Оқырманы ең көп жазушы

Сенбі, 8 қыркүйек 2012 7:39

Әдебиет әлемі уақыт бел-бе­ле­сін­де жатқан ұлы көшке ұқсайды. Ке­шегі лекциясын тыңдап, тәлімін алған, тәрбиесін көрген ұлы Мұхтар Әуезов, Ғабит Мүсірепов жаңа әдебиетіміздің керуенбасы се­кілді еді, жарықтықтар. Бұдан кейін әдебиетімізге қазақтың киелі сөзін ұстаған, көзіміз көріп, дәмдес-тұз­дас болған Тәкен Әлімқұлов, Мұқа­ғали Мақатаев, Қадыр Мырзалиев, Тұманбай Молдағалиевтар келді. Өт­кен ғасырдың 60-70-ші жылдары олардың соңын ала әдемі лек шық­ты: Әкім Тарази, Қалихан Ысқақ, Сайын Мұратбеков, Әбіш Кекіл­баев, Мұхтар Мағауин, Дулат Исабеков, Бексұлтан Нұржекеұлы, Ақ­се­леу Сейдімбек, Әнес Сарай, Тө­лен Әбдік, Смағұл Елубаев. Бұлар­дың уыздай тіл үйірер романдарын, хикаят-әңгімелерін тамсана оқы­дық. Осынау топтың бел ортасында Дүкенбай Досжанды да көремін.

Сенбі, 8 қыркүйек 2012 7:39

Әдебиет әлемі уақыт бел-бе­ле­сін­де жатқан ұлы көшке ұқсайды. Ке­шегі лекциясын тыңдап, тәлімін алған, тәрбиесін көрген ұлы Мұхтар Әуезов, Ғабит Мүсірепов жаңа әдебиетіміздің керуенбасы се­кілді еді, жарықтықтар. Бұдан кейін әдебиетімізге қазақтың киелі сөзін ұстаған, көзіміз көріп, дәмдес-тұз­дас болған Тәкен Әлімқұлов, Мұқа­ғали Мақатаев, Қадыр Мырзалиев, Тұманбай Молдағалиевтар келді. Өт­кен ғасырдың 60-70-ші жылдары олардың соңын ала әдемі лек шық­ты: Әкім Тарази, Қалихан Ысқақ, Сайын Мұратбеков, Әбіш Кекіл­баев, Мұхтар Мағауин, Дулат Исабеков, Бексұлтан Нұржекеұлы, Ақ­се­леу Сейдімбек, Әнес Сарай, Тө­лен Әбдік, Смағұл Елубаев. Бұлар­дың уыздай тіл үйірер романдарын, хикаят-әңгімелерін тамсана оқы­дық. Осынау топтың бел ортасында Дүкенбай Досжанды да көремін.

… Дәм жазып Президенттік мә­де­ниет орталығына қызметке кел­дім. Дүкенбай осы орталықтан шы­ға­тын «Мәдени мұра» журналын басқара­ды екен. Сол уақыттан бері біріміз аға, біріміз інідей, бір ата­ның баласындай, тіл табысып, мәр­тебелі мә­дениеттің пұшпағын қатар илесіп келеміз.
Байқайтыным, Дүкенбай көбіне ойдың үстінде жүреді. Барынша ақ­көңіл, кеңқолтық. Баяғы қазақы мі­нез­дің көшінен түсіп қалған жұрнақ секілді. Бүгінгі күннің қақаң-сұқа­ңымен де, өсек-аяңымен де ісі жоқ секілді. Кісіге жақсылық жасауға бей­­ім, жапа шексе – көбіне адал­дық­­тан, аңқаулықтан жапа шегеді. Жан баласына жаман­дық тілемейді. Ешкімге залалы жоқ, шуағы мол. Бар білетіні – жазған шығармасы. Еңбекқор, көп оқиды, көп тоқиды.  Бәзбіреулер секілді көкірек ке­ріп, дауыс көтеріп те жатпайды. Кі­ші­­пейіл. Кілтін тауып сөйлете алсаң  әңгімешіл. Жүрекпен тербеп айтады. Жүрекпен тербеп жазады.
Жазушының «Құм кітабы», «Абай­­дың рухы», «Терезенің жа­рығы» кітаптарын оқи бастадым. Терең сөздің түбіне түстім. Өзім үшін ашылмаған аралды аштым. Баяғы жазушының өзін танымай – шығармасын толық таныдым деу бекер әңгіме екеніне көзім жетті. Бұл күндері қазақтың қабырғалы қа­ламгері Дүкенбай Досжанды бір кісідей білемін деп айта аламын. Жазушының өмірді суреттеуі, сөз саптау ерекшелігі, өзіне тән жазу машығы маған әжептеуір әсер етті.
