Сан қырлы тұлға

Жұма, 5 қазан 2012 7:23

Мағынасы терең, ауқымы кең «Елдестірмек – елшіден» деген сөз бекерге айтылмаса керек, халық арасында елшілер ежелден ерекше тұлға ретінде қабылданған. Осындай жауапкершілігі аса зор мәр­тебелі қызметті атқару құрметіне ие болған алғаш­қы кеңес дипломаттарының бірі, КСРО-ның өкілет­ті өкілі Нәзір Төреқұлов еді. Өкінішке қарай, халқы­мыз мақтаныш етуге тұрарлық осы тарихи тұлға­ның өмірі бертінге дейін қалың жұртшылыққа бел­гі­сіз болып келді. Бұған әртүрлі жағдайлар себеп бол­ды. Ең бастысы, Нәзір Төреқұлов «халық жауы» ретінде (жазықсыз жаламен!) «37-ші» жылғы қу­ғын-сүргіннің құрбаны болғандықтан ол туралы ақ­талғанға дейін сөз қозғау мүмкін болмады.

Жұма, 5 қазан 2012 7:23

Мағынасы терең, ауқымы кең «Елдестірмек – елшіден» деген сөз бекерге айтылмаса керек, халық арасында елшілер ежелден ерекше тұлға ретінде қабылданған. Осындай жауапкершілігі аса зор мәр­тебелі қызметті атқару құрметіне ие болған алғаш­қы кеңес дипломаттарының бірі, КСРО-ның өкілет­ті өкілі Нәзір Төреқұлов еді. Өкінішке қарай, халқы­мыз мақтаныш етуге тұрарлық осы тарихи тұлға­ның өмірі бертінге дейін қалың жұртшылыққа бел­гі­сіз болып келді. Бұған әртүрлі жағдайлар себеп бол­ды. Ең бастысы, Нәзір Төреқұлов «халық жауы» ретінде (жазықсыз жаламен!) «37-ші» жылғы қу­ғын-сүргіннің құрбаны болғандықтан ол туралы ақ­талғанға дейін сөз қозғау мүмкін болмады. Ақ­тал­ғаннан кейін де «осындай бір қайраткер бар еді-ау?» деп соңына түсіп іздеп, зерттеген ғалым не тарихшы шыққан жоқ. Алаш арыстарын ардақтауға Қазақстанның тәуел­сіз­дік алуы даңғыл жол ашқан болса, Нәзір Төреқұловтай біртуар азаматты «қайта тірілтіп», есімін жаңғыртуға белгілі мемлекет және қоғам қайраткері, саясат ғылымдарының докторы, дипломат Тайыр Аймұ­хамет­ұлы Мансұров көп еңбек сіңірді.

– Тайыр Аймұхаметұлы, сіз көп­тен бері халқымыздың біртуар ұл­да­рының бірі Нәзір Төреқұловтың өмі­рін зерттеп келесіз. Ол туралы қазақ, орыс, ағылшын және араб тілдерінде көп­теген кітаптар шығардыңыз. Сіздің ізденістеріңіздің, еңбектері­ңіз­дің арқа­сын­да бертінге дейін есімі сирек аталатын қайраткерді халқы­мыз тереңірек танып білді. Былай алып қарағанда, нәзіртану сіз­дің өміріңіздің басты мұратына айнал­ған сияқты. Сіздің осы істі қолға алуыңызға не түрткі болды?

– Еліміз тәуелсіздігінің алғашқы кезеңінде Елбасымыз Нұрсұлтан На­зар­баевтың: «Бүгінде тәуелсіз мем­ле­кетті құрып, нығайтудан артық ұлты­мызды ұйыстырып, біріктіретіндей мақсат жоқ. Өз тарихыңның түп-тамы­рын танып-білу, ата-бабаларыңның ауқымды іс-әрекетін мақта­ныш ету, өк­тем дәуірдің әртүрлі кесапат-кем­ші­ліктерінен арылу, қазіргі заманға лайық сананы қалыптастыру ұлттық бірігуге қуатты күш-серпін береді», – деп айтқа­ны бар еді. Иә, кез келген ел «өткен жолын, тарихи түп-тамырын білмей, бүгінмен өмір сүрмей, келешектің қамын жемей» алысқа бара алмайды. Бүгінгі күн өткен мен болашақтың көпірі болуға тиіс.

