Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамына жол
Бейсенбі, 27 қыркүйек 2012 7:02
Президент Н. Назарбаевтың «Қазақстанның әлеуметтік жаңғыртылуы: Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамына қарай 20 қадам» атты мақаласы Қазақстанның тиімді және әлеуметтік даму жолында екендігінің нақты белгісі болып табылады. Әлбетте заң ғылымында дамушы ел ретінде мемлекеттік реттеу мен қоғамның өзін өзі басқаруында үйлесімділік бар ел танылады. Ал осы кезге дейін батыста тиімді ел ретінде халықты жарылқаушы және әл-ауқатты мемлекет деп есептелініп келген еді. Бүгінгі таңда ғалымдар арасында бұл тұжырымдаманың орнына жаңа, яғни еңбекші мемлекеті, еңбекке қолайлы жағдай жасау мемлекеті туралы идея қалыптасты. Елбасының Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамына қарай 20 қадам идеясы әлемдік қоғамтану ғылымының негізгі даму бағыттарымен ұштасатындығы байқалады.
Бейсенбі, 27 қыркүйек 2012 7:02
Президент Н. Назарбаевтың «Қазақстанның әлеуметтік жаңғыртылуы: Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамына қарай 20 қадам» атты мақаласы Қазақстанның тиімді және әлеуметтік даму жолында екендігінің нақты белгісі болып табылады. Әлбетте заң ғылымында дамушы ел ретінде мемлекеттік реттеу мен қоғамның өзін өзі басқаруында үйлесімділік бар ел танылады. Ал осы кезге дейін батыста тиімді ел ретінде халықты жарылқаушы және әл-ауқатты мемлекет деп есептелініп келген еді. Бүгінгі таңда ғалымдар арасында бұл тұжырымдаманың орнына жаңа, яғни еңбекші мемлекеті, еңбекке қолайлы жағдай жасау мемлекеті туралы идея қалыптасты. Елбасының Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамына қарай 20 қадам идеясы әлемдік қоғамтану ғылымының негізгі даму бағыттарымен ұштасатындығы байқалады.
Осы мәселеге орай біз Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті мемлекет және құқық теориясы мен тарихы кафедрасының доценті, заң ғылымдарының кандидаты, «Академик С. Зиманов атындағы білім заңнамасы» ҒЗО директоры Бақыт АЛТЫНБАСОВҚА жолығып, жалпыға ортақ еңбек қоғамына бастар заңды жолдар туралы әңгімелескен едік.
– Бақыт Омарханұлы елдегі әлеуметтік мәселелерді кейінге қалдыруғаболмайтындығын ескерсек, жаhанданудың тұрақсыз жағдайындабіздің қоғам қандай болуы қажет және осы жағдайдан сүрінбей шығуүшін қандай бағытты ұстану қажет деп ойлайсыз? Осы мәселегетереңірек тоқталып өтсеңіз.
– Мемлекет пайда болғалы бері қандай формациялар мен өркениеттерді басынан кешірсе де, қоғам мен адамның әлеуметтік жағдайы толық қамтамасыз етілмей жатып ішерге жағдай жасалған емес. Кеңестік кезеңнің дұрыс жақтары бар еді деген кезде, бізге, ең алдымен, барша жұрттың еңбекке тартылуы есімізге түседі, себебі, жұмыссыз жүру кеңес адамының санасына жат нәрсе болды. Сол саясаттың нәтижесінде кеңестік кезде қоғам мен мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық жағдайы даму үстінде болғанын барлығымыз білеміз.
Халқының басына күн туып, тағдырдың тәлкегіне түсіп, мемлекеттің келешегі қыл үстінде тұрған кезде де жоқтан бар жасап, артта қалған мемлекетті әлемнің алдыңғы қатарына шығарған көшбасшыларды тарих ұмытпайды. Соның ішінде Азияның Ли Куан Ю (Сингапур), Махатхир Мохамад (Малайзия) секілді данышпан көшбасшылардың басынан кешіргені таңғаларлық жағдай. Ұлыбританияның әскери базаларына әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан тәуелді болған Сингапур, Қытай мен Үндістан саудагерлері мен қолөнершілерінің қолына қарап отырған Малайзия данышпан көшбасшыларының саясаты арқасында 30-40 жылдың ішінде әлем мойындайтын деңгейге көтерілді.
