Заңдылықты қадағалау басты назарда
Сәрсенбі, 10 қазан 2012 7:20
Кеше Бас прокуратураның ресми өкілі Нұрдәулет Сүйіндіков бұқаралық ақпарат құралдары үшін брифинг өткізді. Ол баспасөз өкілдері алдында үстіміздегі жылдың 9 айындағы прокурорлық қадағалау жұмыстарының кейбір нәтижелері мен күні кеше Ақтау қалалық сотында жаппай тәртіпсіздікті ұйымдастырушыларға қатысты қаралған сот процесі туралы айтып берді.
Сәрсенбі, 10 қазан 2012 7:20
Кеше Бас прокуратураның ресми өкілі Нұрдәулет Сүйіндіков бұқаралық ақпарат құралдары үшін брифинг өткізді. Ол баспасөз өкілдері алдында үстіміздегі жылдың 9 айындағы прокурорлық қадағалау жұмыстарының кейбір нәтижелері мен күні кеше Ақтау қалалық сотында жаппай тәртіпсіздікті ұйымдастырушыларға қатысты қаралған сот процесі туралы айтып берді.
Бас прокуратураның ресми өкілі бұқаралық ақпарат құралдары өкілдеріне берген брифингін прокуратура органдары іс-әрекетіндегі басыңқы бағыт бұрынғысынша азаматтардың еңбек құқықтарын қорғау болып қала беретінін сөз етуден бастады. Бұл жұмыстағы негізгі екпін еңбекке ақы төлеудің уақтылығы мен толықтығына арналып келеді.
Дегенмен, біз кездесуде баяндалған мәлімдеменің Ақтау қалалық сотында өткен процеске қатысты бөлігі туралы алдымен әңгімелеп бергенді жөн көріп отырмыз. Себебі, мұндағы әңгіме біздің елдігімізге нұқсан, мемлекетіміздің іргесін берік ұстауымызға залал келтіретін қауіпті оқиғаға байланысты қозғалды. Осыған орай сөйлеген сөзінде Нұрдәулет Сүйіндіков Ақтау қалалық сотында Владимир Козловқа, Серік Сапарғалиға және Ақжанат Аминовқа қатысты шығарылған үкімге қысқаша тоқталып өтті. Сот шешіміне сәйкес В.Козлов ҚР Қылмыстық кодексінің 164-бабы 3-бөлігімен (әлеуметтік араздықты қоздыру), 170-бабы 2-бөлігімен (өкіметті күштеп құлатуға шақыру, мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан келтіру) және 235-бабы 1-бөлігімен (қылмыс жасау мақсатында ұйымдасқан топ құру және оны басқару) көзделген қылмыстарды жасағаны үшін кінәлі деп танылған. Осы қылмыстары үшін оған 7,5 жылға бас бостандығынан айыру мен мүлкін тәркілеу түріндегі жаза берілді. Бас прокуратураның өкілі сотталушы меншігінде 3 қымбат бағалы автокөлік, Алматы қаласы мен Қазақстанның барлық облыс орталықтарында және кейбір ірі қалаларында 11 пәтері, 5 үй құрылысы, 2 жер учаскесі және 1 гаражы бар екенін жеткізді.
Осы жерде «Ол мұның бәрін қандай табысымен тапқан?» деген заңды сұрақ туындайды. Шынында осыншама байлыққа кенелуіне кім жол ашып берген? Осыдан кейін оның сыртында қаржылы адамдардың тұрғаны еш күмән келтірмесе керек. Ал сот шешіміне сәйкес енді бұл мүліктердің бәрі мемлекет есебіне тәркіленуге жататын болып шықты.