Қазақстанның Ресейдегі елшігін бас­қарғанға дейін менің де Нәзір Төре­құ­лов жайында білеті­нім шамалы бо­ла­тын. Өзінің көптеген заман­дастары сияқ­ты, Нәзір де Кеңес Одағына адал қызмет еткеніне қарамастан «халық жауы» ата­нып, атылып кеткендіктен 1958 жылы ақтал­ғанға дейін «жабық есім» болып, ол турасында айтуға, жа­зу­ға рұқсат етілмеді. Нәзір Төреқұлов қысқа ғана ғұмырында халқымыз бен Отаны­мызға мол пайдасын тигізді.

Қазақстанның Ресейдегі елшісі (1994-2002) болып қызмет істеп жүр­ге­німде біздің қазақ­стан­дық ғалымдардан Федералдық Қауіпсіздік қызметі арқы­лы Н.Төреқұловтың 1937 жылы тұт­қын­далып, атылуына байланысты құ­жат­тарды сұратып әперу жөнінде өтініш түсті. Сұраған құжаттардың көшірмесін көп ұзатпай алып беріп жібердік. Ол құжаттар танымал жазушы-журналист Нұрмахан Оразбековтің 1997 жылы «Қазақстан» баспасынан шыққан кітабында жарияланды.

– Сіздің еңбектеріңізде Н.Төре­құлов өмірі­нің бізге беймәлім тұс­тары жан-жақты ашыл­ған, нақты тарихи құжаттармен дәлел­денген. Осы құжаттар қайдан шықты? Дерек көздеріне тоқтала кетсеңіз. Олар­ды тауып, жарыққа шығару оңайға түспеген шығар?!

– Кейде бір шаруа екінші бір іске себеп болып жатады ғой. Қолға тиген құжаттармен танысқаннан кейін маған Нәзір Төреқұловтың өмірі мен қызметін тереңірек зерттесем деген ой келді. Әрине, Нәзір Төреқұлов сынды мемлекеттік ауқымда жұмыс істеген сая­саткер, жоғары деңгейдегі дипло­мат­тың өмірі мен қызметіне қатысты құжаттардың арнайы мұрағаттарда, жеті құлыптың астында сақталатыны белгілі. Ресейде қалыптасқан тәртіп бойынша әрбір зерттеушіге архивтік қордағы құжаттар­дың әрі кеткенде 25 пайызы ғана беріледі. Осыған байланысты мен Ресей Феде­рациясы­ның сол кездегі Сыртқы істер министрі Е.М.Примаковқа өзімнің сый­лас, достық қарым-қатынасымды пай­да­­ланып: «…архивте шаң басып жатқан Төреқұлов жайындағы қағаздар­ды Қа­зақстанның Ресейдегі елшісі мен іздемесем кім іздейді?» дегендей сауал тастап, өтініш айттым. Сонда Евгений Мак­симович: «Мен Таяу Шығыста, араб елдерінде ұзақ жыл қызмет істедім. Нәзір Төреқұлов туралы естігенім бар. Бірақ, оның сіздердің отандас­тары­ңыз екенін білмеппін. Ол қазақ екен ғой?» – деді. Сөйтіп, қолдан келген кө­ме­гін берді. Міне, сондай биік пара­сатты және адамгершілігі мол азамат­тың арқасында Ресейдің Сыртқы саясат архивінен 750 беттен астам қағаз-құ­жаттардың ресми көшірмесін алудың сәті түсті.

Бұдан кейін басқа да ресейлік дерек көзде­рі­нен – Ресейдің саяси-әлеуметтік тарихы мемле­кеттік мұрағаты, Ресей мем­лекеттік мұрағаты және Ресей Фе­де­ралдық қауіпсіздік қызметі мұраға­ты­нан Нәзір Төреқұловтың саяси, дип­ло­матиялық және ағартушылық, журна­лис­тік, зерт­теушілік қызметтеріне қа­тыс­ты сондай-ақ, бұрынғы СОКП Орталық Комитетінің мұраға­ты­нан қосымша бірқатар мәліметтер алынды.

Шынымды айтсам, Өкілетті өкілдің Орта­лықпен (Сыртқы істер халық ко­миссариатымен) жазысқан хаттары, жол­даған жазба мәлімдеме-хабарлама­ла­ры, күнделіктері мен есептері, олар­дың жазылу стилі мені таңғалдырды. Бұл оның дүние танымының кеңдігін, талант-қабі­летінің жан-жақты екенін аңғартатын еді. Міне, осы материалдар бойынша алғаш рет орыс ті­лінде «Назир Тюрякулов – полпред СССР в Королевстве Саудовская Арабия» деген жинақ құрастырылып шығарылды. Осы кітаптың сүйінші данасын Прези­дентіміз Нұрсұлтан Әбіш­ұлы Назар­баев­қа апарып көрсеттім. Ол кісі кі­тапты көріп, жылы пікір айтып, жоғары баға берді.