«Өлке» баспасынан шыққан Дү­кенбай Досжанның таңдамалы шы­ғармаларының үшінші томында жа­зу­шының өмірбаяны берілген. Онда: Д.Досжан ең көп оқылатын жазушы, «ерекшелігі – дүниені суретпен, тек қа­на өзіндік бояу-белгімен көреді, ті­рі сөзбен сурет салады», – деген жол­­дарды оқисыз. Яғни, жазу­шы­ның тек қана өзіне тән сөз саптау, сөй­лем құрау машығы бар, өзіне тән ойлау, жазу стилі бар деген сөз. Сөз өрнегі. Сөзбен сурет салу, дүниені сөздің суреті арқылы көру екінің бі­ріне қона бермейді. Көзқарасы, өзін­дік қолтаңбасы жоқ кісі судай сапырып көлдетіп, сөйлем құраса-дағы, өзіндік сөйлем құрауы, сөз қол­да­ны­сы дараланбаған автор қан­шама кі­тап шығарса-дағы суреткер бола алмайды.
«Тізгінді сәл босатса-ақ алып қашып кететіндей, тақымын сәл қыс­са-ақ құлақты жымып ытырыла жөнелетіндей. – Ойпырмай, – деп толқыған, алдынан қаулап шыққан қарақұрым аттыны көріп, – жай жүріске ішім шайқалып келе жат­қаным мынау, нағашым айтқандай қалай құйындай ұйтқып көкпарды тақымға басамын, ат бауырына құ­лап додаға кіремін, жұрт езуіне   жиек боп күлкіге қалмайын» (Д.Дос­­жан, Терезенің жарығы, Астана, «Фолиант», 2009, 209-бет).
Бұл «Жігіттің бір жұрты» әң­гі­ме­сіндегі Үпілмәліктің басын­дағы хал. Осынау шағын әңгімені бола­шақ қаламгер 20 жасында жазыпты. Елге, түкпірдегі атбегі-наға­шысына сағынып жетіп, үлкен кісі­нің кө­ңі­лін қимай бәйге атына та­қым басып, көкпарға кірген бозбала бей­несі, кейіпкердің ойнамалы көңіл күйі. Үңіле түссең: «құлақты жымып», «алдынан қаулап шық­қан», «іші шай­қалып», «құйындай ұйт­қып», «ат бауырына құлап» деген су­рет көз алдыңызға тізіліп шыға ке­леді. Дү­ниені суретпен көру­ді, бол­мысты суретпен бейне­леуді жас қаламгер әуел бастан жүрегіне сі­ңі­ріпті.
Дүкенбай сөзуар емес, лапылдап жанып, лақылдап таси бермейді. Бір­тоға, тұйық жазушы.
Соғыстан соңғы көтерем ауылды көтеремін деп ат үстінен түс­пейтін әке.., жанына көршінің әйе­лін алып белі бүгіліп бие сауумен күнді еңкейткен шеше.., екі тау ара­сындағы түтіні сұйық шүйкедей   ауыл.., жалғызілікті үйдің баласы… «Төрт жасқа дейін тілім шықпапты, – дейді өмірбаяндық эсседе жазушы, – баламен айналысатын адам бол­маған, ертеңгісін есік алдына шы­ғарып, астыма текемет төсеп, қолыма екі тас ұстатып, әке-шешем шаруа күйттеп кетіп қалады. Әлгі тас – ойыншығым. Бір-біріне ұрыс­тырып отырып шекеме күн өтіп құлап қалады екем. Кешқұрым анам келіп үйге кіргізіп қояды… Ертең­гісін әлгі жағдай қайталанады. Қо­лыма екі тас ұстатып, бірі – жон­ға, екіншісі – бие сауымға жөне­леді», – деп жазады (Шығармалар, Алматы, «Жазушы», 2008, 214-бет) балалық шағын. Он жеті жасында Алматыға келіп, сол кездегі айтулы білім қарашаңырағы ҚазМҰУ-ге түс­кен­де, өзге курстас құрбылары жар­қыл­­дап күліп, тотыдай таранған күлім­көз сұлулармен тіл табысып, оп-оңай оңашалап жүргенде  бұл кі­тап­тан бас алмайды. Көпшілік кі­тап­ха­наны күзетшімен бірге жауып шы­ға­ды екен. Оқығанын бойына сіңі­ре береді. Осы әдеті жазушыны – сөз суретшісі етіпті. «Суретшінің жас­тық шағы» хикаясындағы Дүй­сенбі – қаламгердің өз прототипі.
Адамның мінез-құлқы секілді қара сөздің де мінез-құлқы, таби­ғаты болады. Дүкенбай прозасының мінез-құлқы көбіне уәйімге, мұңға бейім. Оның кейіпкерлерінің үнемі әбі-тәбі, барлы-жоқты болып, әлде­неге ұмтылып… әрдайым мақсатты межеге жетемін деп жете алмай, үлкен іс бітіремін деп бітіре алмай әбіржіп жүргенін көресің. Олар өмір­ден өз сүрлеуін іздеп шарша­ған, ақкөңілдіктен аузы күйген жандар.
