен сусындаған тілші-филологтар еліміздің түкпір-түкпірінде еңбек етеді.
Негізінен, көпшілік Шора Шамғалиұлын қайраткер-ғалымдығымен қатар, сегіз қырлы, бір сырлы, өмірі өнегеге толы тұлға деп те таниды. Шөкең жайлы аңызға айналған әңгіме де жетерлік. Әріптестері, жора-жолдастары оның ерекше қасиеттерін жыр қылып айтып жүреді. Алғашқы ойға оралатыны, ғалымның коллекциялық өнерге құштарлығы. Ұлы Шоқан Уәлиханов бастаған коллекциялық өнерді Сарыбаев әулетінде Шөкең бас болып дамытқанын жұртшылық жақсы біледі. Бұл туралы кезінде бұқаралық ақпарат құралдарында жазылып, теледидардан көрсетілген болатын. Ғалымның соңында мыңға тарта төсбелгілер, медальдар, ескі монеталар, ақшалар коллекциясы қалды. Сондай-ақ аурулардың салалары сараланып, бір жүйеге жинақталған мыңға тарта халық емшілігі туралы папкалар жиналған. Егер сіз ауруыңыздың ем-домын білгіңіз келсе, реттілікпен тізілген картотекадан оп-оңай біле қоясыз. Шөкеңнің жинаған коллекцияларынан әркім ауруының емін тауып, нәтижесінде құлан-таза жазылып кеткендерге талай куә болған едік. Сонымен қатар «Ұлы адамдар мұражайы» сериясымен дайындалған материалдардың Ш.Уәлихановқа қатыстыларын өзі білім алған Алматыдағы №12 мектепке тапсырған болатын. Қазір бұл мұражай жас жеткіншектердің ұлы ғалым туралы қосымша мәлімет алуына мүмкіндік тудырып отыр.
Сондай-ақ Шөкеңнің футболға құштарлығын сөзбен жеткізу мүмкін емес. Өткен ғасырдың 60 жылдарының екінші жартысында спорттың бұл түрі – футболға деген көпшіліктің көңілі ауған кезі болатын. Жастар «Қайрат» футбол командасындағы ағаларына еліктеп, солар сияқты атақты футболшы болуды армандайтын. Шөкеңнің ғылыми жұмыстан қалт еткенде «Қайрат» командасы туралы газет-журналдарда жарық көрген материалдарды жинап, жүйеге түсірері, нәтижесінде 100-ден астам футбол туралы альбом жасап, үш кітап, футбол күнтізбелерін басып шығарумен қатар, мыңдаған футболға қатысты төсбелгілер мен доп белгіленген спорт киімдерін, «Қайрат» командасының аға-буын өкілдерінің қолы қойылған доптарды жинаумен айналысқанын біреу білсе, біреуі білмес. Ал ұстаз жастарды патриоттық тәрбиеге баулуда, отаншылдық рухта тәрбиелеуде спорттың алар орнын ерекше футболдан ұлттық мұражай ашу керегін, оған қойылатын заттарға өзінің де үлес қосатынын айтып отыратын еді.
Өзгелерге өнеге болатын тағы бір қасиеті – қарапайымдылығы. Мерейтойларды өткізуде Шөкеңнің ұстанымы ерекше еді. 70, 80, 90 жылдық тойларын әлдекімдер сияқты аста-төк той өткізіп, ел аралап, шапан киіп, елді дүрліктірмей-ақ өзі бітірген Алматыдағы №12 қазақ орта мектебі оқушыларына Абай атындағы опера және балет театрында қойылатын «Біржан-Сара» операсына жеке қаражаты есебінен билет сатып алып береді. Шөкеңнің ісі үлгі боларлық емес пе?!
Шора Шамғалиұлының өзгеше қасиеттерінің қатарына әсем әзілқойлығын, сезімтал сергектігін, орынды ойын-қалжың отырысының асабалығын қосар едім. Бір қарағанда, атағы дардай академиктің әрқашан той-домалақтардың төрінен табылып, жастармен жарысып, жасының тоқсанның төріне көтерілгеніне қарамастан би алаңдарының көркін қыздырып, бірнеше халықтың әндерінен попурри орындағаны кеше ғана сияқты еді. Ұстазым ылғи да «адам күліп жүру керек, күлкі адамның көңіл-күйін көтереді, әрі өмірді ұзартады. Күлкі болғанда да жарасымды күлкі ғана жаныңды жадыратады. Күлудің түрі осы екен деп, неге болса соған ыржалақтай беруге тағы болмайды» деп ақылын айтушы еді. «Күлкі – өмірдің мүлкі» дегенді алға тартып, Шөкең 2000-нан астам анекдот жинақталған кітабын жариялауды жоспарлап еді. Амал не, оған үлгермеді...
Диалектология дарабозы, библиография білгірі, сөз сарапшысы, термин тілекшісі, футбол фанаты, коллекция корифейі, күлкі королі сияқты сан қырларын сөз еткен мақаламды еліне етене жақын «Egemen Qazaqstan» газеті академик Шора Сарыбаевтың тоқсан жасқа толған мерейтойына орайластырып жариялаған еді. Сол мақаламда ұстазымның ғибратты ғұмырының жалғаса беруін тілеп, Алла сәтін салса, ол туралы «Ғасырдан ұзақ ғұмыр» атты мақала жазсам деген ниетім бар екенін де тілге тиек етіп едім. Амал қанша, ғылыми жұртшылық тоқсан бес жасқа қараған шағында көрнекті ғалымынан айырылды.
Қазақта «Жақсының – аты өлмейді, ғалымның – хаты өлмейді» деген қанатты сөз бар. Шөкеңнің ел игілігі, жақсылығы мен бақыты жолындағы өрелі істері, ұрпағына өмірі өнеге болатын тұлға ретінде аты өлмейтіні, ғылымда қол жеткізген толағай табыстары, жарияланған том-том еңбектері ғылыми мұра ретінде елге қызмет ете беретіні сөзсіз.
Кәрімбек ҚҰРМАНӘЛИЕВ,
ҰҒА корреспондент-мүшесі, филология ғылымдарының докторы, профессор