Мұнан соң «Елші Нәзір Төреқұлов­тың Ара­бия дастаны» деген еңбек жазылып, оның мәтіні төрт тілде: орыс, қазақ, ағылшын және араб тілдерінде қа­тар берілді. Аталған екі кітап та не­гізінен кәсіби дипломаттарға, әлемдік саясат пен халықаралық қатынастар мә­селелерін зерт­теуші мамандарға арнап шығарылған болатын. Бұл еңбектер Нәзір Төреқұловтың өмірі мен кәсіптік қызметін, сондай-ақ өткен ғасырдың жиырмасыншы-отызыншы жылдарын­да­ғы тарихи оқиғалар мен халықаралық жағдайды ғылыми тұрғыдан талдауға, бағалауға мүмкіндік береді. Оларда келтірілген ресми құжаттар арқылы бар күш-қуатын, тіпті өмірін де қоғамына, халқына арнаған ұлы перзенттің өсу жолын көресіз, оның саяси-психо­логиялық бейнесін танисыз.

Ал, «Өкілетті өкіл Нәзір Төреқұлов. Дипломат, саясаткер, азамат» деген көр­кем туынды жайында сөз еткенде, оның жай ретті баяндау емес, керісінше Нәзірдің дипломатиялық өмірі­нің кейінгі аянышты, трагедиялы тұсымен ұш­тасып жатқан желіде жазылғанын айтқан жөн. Сондықтан да ол: «Араб жеріндегі алғашқы қадамдар», «Ко­роль­дің сеніміне ие болу үшін күрес», «Күнделікті өмір…», «Қынжылысты сәт­тер», «Өмірінің соңғы күндеріне» дейінгі тол­ғанысты тараулардан тұ­рады.

Болмысы бөлек, тарихи тұлға Мәс­кеудің атақты «Молодая гвардия» бас­пасын қызықтыр­ған көрінеді. Сөйтіп, солардың ұсыныс-тілегі­мен және олардың әрбір факты негізді және дәлелді болуы керек деген талабын ескере отырып тарихи очерк жанрымен «Полпред На­зир Тюря­кулов» деген көркем еңбек жазып шықтым. Кітап аталған баспаның әлемге әйгілі «ЖЗЛ» (Тамаша адамдар өмірі) сериясымен 2004 жылы жарық көрді. Нәзір Төреқұлов жайын­дағы бұл кітап осы сериямен қазақтың көрнекті қайраткер өкілдері туралы жа­зылған шығармалардың қатарын Шоқан Уәлиханов, Сәкен Сейфуллин, Қаныш Сәтбаевтан кейін төртінші болып толықтырды.

«Өкілетті өкіл Нәзір Төреқұлов. Дипломат, саясаткер, азамат» деген кітаптың ағылшынша шыққан нұсқасы Сауд Арабиясының Сыртқы істер ми­нистрі Сауд әл-Фейсал ханзаданың қо­лына түсіп, ол кітапты қызыға оқып шы­ғыпты. Оның әкесі Фейсал король­дің Хиджаздағы уәкілі болып тұрған тұста кеңестік өкілетті өкіл Нәзір Төре­құловтың сенім грамотасын қабыл­дап алған. Мұнан әрі екеуінің арасында жақ­сы сыйластық қарым-қатынас ор­на­ған. Жалғыз Фейсал ғана емес, Нәзір жалпы корольдің от басының айы­рық­ша құрмет пен сеніміне ие болып, әл-Саудтың өзі оны інім деп атаған. Тақ мұрагері ретінде Фейсал 1964-1975 жылдары Сауд Арабиясының королі болды. Кітапта король әулеті туралы осы сияқты бірқатар тарихи мәліметтер қамтылған. Кітап министрге соны­сы­мен қымбат және ыстық болып көрі­нген болса керек. Осыған байланысты өздеріндегі зиялы қауым, жалпы араб жұрты кеңінен танып білуі үшін кітап­ты арабшаға аудару жөнінде ұсыныс жасады.