Дүкенбай сезімнен – ой, ойдан – пайым өруге ұста психолог суреткер.Аудармашы Герольд Бельгер ес­те­лігінде: «Ішіміздегі мөлдіреген әрі жас, әрі көп тоқып, аз сөйлейтін Дүкенбай еді», – дейді. Әбіш Кекіл­байұлы: «дәуірлесім, дәріп­тесім, әріп­­тесім», –  деп әрдайым бауырына тарта жүреді. Наз айтқан кезде «саяқ жылқы секілді әдеби сал­ға­лас­тан, бақ сынастан сырт жүре­сің» деп кейіс білдірсе-дағы қалам­гер әрдайым заман дидарының аңы­сын аңдып, қабағын бағып, көркем шы­ғарма жазудан өзгеге икемсіз өседі.
Бала жастан ешкімнің жігерін жа­сытпай, көңілін қалдырмай, еш­кімнің алдын кес-кестемей, кездес­кен қиындықты өзі ғана еңсеріп, қателігін өзі ғана түзетіп, кеңдігіне тереңдігі сай болып өседі.
Ерте ме, кеш пе әдебиетшілер та­ра­пынан әрбір қаламгерге: не тын­дырдың, өзіңе тән нендей образ сомдадың деген сауалдың туындайтыны ақиқат. Бұл сұраққа жауап бермей, ұрпақ жадында жатталу, әділ сыншы – уақыт таразысынан адаспай өту екіталай. Дүкенбайдың өзгеден бөтен мінез галереясы қандай сонда?
Жазушының үш кейіпкерін бө­ліп атағымыз келеді.
Бастысы әрі бірегейі – ауыл азаматы Палмантай. Ауыл жүгін өрге сүйреген өгізі, қара жұмысқа бел­шесінен батып, отымен кіріп, күлі­мен жүретін бейнетқоры. Бір үйдің отын-суы түгесілсе «Қол ұшыңды бере қал, азаматым», – деп Пал­ман­тайға жүгіреді, бір ошақтың оты жанып, я келін түсіріп, я қыз ұзатып жатса: «Жарқыным, тойымызды бас­қарып бер!», – деп Палмантайға келеді, келесі көршінің басына іс түссе: «Тәңір жарылқағыр, қаржы тауып құтқарып жібер», – деп Палмантайды табады. Арбаның күп­шегіндей айналып келе беретін біт­пейтін қу тірлік, күнделікті күйбең. Өз шерін ақтарып, өз қотырын қасуға мұршасы жоқ жазғанның. Арқасүйері… беткеұстары… айбаты… жатқа сілтер айбалтасы осылайша тасқаяқтай тоғысып, бірде аулының намысын жыртып күреске түсіп, миы шайқалады… Бірде көк­темде дарияға құлаған тракторды шығарам деп қабырғасын сындырады… жұрттың жыртығын бүтіндеп, шашбауын көтеремін («Зауал») деп жүріп кемел жасқа жетеді. Денсау­лығы кемиді. Жәрдем сұрап собеске кірсе – аспандағы шенеунік: «Сіз еңбек майданының ардагерісіз, біз­дер пәшеспен, ауғанмен атысып-ша­бысқан ардагерге ғана жәрдем бере­міз», – деп қолын сермелеп қа­шад­ы. «Ау, миым шайқалса – «Бір­лік» кеңшарының намысын жыртып күреске түсіп шайқалды! Бір амалын табыңдар!», – дегеніне құ­лақ асатын жан баласы болмайды!
Шенеуніктің ерін шүршиткен… шіренген… кісімсіген мінезінен мезі болып, ағайыннан қайыр күтпей, ел шетіне, айдалаға, құмға қаңғып кетеді («Адамға қанша қуаныш қа­жет»). От пен суға күйіп-пісіп, көп үшін күйзелген жанға жер ортаға жеткенде: «Е, байғұс-ай!» – дейтін қамқоршы табылмайды. Шенеунік менмендігі, нарық безбені, руластар немкеттілігі өзегінен тепкенде – ортасынан безіп, қарасын батырып, ақыры «жақсы ит өлігін көрсет­пейдінің» кебін киді. Осындайда  О.Сүлейменовтің алғысөзіндегі:  «Дү­­кен­бай қазақы мінездің айна – суретшісі», деген сөзі еске түседі. Кешегі кеңестік дәуірде тесік өкпе болып бейнет шегіп, жер ортаға жеткенде ешкімге қажетсіз, сұрауы жоқ, төрден де, есік аузынан да орын тимеген, жуас, бүгінгі тілмен айтқанда баяғы кеңес өкіметіне оппозиция болған азаматтың жанай­қайы… типтік бейнесі…
ХХІ ғасыр басындағы зиялы қауым өкілінің типтік бейнесін – соңынан өсек-аяң желімше жабысып, бұрынғы ажырасып кеткен келіншегі үстінен арыз жаудырып, жолы болмай… ісі оңға баспай… іл­гері басқан аяғы кері кетіп, ерто­қымы бауырына түскен Шұғайыпты «Үрей» хикаятынан танып аламыз.