Ал біздің еліміз – аталған елдерге қарағанда халқы анағұрлым сауатты, көзі ашық, көкірегі ояу, тарихы терең, жері мен табиғаты бай мемлекет. Сондықтан, Елбасының мақаласында көрсетілгендей, барша жұрт еңбекке тартылып, жеңілдің астымен, ауырдың үстімен жүруді өзіне жат нәрсе деп тауып, халқым үшін деп қызмет етсе, қазақ елінің Сингапур мен Малайзияның тәжірибесін әлемге қайта танытуына толық мүмкіндігі бар.
Қытайдың ұлы философы «Тәртібі жоқ елде сөзіңе сақ болып, ісіңе мықты бол, ал тәртібі бар елде сөзіңде де, ісіңде де батыл бол» деген екен. Біздің елде тәртіп орнатылып, жариялылық қағидасы басшылыққа алынуда. Бүгінгі күн әрбір азамат үшін қоғамның өміріне батыл да белсенді араласатын уақыт.
– Елбасы мақаласында экономикалық және әлеуметтік жаңғыртумейлінше үйлесімдікте болуы қажет деді. Өйткені, экономикамемлекеттің басқаруымен ұйымдастырылып, халықтың қолыменжасалады. Бұл орайда заңдарымыз да барынша жетілуі керек қой деп ойлаймын.
– Азаматтардың белсенділігі экономиканың қарқынды дамуының кепілі. Қазіргі кезде, аталған мақалада көрсетілгендей, қоғамдық санада «аз жұмыс істеген көп ақша табады» немесе «ауадан ақша жасау» деген жалған түсініктер қалыптасқан. Бұл – өтпелі кезеңде мемлекеттік биліктегілердің жекешелендіру, несие беру, ипотека арқылы халықтың игілігін тонаудан көрініс тапқан жағдай. Байқасаңыз, бірқатар мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалар мемлекеттік сатып алу, тендерлер арқылы тек құжаттарға қол қоюдың негізінде ғана үлкен қаражаттың иесі болуда. Тендер мен мемлекеттік сатып алу саласындағы заңнаманың олқылықтары жоғарыда аталған Еңбек Қоғамына жат түсініктер тудырып отыр.
Сондықтан да мақалада әрбір азамат өзіне өзі талап қоюы, жаңғыртуды, ең алдымен, өзінен бастауы қажеттігі туралы орынды айтылған. Яғни, бүгінгі заман әрбір қазақстандықтан өз елі үшін қызмет етуді талап етіп отыр. Бүгінгі қоғамда билікке қатысты сын айтып, мемлекеттің саясатын жоққа шығарушылар аз емес, алайда мемлекеттік органдардың жұмысын жетілдіруге, заңнамадағы олқылықтарды жоюға, басқарудың тиімді жолдарын ұсынуға келгенде бастама жасайтындар табылмай қалады.
Ал әлеуметтік жаңғырту жүзеге асырылу үшін даулы жағдайларды шешетін әділ заңдар мен нақты құқықтық нормалар қажет деген идея теңдесі жоқ деп айтуға болады. Біздің елде құқық шығармашылық процесі бұрын-соңды болмаған қарқында даму үстінде. Оның елімізде интеграциялық процеске түсіп, түрлі халықаралық ұйымдарға кірігуі, әлемдік кеңістікке шығуымен парапар қалыпты жағдай. Қолданыстағы заңнаманы жетілдіру мәселесі оңай шаруа емес. Ол білім, ғылым, денсаулық, мәдениет және өзге де көптеген әлеуметтік салаларды қамтиды. Ол салалардың әрқайсысын реттейтін көптеген нормативтік-құқықтық актілерден тұратын заңнамалар әрекет етеді. Заңнаманы заман талабына сай жетілдіріп отыру үшін, оның реттеу аясына талдау және салыстыру арқылы ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу қажет. Қолданыстағы заңнаманы жетілдіру, ең алдымен, заңгер-ғалымдардың ісі. Ал енді заңгер-ғалымдарды мемлекеттің құқық шығармашылық қызметіне тарту үрдісі ескі әдіспен жүргізілуде. Заңгерлерді біліктілігі мен іскерлігіне қарай бағалап, қызығушылығын ояту деген мәселелер қолға алынатын емес.