Кітапты аудару ісіне сол кезде әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық уни­верситетінде дәріс беріп жүрген, білікті тіл маманы, аса терең білімді азамат, Каир университетінің профес­соры Амер Мұхаммед Амер тартылды. Кейін еңбектің араб тіліне өте сапалы дең­гей­де ауда­рылғаны туралы бірнеше білікті арабтанушы мамандар пікір білдірді. Оның үстіне кітап Каирдің бүкіл Таяу Шығыста үлкен беделге ие «Айн-Шамс» баспасында басылып шықты.

– Е.Примаков Кеңестер Одағы тұсында, одан кейін де талай жоғары лауазымды қызметтер атқарған бел­гілі тұлға ғой. Ол кісінің Сізге қол ұшын беруінде не сыр бар? Оны көп­тен білесіз бе, бұрыннан араласып па едіңіз?

– Евгений Максимович кезінде Ресей­дің сыртқы істер министрі бол­ған, Ресей Федера­циясының үкіметін басқарған ірі мемлекеттік қайраткер ғана емес, көрнекті шығыстанушы-ара­бист, академик ғалым және халық­ара­лық деңгейдегі саясаткер. Ол кісімен мен Ресей Федерациясында Қазақ­стан­ның Төтенше және Өкілетті елшісі бол­ған кезімде қызмет бабымен жақы­нырақ танысып, араласа бастадым. Мен елші болған 90-шы жылдары тәуелсіз мем­ле­кет­тер Ресей мен Қазақстанның қарым-қаты­на­сы­ның негізі қаланып, кең көлемде дами бастаған еді.

Мен ол кісі Ресейдің премьер-ми­нистрі қызметінен кетіп, Сауда-өнер­кәсіп палатасын бас­қарып тұрған тұ­сын­да жоғарыда айтылған «Молодая гвардия» баспасының тапсырысы бойын­ша жазған кітабымның қолжаз­басын апарып көрсетіп пікір білдіруін сұрадым. Ол қолжазбаны мұқият оқып шығып, төмендегідей алғысөз жазып берді: «Әрбір мемлекеттің сырт­қы саясаты өткеннің тәжірибесіне сүйеніп, өзінің дипломатиялық мектебінің тұтас бір ұрпақтары жасаған амалдар мен әдістерді пай­даланса барынша тиімді болмақ… Н.Төре­құ­ловтың еңбекқор­лы­ғы, батыл ойы, жергілікті шейхтермен қатар, «антогонистердің» – Ан­глиядан, басқа да Батыс Еуропа елдерінен кел­ген дипломаттардың тілін тапқан шеберлігі қайран қалдырады… Ең ауыр тапсырманың өзін орындауға дайын тұруы, туындайтын мәсе­лелерді шын мәнінде мемлекеттік тұрғыдан шешуге ұмтылуы Н.Төреқұловты кеңестік «ал­ғашқы толқын» дипломаттары ара­сындағы жарқын тұлғаның бірі деуге толық негіз береді.

Кітап авторының басты еңбегі – осынау ірі тұлғаны түнектен арамызға оралтып қана қоймай, КСРО-ның Таяу Шығыстағы дипло­ма­тия­сы тарихының тұтас бір қабатын жарқырата көрсете алғандығында…». Бұл сөздерді мен Евгений Максимовичтің жалғыз маған ғана емес, біздің халқымызға, Қазақ­станға деген ықылас-пейілі деп қа­былдадым.

– Сіз өз еңбектеріңізде Н.Төреқұ­лов­ты қай қырынан болсын жарқы­ратып көрсеттіңіз, керемет биікке көтердіңіз. Ол кісінің елге, халқына сіңірген қандай еңбектерін бөле-жара атар едіңіз?

– Бұл сұрақтың жауабы меніңше оның өмірбаянында жатқан секілді. 1913 жылы Нәзір Қоқандағы көпестер мен сауда-өнеркәсіп ком­па­ниялары ашқан коммер­ция­лық  училищені бі­ті­ріп, оқуын Мәскеудегі коммер­ция­лық инсти­тут­та жалғастырады. Мұнда ол өз мамандығы бойын­ша эконо­ми­калық пәндермен қатар, шет тілде­рін де оқып үйрене бастайды. Ерекше қабі­лет пен талап-ізденісінің нәтижесінде орыс, түрік тілдеріне қосымша француз бен немісше сөйлей алатын дәрежеге жетеді. 1917-18 жыл­дар­дағы оқиғалар, ақпан және қазан төңке­ріс­тері Нәзір­дің қоғамдық таным көкжиегін кеңейтіп, саяси жағынан шыңдалып, қалыпта­суына көп ықпал етті. Сондықтан да ол 1918 жылы большевиктер партиясы қатарына өтіп, өз еркімен Қызыл ар­мияға жазылып, Түркістан атты әске­рінде саяси басқарма бастығының орынбасары болып та­ғайындалды. Осы қызметтен, оның революция­лық және партиялық өсуі басталды. Ол сондай-ақ, заманның үні мен мақсат-мүддесін білдіре­тін мақалалар жазып, газет-журналдар шыға­рып, бұқаралық мә­дени-ағарту істерімен де айналысты.