Жазушының келесі сомдаған типтік бейнесі – Аяпберді. Уильям Фолкнердің бір шығармадан келесі шығармаға ауысып жүретін өлер­мен фермері секілді мына Аяпберді даңғазаға елікпей, кісілігін қал­ғыт­пай, азап пен ауыртпалыққа – қай­сар мінезін қарсы қоя білген («Қы­зылқұмның желі не деп жылайды»), арамзалық пен алаяққа – адам­гер­шілігін тосқауыл еткен кірсіз жан­ның символы. Опық жесе – ақ­көңілдіктен опық жеп жүрген жан.
Құм адамы («Жолбарыстың сүр­леуі») бірде мәңгі болуға ай­налған, жатса да, тұрса да өне бойынан құм саулаған Аяпберді болып алдыңыз­дан шықса, келесі хикаятта ақжүрек адал, кім айтса – соған сенетін, кім қалай жетелесе – соған еретін Абориген («Абориген») болып құл­дыраңдап кеп қол береді. Қанының қызыл түйіршігі азайып, көзіне әлде сағым, әлде сайтан елес­теп ауру­ханаға түскенде дәрі­герлер: «Әлі күнге о дүниелік болмай жүргеніне таңымыз бар!» десіп қайран қалып жағаларын ұстайды. Тозақ отынан өтіп келген кісіге ұқсайды. Жаны­ның сірілігіне тәнті болады.
Құлқы өзгермесе де, тұрқы өз­герген, күйі кетсе де, кісілігі кемі­меген өжетті танисыз. Керзі етіктің ұлтаны секілді жаны сірі. Ортақтың малын аман сақтасақ дейді. Ортақ шаруаның үдесінен шықсақ дейді. Теперіші аздай – ағайынның нем­құ­рай­дылығы, өзімшілдігі, көре ал­мау­шылығы шетқақпай ғып, құм ішіне шығындатып, күнкөрістің құ­лы етеді. Мына Абориген, ана Аяп­бердінің мал соңынан сабылған мазасыз тіршілігі, митың жүрісі, рухани жетімсіреуі – келе-келе уа­қыт­тың өзін шатастырып, кері айнал­дырғандай әсер етеді. Бірде ана ғасырдың, келесіде мына ғасырдың адамы болып, құм ішінде бірде қаз­багерді, келесіде жолаушыны үркі­тіп, үрит-соқпен күн өткізген құм адамының тұтас бір галареясын түзген. Өзін-өзі үзбей қамшы­лау­дың, үздіксіз жетілудің, жаны жай таппаған ізденістің нәтижесі, сірә!
Жоталы тақырыпқа тәуекел еткен жазушы қазақ сөзінің дәмін талмап тамсанғандай – ұйқас, ырғақ іздеуге машық. Кейіпкер көңіл күйі мен оқиға, оқиға мен табиғи орта жымдаса өріліп, кілемнің түгіндей сурет салады.
Өткен ғасырдың 1974-1986 жыл­­дары Ұлттық ғылым акаде­мия­сының тіл білімі институты он томдық қазақ тілі түсіндірме сөз­ді­гін шығарды. Осы еңбегі үшін бір топ тілші ғалымдар еліміздің мәр­тебелі Мемлекеттік сыйлығын ие­ленді. Сол он томдықта ең көп мысал, сілтеме – Дүкенбай Досжан шығармаларынан алыныпты. Мұ­ның өзі қаламгер тілінің бай әрі құ­нарлы екендігінің, шығар­мала­ры­ның бейнелі екендігінің айғағы.
Дүкенбай шығармаларының ті­лі­не ерекше көңіл бөлу керек деп ойлаймын.
Қазақ прозасында ой ағынын, дәлірек айтсақ сөзбен сурет салу, сөз сиқырымен (хирург қандауыры секілді) кейіпкер жан сарайына еркін ену тәсілі – Дүкенбай Досжан әңгімелерінің ерекшелігі. Осы ең­бегі еленіп жазушы 1996 жылы Мем­лекеттік сыйлықты иеленді.
Өз қиялына, өзі бояған көр­кем­дік әлемге арбалған адамдай көз­жұмбайлықпен сену сирек құбы­лыс. Әсершіл, әсірешіл суретшіде ғана жиі ұшырайды. Бояумен елес­тетуді авангард мектебінің түлек­тері жиі ауызға алады. Сөзбен елес­тету – психоанализ мектебінен өсіп-өнген үрдіс.
Жазу мәнері әуел баста пси­хоа­нализдік реализмге жуық еді. Келе-келе, оқу, тоқу, жетілудің әсері болар – жазушы түгелдей ой ағынына қол артатын болды.
Авангард әдісінің бояудағы, ке­неп­тегі жосығын «империоцизм» десе, сөздегі келісімі мен кестені по­ток сознания – қазақша ойдың суреті дейді. Осы соңғысы Дүк­ен­бай шы­ғар­машылығында жиі кө­рі­неді.