Ақтау қалалық соты Жаңаөзен оқиғаларын ұйымдастырушылардың бірі екені толық дәлелденген келесі қылмысты тұлға – Серік Сапарғалиға қатысты да үкім шығарды. Ол Қылмыстық кодекстің 170-бабы 2-бөлігімен көзделген қылмысты жасағаны үшін кінәлі деп танылып, оған 4 жылға бас бостандығынан айыру жазасы шартты түрде тағайындалды. Сотталушы сондай-ақ 300 айлық есептік көрсеткіш (АЕК) мөлшерінде айыппұл төлейтін болады. Ал Ақжанат Аминов Қылмыстық кодекстің 164-бабы 3-бөлігі, 170-бабы 2-бөлігі және 235-бабы 1-бөлігі бойынша қылмыс жасады деген айыппен шартты түрде 5 жылға бас бостандығынан айыру жазасына кесілді. Оған сондай-ақ 500 АЕК мөлшерінде айыппұл салынды.
Н.Сүйіндіков содан кейін былай деді: Алдын ала тергеу және сот талқылауы көрсеткендей, тіркелмеген «Алға» партиясының басшысы Владимир Козловтың және басқалардың жұмыстан босатылған мұнайшыларды наразылық акцияларын жалғастыруға және билікке қатаң қарсы тұруға бейімдеу жөніндегі белсенді әрекеттері Жаңаөзендегі жаппай тәртіпсіздіктер себептерінің бірі болып табылады. Топ жетекшісі В.Козловтың тапсырмасы бойынша жұмыстан босатылғандар арасында таратылған үнпарақтары, сотталушылардың үндеулері мен әңгімелері сарапшылардың әлеуметтік араздықты қоздыру, билікті күштеп құлатуға шақырғандарын айғақтап берді.
– Қазақстандық сарапшылардың бұл тұжырымдарын филология ғылымдарының докторы, Ресей Федерациясының Нижегород қаласындағы Добролюбов атындағы мемлекеттік лингвистикалық университетінің профессоры, лингвист-сарапшылар гильдиясының мүшесі Михаил Грачев те қуаттады, – деді Бас прокуратураның ресми өкілі. – Сол сияқты қорғау тарабы тартқан ресейлік сарапшы Дмитрий Старостиннің сотта Козлов пен басқалар айтқан сөздерге қатысты білдірген тұжырымын сөзбе-сөз келтірсем, ол былай болып шығады: «адамның және адамдар тобының ақыл-ойын, ой-пікірін, пайымдауын, мінез-құлқын өзгертуге ықпал ете алады», «қоғамдық қатынастардағы шиеленістерді шешу мақсатында күш қолдану қаупін қамтитын материалдар бар».
Ал сот жан-жақты қарау, айтысу және тараптардың тең құқылығы принциптерін сақтай отырып, барынша ашық жағдайда өтті. Процеске түрлі үкіметтік емес ұйымдардың өкілдері, БАҚ және халықаралық байқаушылар қатысты. Айыптау және қорғау тараптарымен ұсынылған барлық дәлелдер сотпен зерделенді. Осы ретте сот процесі барысында А.Аминов пен С.Сапарғалидың кінәларын мойындағандарын атап өту қажет. Дегенмен, сот үкімі әлі күшіне енген жоқ. Сондықтан оған келіспеген тараптар апелляциялық тәртіпте шағым келтіре алады.
Жоғарыда айтқанымыздай, Бас прокуратураның ресми өкілі брифингте алдымен еңбек адамдарының мүдделерін қорғау жайын тарқатып айтып шықты. Оның айтуынша, прокуратура органдары жыл басынан бері осы мәселе бойынша 1000-нан астам заңдылықтың бұзылуын жою туралы ұсыныс пен ұйғарым енгізіп, 700-ден аса заңды түсіндірме берген. Осы прокурорлық ықпал ету шараларының арқасында 122 мың жұмысшыға еңбекақы бойынша 6,6 млрд. теңгенің берешегі төленуі қамтамасыз етілген. Мұның мысалы ретінде Батыс Қазақстан облысындағы «Жайықтехсервис» акционерлік қоғамының 86 жұмысшысы алдындағы берешегін толық төлегені, ал Ақтөбе облысындағы «Теміржол жөндеу» АҚ филиалында 346 жұмысшының жалақыдан 24,9 млн. теңге алашағын алғандары атап өтілді.