1918 жылдың көктемінде Қоқан ревкомының хатшысы болып қатарға іліккен Нәзір Төреқұлов небәрі үш жылдың ішінде партиялық және мем­лекеттік биліктің жоғары сатысына көтеріліп, 1921 жылдың мамырында Түркістан Орталық Атқару Комитетінің төрағасы болып сайланды. Осы сияқты оны РКП(б) ОК-нің Орталық Азиялық бюросының мүшелігіне және Түркістан майданы революциялық әскери кеңе­сінің мүшелігіне сайлау оған көрсе­тілген зор сенім болатын.

Айырықша айта кететін жайт Нәзір Төреқұ­лов Түркістан Орталық Атқару Комитетінің төрағасы қызметінде жүр­генде республиканың барлық ұйым­дарын­да демалыс күнін жексен­бі­ден жұмаға ауыстырды. Сондай-ақ, мұсыл­ман­дардың қасиетті мейрамы Құрбан айтқа бай­ланысты үш күн демалыс беру жөнінде жар­лық­қа қол қойды. Атеизмді қолдайтын, больше­вик­тік сая­саттың тұсында мұнысы асқан ба­тылдық та батырлық және халықтың мүддесі мен игілігі үшін жасалған ерлікке пара-пар іс болатын.

Бұдан кейін 1922-28 жылдар аралы­ғында Мәс­кеуде КСРО Орталық Атқару Комитеті жанындағы Орталық баспа­ның төрағасы бола жүріп те көп жұ­мыстар атқарды. Мәселен, 1925 жылы мұғалімдердің бүкілодақтық бірінші съезінде «Ұлт мәселесі және мектеп» деген та­қырыпта баяндама жасап, ұлт­тық мәдени-ағарту мекемелерін ретке келтіру, аса мұқтаж болып отырған аудандарда ұлттық мектеп үйлерін салу, жергілікті жерлерде арнайы кәсіптік-техни­ка­лық және ауыл шаруашылық мектептерін ашу сияқты сол кез үшін ең өзекті мәселелерді күн тәртібіне қоя білді. Жалпы, Нәзір өзіне сеніп тапсы­рылған қай қызметті де үлкен жауап­кер­шілік, іскерлік және біліктілікпен атқарып отыр­ды.

Нәзір Төреқұловқа дейін ешбір қазақтың Кеңес Одағының атынан шет елде дипломатия­лық миссияны басқа­рып, елші болмағанын және ол кезде большевиктер елі КСРО-ның атынан небәрі 32 шет мемлекетте ғана елшілік өкілдік­тің жұмыс істегенін, сондықтан ондай жауапты қызметке қабілеті ерек­ше тұлғалар жіберіле­тінін ескерсек, бұл фактінің қаншалықты маңызды екені түсінікті бола түседі.

Айтқандай-ақ, Нәзір Төреқұлов 1928-36 жылдар аралығында, яғни сегіз жыл көлемінде ауа райы мен климаты қолайсыз, түрлі жұқпалы аурулар жай­лаған, ауыз су, азық-түлік тапшы, дәрі­герлік көмек жетіспейтін араб жерінде КСРО-ның Өкілетті өкілі қызметін асқан төзім­ділік және іскерлікпен атқарды. Жан-жақты білім мен талант және кәсіптік біліктілігінің ар­қасында дипломатиялық корпуста биік беделге ие болып, дандайсыған ағылшын мен француз, итальян елшілерін мойын­датып, дуайен (ағаман) болып сай­лан­ды. Екі елді жақындас­тыру мақсатында 1932 жылы король Әбдел Әзиз әл-Саудтың баласы, болашақ тақ мұрагері, ханзада Фейсалдың Кеңес Одағына рес­ми сапарын ұйымдастырды. Енді-енді автокөлікке мініп, майшамды пай­далана бастаған Сауд Арабиясының КСРО-дан кредитке 50 мың жәшік бен­зин және сондай мөлшерде керосин сатып алуына ұйытқы болды. Осы се­кілді өз деңгейі мен мүмкіндігіндегі то­лып жатқан шаруаларды жүзеге асырды.