«Бұл дүние не болып барады! Бү­лінген өзіміз бе, әлде бүлінуге бет алған жарық жалған ба? Бас жі­бін босатып, көлігін былай шыға­рып ызғыта айдап жіберіп, қыр басынан ылдиға домалатқан бос арба секілдіміз… Ылди төмен құл­дыра­ған­нан құлдырап, біреу дөңге­ле­гі­нен, біреу күпшегінен, ке­лесі үстін­дегі жүгінен айрылып сай табанына бір-ақ ұрады, күл паршасы шығып шашылып тынады» (сонда, 165-бет). Бұл ойдың суреті. Ав­торлық баяндау мен кейіпкер жан са­райы­ның мидай араласып кеткені сонша – оқырман ой ағынына ілесіп, тұтас бір кепті кино лентасындай көз алдынан өткізеді. Кейіпкердің жан әле­мі сіздің сезім түйсігіңізбен жым­дасады.
Психоанализдің төресі Фридрих Вильгельм Ницше: «Өзін-өзі зерделеуден, өзін-өзі анализ жасаудан келер ғасырға сөзі жететін Стендаль ғана», – деген еді. ХХІ ғасыр адамы – көп қатпарлы, көлеңкесі мен кү­несі алмасып жатқан күрделі құбы­лыс. Әдебиетіміздің бастау бұла­ғын­да тұрған классиктеріміз адам феноменін ұнамды, я ұнамсыз деп жіктесе; одан беріде тартысты тап­тық қайшылыққа құрды; тіпті ке­ше­гі күні жаңа қазақ, тарғалаң тарих тұлғасы, ұлттық рух феномені се­кіл­ді анықтауыш там-тұмдап еңсе көтерді. Бұл ретте Дүкенбай Дос­жан прозасындағы жаңа бейне несімен ерекше дегенге жауап із­десек – кейіпкердің жан әлемін­дегі қанағатсыздық… жұмыр басын тау­ға да, тасқа да ұру… өліп-өшу… піл­теше тұтанып лап етер нәпсі­құ­мар­лық… тіпті өзін-өзі әжуамен, мыс­қылмен іреп-сою, аямай сынау… күн сайын басын бәйгеге тігу… күн сайын психологиялық сілкіністе жүру.
ХХІ ғасыр мінезінің күрделі­ле­ніп бара жатқаны сонша – адам құ­былысы сан алуандығымен, әрқи­лы­лығымен таңғалдырады. «Әсем төсегінен сыпырылып түсіп, тәл­тіректей басып ас үйге шықты. Іш көйлекпен, омырауы ашық-шашық, жаймен, ақырын басып келе жатқан бойжеткеннің сұрын көріп, қыз­мет­ші қыз өзінше жобалады. Болар іс болып қалыпты деп ойлады» (сонда, 79-бет). Осындағы Әсем бойжеткен мен қызметші қыздың бір мезеттік ишара арпалысы үлкен бір әңгімеге жүк болғандай.
Жаңа ғасыр жаңа пайым, жаңа таным әкелді. Жаңа таным тосын қимылға итермеледі. Тосын қимыл­дан тартыс өрбіді. Аяқ асты тығы­рық – адам психикасының жанартау дүмпуін, бет шарпыған қызуын ту­ғызды. Мінез жанартауы аяқ астынан ашылады. Осы кезге дейін әрі жұмбақ, әрі ашылмаған арал секілді кейіпкердің өзгеше, өзіндік қырын ашады. Мұхтар Әуезов бір сөзінде: «Өзім екі бірдей қоғамдық формацияны бастан кешкен адаммын», – дегені бар. Сол айтқандай «Пай­ғам­бардың өлімі» хикаятында бас кей­іпкер үш бірдей қоғамдық бас­қыш­ты басып өтеді. Әуелгіде Мырқы – Сарыарқаны жайлаған бай әкенің дәулетіне шалқыған, Мырқы мырза атанған байпатша кейпінде. Кей­ін­ше қызыл төңкерістің тәркілеуіне ұшырап шашылады. Әсте-әсте есін жияды. Социализмнен өтіп, капи­тализмнің нарық айдынына жетеді. Баяғы мыңғырған мал жоқ, ақылшы әке бақилық болған. Беті жылтыр, бөксесі биші келіншектің арбауына түсіп, банктен несие алып, жау­ап­кершілігі шектеулі серіктестік құра­ды. Аяғында әккі ұрғашы Мыр­қы­ны қарызға батырып, әкеден қалған үйді кепілдікке тігіп, ұшты-күйлі жоғалады. Эпилогта: о ғып, бұ ғып Меккеге жетіп, Арафа тауының қо­ң­ыр тасына көз жасы тырс-тырс там­ған пұшайман Мырқыны көре­сіз. Үш бірдей қоғамдық сатыны бастан кешкен кейіпкердің мінез төң­керісі аянышты. «Қазақ прозасында үш мәр­те психологиялық сілкініске түс­­кен, 150 жылғы оқиғаны бір кей­іп­­кердің басына үйірген шығар­маны оқығаным осы», – деп жазыпты бір оқырман.
Жазушының жазғандарынан ыл­ғи сабақтастықты аңғарамыз.