– Азаматтардың еңбек құқықтарының бұзылуына кінәлі тұлғаларды жауапкершілікке тарту мәселесі прокурорлардың айрықша бақылауында тұр, – деді Н.Сүйіндіков бұдан әрі. – Жалпы, өткен кезеңде бұл мәселе бойынша 8 қылмыстық іс қозғалып, 2 мыңға жуық тұлға әкімшілік және тәртіптік жауапкершілікке тартылды.
Осы уақыт аралығында прокуратура органдары мемлекет пайдасына өндіру жөніндегі атқару өндірісінің заңдылығы барысына да тексерулер жүргізген. Соның нәтижесінде сот орындаушыларының қызметінде мемлекеттің экономикалық мүдделеріне елеулі залал келтірумен ұштасқан жүйелі заң бұзушылықтар орын алғаны анықталған. 2011 жыл мен ағымдағы жылдың 1-ші жарты жылдығы аралығында олардың өндірісінде мемлекет пайдасына 219 млрд. теңгені өндіру туралы 535 мың материал болған. Іс жүзінде солардың 13,4 млрд. теңгесі немесе 7 пайызы ғана өндірілген. Ал өндірілуге жататын 24 млрд. теңге айыппұлдың небәрі 3,4 млрд. теңгесі немесе 14 пайызы ғана төленген.
– Мұның себептері көп, – деді Бас прокуратураның ресми өкілі. – Бұған жауапсыздықтың да, кей жағдайларда сот орындаушыларының өз өкілеттіліктерін теріс пайдаланулары да әсер етуде. Мысалы, Алматыдағы қызметтік орындар мен сейфтерден 2010 жылдан бері атқару өндірістері қозғалмай жатқан 400 млн. теңгенің 60 мың әкімшілік материалдары табылды. Тексерудің қорытындысы сондай-ақ, тәркіленген және тыйым салынған мүлікті жымқыру, иеленіп кету және ысырап ету, сот орындаушыларының кінәларынан борышкерлердің мүлікті өндіруден жалтаруы, мүліктерді арзандатылған бағамен сатуы, жалған төлем құжаттары негізінде атқару өндірістерін қысқартуы, статистикалық деректерді бұрмалау секілді заң бұзушылықтарды алға тартты.
Бас прокуратураның ресми өкілі қазіргі таңда мемлекет пайдасына өндірілуге жататын мүлікті ысырап етудің осындай 18 дерегі бойынша қылмыстық іс қозғалғанын мәлімдеді. Бұл фактілермен қатар, мемлекет пайдасына өндіру туралы шешімдерді орындау тиімділігінің төмендігіне ықпал ететін бірқатар басқа объективті себептер анықталған. Бұларға сот орындаушылар кадрларының тұрақтамаушылығы, олардың шектен тыс жүктеме алулары және материалдық-техникалық жарақтармен нашар қамтамасыз етілулері, сондай-ақ сандары судьялар штатына сәйкес келмеуі жатады.
Брифингте жеке сот орындаушылардың әлеуеті де толық көлемде пайдаланылмайтыны айтылды. Соның салдарынан бұл қызмет саласы бар-жоғы 3,4 млрд. теңгеге 1 400 құжатты орындаған болып шықты. Сондықтан, бас прокуратура жеке сот орындаушылардың қызметі саласын кеңейту, оларды мемлекет мүдделерін қозғамайтын жеке және экономикалық даулар бойынша сот актілерін орындауға белсенді қатыстыру жөнінде ұсыныс беріп отыр.