– Қалай ойлайсыз? Біз Н.Төре­құ­ловты танып болдық па? Әлде ала­сапыран, қиын-қыс­тау заманда өмір сүріп, еңбек еткен тұл­ғаның әлі де айтылмаған тұстары, ашыл­маған сырлары бар ма?

– Көзін көрген замандастарының ай­туынша, Нәзір жарқын жүзді, жана­ры өткір, болмысы байсалды, сөзге ше­шен әрі өзгені де тыңдай білетін, жігерлі де қызуқанды, жұртты өзіне үйіріп әкететіндей тартымды (харизма­ти­калық) көшбасшылық қасиеті бар азамат болыпты. Осындай жан-жақты талантты және қарым-қабілетті тұлға Нәзірді танып болдық деп айтуға әлі ерте. Мәселен, мен өзім негізінен оның 1928-36 жылдар аралығында Сауд Арабиясы Корольдігінде Өкілетті өкіл ретінде атқарған дипломатиялық қыз­ме­тін Ресейдің мұрағатта­рында сақтал­ған құжаттар арқылы зерттеп таныдым. Тіпті, оның осы елшілік қызметінің де қамтылмаған, қағазға түспеген немесе тағы бір жерде елеусіз жатқан тұстары мен фактілері болуы мүмкін.

Нәзір Төреқұлов елші болғанға дейін де Түркістан Компартиясы Орта­лық Комитетінің жауапты хатшысы, Түркістан Республикасы Орталық Ат­қа­ру Комитетінің төрағасы, РКП(б) Ор­талық Комитеті Орталық Азия бюросы­ның мүшесі, Түркістан майданы рево­люциялық-әскери кеңесінің мүшесі, КСРО Орталық Атқару Комитеті жа­нын­дағы Орталық баспа басқарма­сы­­ның төрағасы сияқты бірнеше жауапты және басшылық қызметтер атқарды. Ал, Сауд Арабиясынан келгеннен кейін де бірер жыл, яғни 1936-37 – КСРО Ұлттар Кеңесі жанындағы Орталық тіл және жазу ғылыми-зерттеу инсти­ту­ты­ның ғылыми қызметкері болып жұмыс істеді. Жалпы, Нәзір Төреқұлов қазақ халқының 20-30-жылдары большевик­тік өкімет тұсында осындай биік дә­режеге жетіп, лауазымды қызметтер атқарған бірден бір өкілі.

Нәзір Төреқұлұлы өз қолымен тол­тырған анкеталардың бәрінде маман­дығын «журна­лист» деп көрсеткен. Шаң басқан архивтер мен түнекті тарихтың қойнауынан бізге Нәзірдің қазақ, орыс тілдерінде жазған: «Қазақ мәселе­сі», «Кокандская автономия», «Ислам және коммунизм», «Отзыв на книгу В.Бартольда «История Туркес­тана», «Атлант мұхитынан – ұлы Мұ­хитқа дейін», «Туркестанская Авто­ном­ная Республика» деген тәрізді қоғамдық-саяси, мәдени тақырыптарға арнап жазған ондаған мақалалары келіп жетті. Бұлар арқылы ол ел, қоғам алдындағы аса бір өзекті мәселелерге, көзі ашық, көкірегі ояу азамат ретінде пікірін білдіріп, үн қатып отырған. Керек десеңіз, ол Сәкен Сейфуллиннің «Асау тұлпар» жинағына да сын жазып, ондағы өлеңдерді талдап, заман­ның, уақыттың талабы тұрғысынан өзіндік көз­қарасын білдірген. Демек, Нәзірдің тілші, ға­лым, ағартушы, баспагер, жур­налист, редактор ретін­де тындырған істері де қыруар. Міне, осының бәрі қандай да бір тарихшы, филолог, жур­налистер тарапынан тереңірек зерттеуді қажет етеді.