Дүкенбай Досжанның соңғы кездегі прозасы – көбіне магиялық реализм, яғни кейіпкерді уақытқа тәуелді етпей, әрқилы әлеуметтік ортада, бір мезгілде – әртарап оқиға үстінде көрсетеді. Адам жаны құ­былмалы спектрше жарқырайды.
Жазушының сөйлем құрауын­да­ғы жүйе де арнайы сөз етуге лайық. Прозадағы алғашқы қадамын     Д.Дос­жан бірыңғай жай сөйлеммен бастағаны мәлім. Бұған «Көкпар», «Қымыз», «Бастаңғы», «Шортанбай» әңгімелері дәлел. Келе-келе сөй­лемдері салаланады, тереңдей тү­седі. Дарияның жағаны жалап сабылған толқыны секілді үзіліссіз, әрі жылы, әрі ырғағы бай сөз саптауы ынтықтырып, ынтызар етеді. Әдемі ұйқас құрады.
Дүкенбай қазақ қара сөзінің ин­тонациялық ырғағын байытты. – Көбімізге елене бермейтін, ұлттық менталитеттегі құпияны жібек матамен сүрткендей күн көзіне шы­ғарды. Проза тіліндегі өлеңге тән ішкі әуен, саз, қара сөздің ішкі ағысын ашты. «Олай-бұлай құлаш­тай жүзген кезде көл беті шеңбер сызды. Төбеден қалқыған толық ай көлге шолп етіп сүңгіп шыққан сұлудай. Құданың құдіреті дейді ғой! Таудың тастай суына түсіп қанша сүңгісе-дағы тұла бойы аздап тоңазып, өкпесі удай ашыды, әйтсе де санасы шайдай ашылмады. Қой, ә, өстіп малтып жүріп Шайтанкөлге батып аллау-акбар болармын деп, шошына шатқаяқтап, құлаштай жү­зіп, жүрегі атша тулап әудем жер­дегі жағаға әзер ілікті» (Д.Досжан, Таңдамалы шығармалар, 2 том, Алматы, «Өлке», 2009, 85-бет). Осын­дағы… шошына шатқаяқтап… төбе­ден қалқыған толық ай… тастай су… өкпесі удай ашыды… қауіп пен күдік… үрей мен тастай су кезек алмасып бір жағы – үңірейген табиғат суретін көзге елестетсе, екінші – түн ішінде тау суына шомылып қан қызуын басқан байбатшаны танисыз. Құштарлық қызуы жантаптырмай бара жатқан беймаза мінез жарға жығарын болжайсыз.
Жазушы ұмытыла бастаған ұлттық харизм жоқшысы. Мұндағы кейіпкер қолдан жасалған періште емес, бар болғаны жолдан тайғыш, әзәзілге бой алдырғыш қарапайым пенде ғана. Боламын деп бола алмай жүрген жуантаяқ кертартпа. Басынан бақайшығына дейін қазақы мінез. Қазақы болмыс.
Қаламгер кредосы – жанталасып тұйықтан шығу, аласұрып еш­кімге ұқсамай өту. Кейіпкер мақ­сұты – жүректің ұяты, жүрек құпия­сын ашып қана оқырманға ой салу. Өкініш пен қуанышты сегіз өрім қамшыдай етіп өрімін жұтындырып жеткізу.
Дүкенбай мінездегі, қоғамдағы қайшылықты әрдайым елдік сана деңгейіне көтереді. «Ине ұшындағы өмір» повесіндегі – Айбар, «Пай­ғам­бардың өліміндегі» – Шұғайып – соны сүрлеу іздесе де таппаған, адами ой-санасы сергелдеңге сал­ған, жанып жүріп шаруа тындыратын, жанып жүріп өз ортасын табатын өлермендер. Бәзбірде тарихи тұлға секілді елестейді. Қазақтың жаны – кеудесінде емес, рухында дейді жазушы кейіпкері.
Жазушы шығармасындағы ой­шыл­дық, пәлсапашылдық – ойдан ой тудырып жатады. «Пайғам­бар­дың өлімі» хикаятында қарт әке, кеудесіне жел бітіп, тәкаппарлық, астамшылық шалқытып, кісі болудан қалған перзентіне қаратып:       « – Адам баласынан өзгеше, ар­тық­ша көрінемін деп жүріп кеудеңе жел бітті, азғантай ақылыңды сол жел ұшырып  әкетті, балам, – дейді барып-келіп жатып. – Содан нұрың бұзылды», – деді де кемсең қағып, иығы селкілдеп жастыққа бетін басып, көрер көзге жатып қалды» (сонда, 67-бет). Ауру әкенің мен­менсіген жалғыз перзентіне «сен олайсың… бұлайсың…» деп кейіс біл­дірудің орнына – баяғының кә­риясы секілді алыстан болжап, ас­тарлап ақылға икемдеуі – фило­со­фия­лық пайымның, тұспалдың әде­мі үлгісі.