– Осы орайда қызметтегі әділдік, адалдық, әділеттілік туралы не айтар едіңіз? Өйткені, әділдік болмаса еңбек те баянсыз болмақ.
– Біздің құқықтық шығармашылық қызметінде әділеттілік пен жариялылық қағидасы сақталмай келеді. Мысалы, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің заң факультетінде 50-ге жуық ғылым докторы мен кандидаты бар. Сондай-ақ, факультетте жүзден астам магистрант, оннан астам PhD докторант оқиды. Осындай интеллектуалдық күштің орнымен қолданылмауы өте өкінішті.
Министрліктер мен ведомстволар, заң шығарушы орган белгілі бір заң шығару қажет болған жағдайда ол мәселені оқшаулап, жария етпей жүргізеді. Заң жобасы белгілі бір мүдделі топпен немесе органмен жасалғандықтан, ол о бастан біржақты сипатта болып шығады. Мысалы, 2007 жылғы «Білім туралы» Заң о бастан жеке меншік оқу орындарының мүддесін ескеріп жасалғандығы анық байқалады. Депутаттар қаншалықты өзгеріс енгізгенімен, ол заңның табиғаты мемлекеттік саясаттың жеке меншік оқу орындарына ықпалы болмайтындай етіп жасалған. Біздің елде білім мен ғылым сатылмауы қажет. Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, білім беру арқылы мемлекетке қаржы түсіру тек бір ғана жағдайда рұқсат етіледі. Егер білім қызметі экспортталатын жағдайда ғана ақылы білім беруді дамытуға болады. Ал өз елінің азаматтарына жаппай ақылы білім беру мемлекеттік қауіпсіздікке қолсұғушылықпен тең.
– Елбасы мақаласында мемлекеттік бағдарламалар мен олардың жүзеге асырылу жоспарларында мемлекеттік саясат пен ғылымның арасында тығыз байланыс болуын талап етіп отыр. Бұл жағдайда өндіріс пен экономика қарқынды даму үшін ол салада ғылымның жетістіктерін үнемі қолданып отыру аса қажет емес пе?
– Иә, әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, инновация экономиканың қозғаушы күшіне айналуы тиіс, ал инновация өз кезегінде ғылым мен білімнің негізінде келетіндігін ұмытпаған жөн. Осы тұрғыдан алғанда, біздің білім жүйесі мен экономиканың арасында байланыс байқалмай тұр. Ғылыми-зерттеу жұмыстары мемлекеттің саясатын ескермей, өз бетінше дамуда. Мұндай жағдайдың орын алуына келесідей факторлар әсер етіп отыр: біріншіден, ғылыми кадрларды дайындау тетігінде ұйымдастырушылық-құқықтық тұрғыдағы мәселелер бар. Яғни, ол алдында айтып кеткендей, жоғары оқу орнына кейінгі білімді жетілдіру, диссертациялық жұмыстың тақырыбын таңдау, жұмысты жазу және қорғаумен байланысты мәселелер; екіншіден, білім және ғылым саласындағы қолданыстағы заңнаманың олқылықтарының салдарынан ғылыми кадрларды дайындаудағы жүйесіздіктің орын алуы. Осының салдарынан миллиондаған ақша босқа кетіп жатқандығына куәміз.