Жуырда маған Маңғыстауда облыс әкімінің кеңесшісі болып жауапты қызмет атқарып жүрген, елге танымал, қайраткер азамат Бекет Тұрғараев бір жақсы жаңалық жеткізді. Сонау 20-шы жылдары Нәзір Төреқұлов Түркістан Рес­публикасы Орталық Атқару Коми­тетінің төр­ағасы болып жүргенде Маң­ғыстау жерін Қазақстанның құрамына қосу жөніндегі арнайы Декретке қол қойып, елдің келешегі үшін үлкен игілікті іс атқарыпты. Осындай құнды құжаттың табылуына орай Маңғыстау тарихи өлкетану музейінен Нәзірге арналып, арнайы бөлім ашылып, сондағы бір көшеге Нәзір Төреқұловтың есімін беру ұйғарылыпты. Мен де өз тарапымнан маңғыстаулықтарға ризашылығым­ның белгісі ретінде музейге Нәзір Төреқұлов туралы 8 кітабым мен бір кітапшамды сыйға тарттым.

– Нәзір Төреқұловтың есімін мәң­гі есте қалдыру бағытында мемлекет тарапынан атқарылған істерге кө­ңіліңіз тола ма?

– Үкімет тарапынан шама келгенше Нәзір Төреқұловтың есімін мәңгі есте қалдыру бағытында іс-шаралар жасалынды және қолға алынып жатыр. 2002 жылғы желтоқсанда осынау айтулы тұлғаның туғанына 110 жыл толуына орай Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігі мен Л.Н.Гумилев атын­дағы Еуразия ұлттық университетінің ұйым­дастыруымен Астана­да «Н.Тө­ре­құлов – көрнекті мемлекет қайраткері, дипломат және ағартушы» деген та­қырыпта халықаралық ғылыми конференция өткізілді. Сол сияқты, 2006 жылы қараша айында Түркіс­танда Нәзір Төреқұловтың дипло­ма­тия­лық және саяси қызметіне арналған халық­ара­лық ғылы­ми-практикалық конференция ұйым­дасты­рылды. Екеуіне де қатысып, та­қы­рып­қа қатысты баяндамалар жасадым.

Алматы, Шымкент, Қызылорда қа­ла­ларында Нәзір Төреқұловтың атымен көшелер аталған. Оның есімі Шымкент пен Түркістанда, Шолақ­қорғанда мектептерге берілген. Тарихи қаламыз Түркістанда арнайы мұражай ашылды, қор құрылды. Қазақстан Үкіметінің 2003 жылғы 20 қаңтардағы №57 қаул­ысымен Нәзір Төреқұлов атындағы медаль белгіленді. Ол медальмен респуб­ликаның Сыртқы істер министрлігі атынан Қазақстанның сыртқы саясатына зор үлес қосқан азаматтар марапатталып отырады.

– Тайыр Аймұхаметұлы, біздің білуімізше сіздің өткеннен қалған тарихи мұралары­мызға, рухани дүние­ле­рімізге деген көзқа­расы­ңыз ала­бө­тен. Кешегі кеңестік кезеңде Қара­ған­дыда облыстық партия коми­те­тінің екінші хатшысы болып жүр­ген­де Қарқа­ра­лыдағы Құнанбай қажы­ның қирап қалған мешітін қалпына келтіруге ұйытқы болды­ңыз. Мұн­дай қадамға ол кезде екінің бірі бара бермейтін. Сол сияқты, Солтүстік Қазақ­стан облысында әкім болған кезіңізде осы өңірден шыққан тұл­ға­ларды насихаттауға кең жол ашты­ңыз, қыруар қаржы бөліп олардың еңбектерінің жарық көруіне шара­па­тыңызды тигіздіңіз. Елбасының тікелей қолдауымен Қызылжардағы аса құнды тарихи мұра «Абылайдың ақ үйін» өзіңіз бас болып жүріп қал­пына келтірттіңіз. Сіздің ықпалы­ңыз­бен тұңғыш рет қазақ тіліндегі қалалық газет жарық көрді. Өңірдің рухани өмірі жаңғырып, бұрын-соңды болмаған деңгейге көтерілді. Осындай игілікті істері­ңізді солтүс­тікқазақстандықтар әлі күнге асқан жылылық және ризалықпен естеріне алып, ауыздарынан тастамай айтып жүреді.Осында не сыр бар?