– Қазіргі заманғы технологиялар дамуы жағдайында сот орындаушыларды мемлекеттік органдардың біріктірілген деректер базаларын пайдалану мүмкіндігімен қамтамасыз ету қажет болып көрінеді. Бұл қамтамасыз ету шараларын жедел қолдануға мүмкіндік береді, – деді Н.Сүйіндіков. – Сондай-ақ тәркілеген мүліктерді тікелей республикалық меншікке айналдыруға, тыйым салынған мүлікті сататын сауда ұйымдарының қызметін нақтырақ реттеуге бағытталған заңнамалық түзетулерге бастамашылық етілді. Қалыптасқан жағдай жекелеген кездерде құқық қорғау органдарының осал жұмысымен түсіндірілетіндігін атап өту қажет. Учаскелік полиция инспекторлары залалды өндіруден жалтарған тұлғаларды шартты түрде мерзімінен бұрын босатуды бұзу мәселесінде бастамашылық танытпайды.
Дегенмен, соңғы бір жарым жыл ішінде бас бостандығынан айыру орындарынан мемлекет алдында 3,5 млрд. теңге берешектері бар 3 мыңнан астам тұлға мерзімінен бұрын босатылған. Кемшіліктер қозғалған қылмыстық істер шеңберінде күдіктілер мен айыпталушылардың мүліктеріне тыйым салу бойынша шаралар қолданбай, иеліктерінен айыруға жол берілген қылмыстық қудалау органдарының жұмысында да анықталған.
Қылмыстық-атқару жүйесі органдарымен сотталғандардың еңбекақыларынан өндіру қамтамасыз етілмейді. Тексеру нәтижелері Бас прокуратураның алқа мәжілісінде Жоғарғы Сот, Әділет және Ішкі істер министрліктері, салық қызметі және қаржы полициясы органдары өкілдерінің қатысуымен талқыланды. Мемлекет пайдасына өндіру туралы құжаттарды орындау тиімділігін жақсарту бойынша бірқатар ұйымдастырушылық шешімдер қабылданды. Үкіметтің және жекелеген орталық мемлекеттік органдардың атына заңдылықтың бұзылуын, сондай-ақ оларға ықпал ететін себептер мен жағдайларды жою туралы ұсыныстар енгізілді.
Азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау қылмыстық істер бойынша сот актілерінің заңдылығын қадағалау саласында басымдық болып табылады. Бұл ретте, прокурорлардың назары тағайындалған жазаның қылмыстың ауырлығына және сотталушының жеке басына сәйкес болуына аударылуда. Қылмыстық жауапкершілікті және жазаны жеңілдететін мән-жайлар бола тұра, шектен тыс қатаң жаза тағайындауға әкеп соқтырған қылмыстық заңды дұрыс қолданбау фактілері анықталған жағдайларда прокуратура мұндай үкімдерге наразылық келтіру бойынша шаралар қолданылуда. Атап айтқанда, ағымдағы жылдың 9 айында Жоғарғы Сот Бас прокуратураның сотталғандар жағдайын жақсарту мақсатында келтірген 24 наразылығын қанағаттандырды. Мысалы, Шығыс Қазақстан облысының Абай аудандық сотының 2012 жылғы 30 қаңтардағы үкімімен Д.Әсетқазыұлы ұрлықтары үшін 2,5 жылға бас бостандығынан айыруға сотталған. 2011 жылғы 28 қарашадағы рақымшылық актісінің 3-бабына сәйкес тағайындалған жаза тең жартысына қысқартылған. Дегенмен, оған рақымшылық актісінің 4-бабына сәйкес, оны негізгі жазадан толық босататын ереже қолданылуы керек екені анықталды. Жоғарғы Соттың қадағалау сот алқасының 2012 жылғы 10 шілдедегі қаулысымен Бас прокурордың наразылығы қанағаттандырылып, сотталған адам жазадан босатылды.
Брифингтің соңында Нұрдәулет Сүйіндіков бұқаралық ақпарат құралдары өкілдерінің басқа да бірқатар сұрақтарына жауап берді.
Серік ПІРНАЗАР,
«Егемен Қазақстан».