Ұлттың бүгіні мен ертеңін бір-бірінен нәр тартқан алып дарақтың тамырына теңейді. Ұлттың жанын іздейді. Елдің тағдыры – бала-шаға жеп кеткен той секілді дейді. Кеңес­тік шындық сөз жүзінде асқар таудай, іс жүзінде құмға сіңген судай екенін алғашқының бірі болып, «Ағын­ға қарсы», «Жылы жауын» әңгімелерінде жазамын деп сынға ілігіп, тауық қораға түскен түлкідей болғаны, өткен ғасырдың 60-шы жылдардың басында Қазақстанда об­лыстарды жойып, өлке-өлкеге бұ­тар­лай бастағанда бір топ құрбы­сымен үнпарақ таратып, тотали­тар­лық жүйенің үндеместері ізіне түсіп – аузына қақпақ, желкесіне тоқпақ үйіріп – үрпиткені есінде. Сонда да күйіне жүріп жазудан қол үзбеді, күйініп кетпеді.
Жазушы әңгімеде оқиғаны жа­лаң құрамайды, әрекетке тарихи ас­тар беріп, уақыттың қоғамға, қоғам­ның уақытқа түсірер салмағын без­бендейді. Көне дәуір философы Пла­тонның: «дүниені ұстап тұрған идея, идея өлген күні арғы жағы – таусылу, тоқырау», – дейтіні Дүкен­байдың «Анасы жақсы адамдар», «Қызыл Кеніш оқиғасы» әңгіме­ле­рінде нанымды көрсетілген. Қа­лам­гер идеяны, мазмұнды, бірлікті те­мір­қазық етіп ұстайды. Тектілік үзілген тұста – күйреу, құлдырау бас­талады. Жақсылық – жақ­сы­лық­ты туғызады, достық – достықты ша­­қы­рады. Дөңгеленген дүниені бір жүйеде ұстап тұрған тек түзілімі дейді автор.
Билік дәлізінде көзге көріне бер­мейтін жасырын күрес, басараздық, «болмасын» деу, өсек өрбіту, айла-шарғыны «Үрей» хикаятына арқау ету – елестету үшін жазушы ең әуе­лі мұзарт шың басына шыққан альпи­нисті іздейді. Табады. Төсек тар­тып жатыр екен. «Сізді жазу үшін келгенім жоқ», – дейді жазушы, – мың алты жүз шақырым жол жүріп жеткендегі мақсатым: шың басына шыққан кездегі нендей се­зім билегенін айтып берсеңіз – же­теді». «Сол-ақ па?» «Сол-ақ…» Жү­зін әжім торлап егделенген альпинист бірден тиылып, бәсеңсіп қа­ла­ды. Біраздасын ой теңізінен шығып  айтқаны: «Адам аяғы баспаған шың басына шыққан кісіні ең әуелі айтып-болмас ұлы тәкаппарлық сезім билейді», – дейді. «Сосын?!». «Сосын жүректі айтып болмас үрей меңдейді. Тайып кетем бе деген үрей етекке түскесін де… ай… жыл… өткесін де жүректен таза жуылып бітпейді» (сонда, 237-бет). Билік дәлізінің, лауазым басқышының бас айналар биігіне шыққан кісінің көңіл түкпірін дәп әлгі альпинист айтқан – әуелі ұлы тәкаппарлық, артынша айтып-болмас үрей сезімі билейді екен. Осы пәлсапаны жазушы салыстыру силлогизмі арқылы қисынды өріп, шенеуніктер ара­сын­дағы бірін-бірі аңду, астыртын айла-шарғы, көлеңкелі күресті дәл су­рет­тейді. Әлгі айла-шарғыны, астыртын іліп-шалуды елестетіп бой­ы­ң­ыз­ды кәдімгідей үрей меңдейді, ді­ріл кезеді.
Дүкенбайдың сәуірдің сары уызындай дәмді әңгімелері көп уақыт сыншы қаламына ілікпей келді. Бұл жалғыз оның басындағы жағдай емес еді. Отыз жетінің зоба­лаңы­нан, сосынғы елу бірдің жаппай жау іздеу індетінен ауыздары күйіп қал­ған әдебиетші қауым алғашқы «Оты­­рар», сосынғы «Жібек жолын» жабулы қазан жабулы күйінше қал­дырды. Тіпті сол кезеңде қазақ қашан қала салған… қазақ қашан ғұлама болған… деп оның Әбунәсір әл-Фарабиін, «Абақтысындағы» Алаш ардагерлерін оқыса да – оқы­маған, естісе де – естімеген болып, көп жерде құйрығына қалжуыр байлап немкеттілікпен титығына жетті. Автор «еленбедім… ескерілмедім…» демеді. Қажырын қайрай түсті, қа­лам мен қағазды серік етті. Боя­ма­шылыққа бой ұрмады, ұран­шыл­дыққа ұрынбай, мазмұны терең, теңеуі дәл, тарыдай сөзден түйедей тірі пәлсапа түйіп, түстік еліндегі – өзі тісіне басып шайнап, өзі тілін ти­гізіп талмап түсінген өмірді жазудан жалықпады. Саусағын сорып жа­затын қиялкеш емес, көкірегінің көзімен көретін сөз суретшісіне айналды.