– Меніңше өткен тарихымызды ұмытпау, көне мұра-ескерткіштерімізге, рухани дүние­лері­мізге құрметпен қарау әр адамның азамат­тық парызы мен борышы болуға тиіс. Елбасы үлкен сенім артып, жауапты міндет жүктегеннен кейін Солтүстік Қазақстан облысының әлеумет­тік-экономикалық жағдайын ғана емес, мәде­ниеті мен руханиятын да көтеру бағытында бірқатар жұмыс­тар атқарылды. Жоқ болып өшіп кеткен «Абылайханның ақ үйін» қайта көтеріп, қалпына келтіру үшін алдымен 2004-2005 жылдары Орынбор, Санкт-Петер­бург және Ресейдің сыртқы саясат ар­хивтерінен тиісті деректер мен мәлі­мет­тер іздестірдік. Солардан алынған құжаттар Ресей патшайымы ІІ Екатери­наның жарлығымен 1762-1765 жылдары Петропавл бекінісінде Абылайханға арнайы резиденция­ның салынғанын айғақтаған соң барып істі қолға алып, бұрынғы жоба, архитектураның не­гізін­де ол жаңадан тұрғызылды. Оның алдына Санкт-Петербургтегі салт атты­ның үлгісімен Абы­лайханның ат үстіндегі ескерткішін ор­наттық.

Бұған қоса, 2005 жылы облыстық өлкетану музейін жаңа үлгіде қайта қалпына келтіріп, оның сыртына сый­ластық-достықтары шексіз бол­ған Шоқан Уәлиханов пен Федор Достоев­ский­дің барельефі жасалынды. Оны Прези­денті­міз Нұрсұлтан Назарбаев­тың өзі келіп ашып, тамырын тереңнен алатын орыс пен қазақтың достығы туралы сөз сөйлеп, оны кейінгі жастарға үлгі етті. Осы сияқты, 2006 жылы сәуірде Мәс­кеуде ұлы Абайға арналып ескерткіш ашылған болатын. Сол кезде Петропавлда Абай-Пушкин ескерт­кішін тұр­ғызу идеясы туып, оны Елбасымыз қызу қолдап, сол жылдың желтоқ­са­нында қос тұлғаға арналған монументальды тас мүсін бой көтерді.

Мемлекеттік тілдің мәртебесін ны­ғайту жөнінен де біршама іс-шаралар жүзеге асырылды. Мәселен, облыс бойынша 750 қазақ тілінің мұғалімдеріне айлық жалақыларына қосымша елу пайыз үстеме төленіп отырды. Ересектерге арнап 20 мың дана қазақ тілі оқулығы бастырып шығарылып, тегін таратылды. Сол жылдары облыста бірталай жаңа бала бақшалар салынып, 90-нан астам бала бақшада әр ұлттың балалары тәрбиеленіп, олар жаппай қазақ тілін оқитын болды. Оған ата-аналар ризашылықтарын білдірді.

Алматы және Талдықорған облыстарында көп жылдар мемлекеттік басшы­лық қызметтер атқарған, елге сыйлы, қадірлі болған біздің әкеміз Аймұхамет Көпежанұлының негізгі мамандығы тарихшы еді. Сондай-ақ, ол кісі көптеген мәдениет-өнер қайраткерлерімен және жазушы, тарихшы ғалымдармен таныс, аралас-құралас болды. Әкеміздің өткен тарихқа, рухани мұраларымызға, хал­қы­мыздың басынан кешкен оқиғаларды баяндайтын шығармаларға деген көз­қарасы мен ықыласы ерекше болатын. Бұл тақырыптағы кітаптарды қалт жі­бермей оқитын. Бізге балаларына үнемі «тарихқа, әдебиетке үлкен құрметпен қарау керек, одан көп нәрсе үйренуге болады», деп өсиет айтып отыратын. Тарихқа, рухани мұра –жәдігерлерге жанашыр көзқарас пен әрекетіме бәл­кім, әкеміздің де әсері болған шығар.

Сөз соңында айтарым, туғанына 120 жыл толып отырған Нәзір Төреқұ­лов­тың туған халқына, Отанына сіңірген еңбегі орасан зор. Оның жасаған қыз­меті мен жеке тұлғасы кейінгі жастарға үлгі-өнеге болып, біз оны саясаткер, дипломат, ғалым және азамат ретінде әр қырынан тани түсетін боламыз. Сондықтан Нәзірдің есімі халықтың жадында мәңгі сақталып, ғасырдан-ғасырға жалғаса береді деген ойдамын.

– Әңгімеңізге рахмет.

Әңгімелескен

Жарасбай СҮЛЕЙМЕНОВ,

«Егемен Қазақстан».