Мысалы, бүгінгі таңда магистратура және докторантураға PhD бағдарламасы бойынша оқуға түскен азаматтар міндетті түрде шетелге шығуға немесе оларға шетелдік ғылыми кеңесші тағайындалуы қажет. Тәжірибе көрсетіп отырғандай, PhD бағдарламасы бойынша келетін шетелдік профессорларға төленетін сыйақы өте жоғары. Шетелдік профессорлар екі апталық мерзімге келіп, отандық профессордың бір жылдық жалақысын алып кетеді. Бұл – ақылға сыймайтын жағдай. Әрине, техникалық және жаратылыстану ғылымдарының біздің елде бұрын зерттелмеген салаларында шетелдік әріптестікті дамыту қажет шығар. Бірақ, жаппай барлық мамандықтарда шетелдік ғылыми кеңесші тағайындаудың қандай қажеттігі бар деген сауал туындайды. Оның үстіне бітіріп шыққандардың ішінде ғылыми жаңалық ашып, өзінің таңдаған тақырыбында зерттеулер жүргізіп, ғылыми жолға түскен біреуі жоқ. Барлығы дипломын алысымен жақсы жалақы төленетін жұмыстарға ауысып, әкімшілік қызметпен айналысып кетті. Бүгінгі таңда, сол докторанттардың барлығы заң факультетінде оқытушылық және ғылыми жұмыспен айналыспайды. Сабақ берсе де, штаттан тыс қызметте есептеледі.
– Демек, бұл ойыңыздан мемлекет жыл сайын бір докторантқа 10 мың доллардан төлеп неге оқытты, мемлекеттік бағдарламаларда көрініс тапқан идеялар неге жүзеге асырылмайды, бұл мәселені шешетін министрлік қайда қарап отыр деген сұрақтар туындайды ғой. Оған кім жауап береді?
– Жауап берер ешкім жоқ, сондықтан да, өкініштісі, бұл жағдай әлі де жалғасуда. Әлі де біздің PhD докторантура және магистратура бағдарламасына оқытушылық қызметпен айналыспайтын немесе қосымша жұмыспен айналысатын мемлекеттік органдарда қызмет ететін азаматтар оқуға түсуде.
– Елбасы өз мақаласында индустриялық-инновациялық бағдарламаның жүзеге асырылуының еліміздің болашағы үшін маңыздылығын атап өтті. Тәжірибе мен білім беру жүйесінде тығыз байланыс орнап, кәсіби және білім стандарттарының арасындағы үйлесімдіктен көрініс табуы қажеттігіне тоқталды.
– Президенттің мұндай мәселеге тоқталуына бірқатар себептер негіз болды. Ол кәсіби білім беретін оқу орындарының мамандарды тәжірибе жүзінде қаншалықты қажеттігін ескермей дайындауынан, білім стандарттарын әзірлеуде басқару, экономика, бизнес, өнеркәсіп пен өндірістің ерекшеліктерін ескермеуінен, ғылыми-зерттеу жұмыстары мемлекеттік бағдарламаларда көзделген маңызды салаларда жүргізілмеуінен, ғылыми кадрлар дайындауда жүйесіздік орын алуынан туындап отыр.
Елбасының аталған мақаласы халықтың әлеуметтік жағдайын көтеруге, қоғамдағы әділетсіздік пен теңсіздікті жоюға бағытталған. Зиялы қауымның арасында «бұл мақала ертерек шығуы керек еді» деген сөздер де бар. Алайда, мұндай мақаланың ертерек шығуы мүмкін емес еді. Себебі, оған қанаты әлі де қатаймаған жас мемлекетіміз, сондай-ақ, толық қалыптаспаған қоғамның құқықтық санасы мүмкіндік бермеді. Елбасының бұл мақаласы қоғам мен мемлекеттің келешегін ойлаған мыңдаған ғалымдардың көңілінен шықты. Сондықтан, Елбасының бұл мақаласын өз орнымен, уақтылы шыққан құжат деп танимыз.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен
Александр ТАСБОЛАТОВ,
«Егемен Қазақстан».