Жазушының еңбегі еленбей, ұл­тына деген адал пейілі бағалан­бай, біраз қаламгер – билігі бардың қабағына қарап, жазғанын бастыра алмай, бастырса-дағы көңілі толмай, санда болса да, санатқа кіре алмай жүретін жылдары – «Фа­ра­биді», «Жібек жолын», «Отырарды» жазған еді. Тәтті іздеген бал ара­сы­ның ащыдан қорқып гүлге қонбай тұра алмайтыны секілді жас жазушы «төрге шықпадым», «тоқпан жілік ұстамадым» деген жоқ; сол баяғы ақ топырақ арасынан ырзық теріп, несібе айырған жерлестері туралы «Зауал», «Дария», «Табал­ды­рығыңа табын» атты бірін-бірі толықтырған, бірінің әуенін келесісі әуелеткен, бірінің кейіпкері келесіге ауысқан қалың-қалың үш роман жазды. Алғашқы екеуі Мәскеудің эли­талық баспасынан орысша жа­рық көрді.
Америка классигі Томас Вульф­тың «Ұшқан ұяңды ұмытпа, періш­тем» мен Уильям Фолкнердің    «Сноупс сагасын» түзген үштігіне ұқса­тып туған жердің кеңдігі мен ке­нендігін, ұлтының кемелдігі мен кемшінін, қара орман қазағының жайсаңдығы мен момындығын, соры мен бағы кезек алмасқан ал­ма­ғайып мінез түзілімін алақанға сал­ғандай аша түсті. Құмсағаттай сусып өтіп жатқан адам ағзасындағы уақыттың рентген сәулесінен іздеді. Өмірдің ащы-тұщысын жүз құ­лаш­тық шыңырау секілді адам жүре­гінің түп тереңінен саумалады. 70-80-ші жылдар өзгерісін жалаң дә­ріп­­теп, жадағай топшыламай, ауруды тамыр соғысынан табатын тәуіп­ше – кісінің арғы аңғарынан, назарынан қазбалады. Қараңғыда тал­шы­­ғын айыратын үкіге ұқсап – кітап­хана үкікөзіне айналды. Қара­байыр қарекет пен күнделікті күй­бең­нен құбатөбел тартып тапты. Психоанализ тәсіліне жиі жүгінді.
Мінез – өмірдің зергер ұстасы. Өмір – тағдырды қалыптайтын сәу­летші. Тіршіліктің басталуы да, аяқ­талуы да тағдырдан. Жазушы өзін-өзі жылдар өте тапты, кешеуілдеп танылды. Өзіндік бет, өзіндік қол­таңба ғана ерекшелік биігіне бас­палдақтап биіктеді. Түптің түбінде өзіндік мені ғана аласапыран шы­ғар­машылық шытырманының іші­нен адастырмай алып шығарына сен­ді. Екі сөздің басын құраған кі­тап шығарып, екі кітап шығар­ғанның көбі жазушымыз деп кеуде қағып… көп білгенсіп… күпініп… құлақ сарсылтқан өмір базарында өзіне тиесілі орнын, қастерлі биігін әлдеқашан еншілеген еді. Өзіндік менін өмір бойы қызғыштай қорып, балиғатқа жетпеген қыздай үлпіл­детіп, жүрегіне бөлеген сол қым­ба­тын жан баласына бұлдап көрмеген біреу болса – соның өзі, оншақты бол­са – соның бірегейі Дүкенбай Досжан.
Дүкенбай сомдаған характерлер бүгінде қазақ прозасы сомдаған кейіпкерлер қатарынан орын алды. Алаштың амандығын тілеген ті­леу­қоры, бейнетқоры ана Айтуар… мына тіршілік майданының жауырыны жерге тимес балуаны, қайтсем ауыл жақсыларының бір жағына шыға­мын деп жығылып-сүрінген Пал­ман­тай бейнесі оқушы жүрегінде жатталды. Кісіні ет жүрегімен езіле жақсы көретін, кісіге қылдай қиянат жасау қолынан келмейтін қалам­гердің әрі адалдығы, әрі бауыр­мал­дығы, әрі әлеуметшіл қалпы танылды.
Дүкенбай – ерінбейтін, шаршамайтын, өндіріп жазатын жазушы. Бальзак секілді жазушы туа берер дей­місің, қаламгеріміз 11 роман, жиырмадан астам повесть, жүзге тарта әңгіме жазыпты, бас-аяғы жет­піс алты кітап шығарыпты. Бір авторға бұл аз емес.
Дүкенбай асып-тасымайтын, не болса соған жасымайтын, артық ай­тылған сынға сағы сынбайтын, илеуіне дән тасыған құмырсқаша тынбайтын жазушы.
Әлі де өндіріп жаза берсін. Үл­кен белестен түспесін.

Мырзатай  ЖОЛДАСБЕКОВ.