Сырбаз сипат

Сенбі, 13 қазан 2012 7:11

Тәуелсіздікке дейін де, Азаттық ал­ғаннан кейінгі кезеңдерде де қазақ өлеңі мен көркем сөзіне елеулі еңбек сіңіріп, әдебиетіміздің сыры мен сымбатына, ойы мен көркемдігіне қылау түсірмей келе жатқан бір талантты буын бар. Олар – өткен ғасырдың 80-жылдары әдебиетке келген тегеурінді топ. Олардың әрқайсысы туралы тереңнен талдап, кеңінен қозғап, пікір білдіруге болады. Осынау қуатты толқынның белортасында жүрген замандасымыз, өкшелес іні – Өтеген Оралбаевтың өлең өлкесіндегі өзіндік қолтаңбасын, дауысын, ырғағын айқын сезінтіп келе жат­қаны ақиқат. Өмір деген алып тайқазанда бірге қайнап, бірге пісіп жүрген заман­дасымыздың өлеңін оқығанымен, өзін, оның жан әлемін қалың жұртшылық біле бермейтіні белгілі. Оны білу үшін азамат­тың ішкі дүниесін тану, жақын жүріп сырласу, өлеңін оқу – парыз.

Сенбі, 13 қазан 2012 7:11

Тәуелсіздікке дейін де, Азаттық ал­ғаннан кейінгі кезеңдерде де қазақ өлеңі мен көркем сөзіне елеулі еңбек сіңіріп, әдебиетіміздің сыры мен сымбатына, ойы мен көркемдігіне қылау түсірмей келе жатқан бір талантты буын бар. Олар – өткен ғасырдың 80-жылдары әдебиетке келген тегеурінді топ. Олардың әрқайсысы туралы тереңнен талдап, кеңінен қозғап, пікір білдіруге болады. Осынау қуатты толқынның белортасында жүрген замандасымыз, өкшелес іні – Өтеген Оралбаевтың өлең өлкесіндегі өзіндік қолтаңбасын, дауысын, ырғағын айқын сезінтіп келе жат­қаны ақиқат. Өмір деген алып тайқазанда бірге қайнап, бірге пісіп жүрген заман­дасымыздың өлеңін оқығанымен, өзін, оның жан әлемін қалың жұртшылық біле бермейтіні белгілі. Оны білу үшін азамат­тың ішкі дүниесін тану, жақын жүріп сырласу, өлеңін оқу – парыз.

Өтегеннің «Фолиант» баспасынан жа­рық көрген қос томдық «Өлеңбаянын» оқып отырып, кемеліне келіп, кеңістігі кеңейген, атандай атпал азаматымыздың қалыптасу кезеңіндегі тағдыр-талайын, қуаныш-мұңын, қиналыс-күйзелісін, үміт-күдігін, жұбанышын, аңсаған арманын таразылағандай күй кештім.
Азамат Өтеген ес біліп, етек жинап, ат жалын тартып мінгелі, дәлірек айтқанда, оқу-тоқуын ойдағыдай аяқтап, оң мен солын танысымен, өз кәсібі бойынша қыз­метті туған топырағында бастады. Облы­с­тық газет пен теледидардағы қалыптасу жылдары Өтегеннің келешегіне кепілдік берген жолдама десе де болады. Ал Өтегеннің Алматыға келіп, ұлттың ұсты­нына айналған басылымдардағы қалам­герлік жолы қайраткерлікке қатар бастады. 1994 жылы Қазақстан Республикасы Жо­ғарғы Кеңесіне депутат болып сайланғаны да ел есінде.
Мұнайлы, мұнаралы Маңғыстау өңі­рін­де өмір жолын бастаған Өтеген Орал­­байұлы май сапырып, маңдайын ырысқа тіреген алып өндіріс ошақ­тарының лаула­ған отына жас кезінен жылынып өскенін білеміз. Жердің жеті қат қатпарына бой­лаған құрыш білекті жұмысшылардың болат бұрғысының ұр­шықтай зырылдаған үніне елтіп есей­гені және белгілі.
Сексенінші жылдары Өтеген ақынның мұнайлы өңірде жүріп, аспанмен, жермен ағынан жарылып тілдескен, көгін ала­шұбар бұлт сирек кезетін ақтаулардың қолтығын аралап жүріп, арманға – жол, үмітке қанат бітірген жырларын ара-тұра республикалық басылым беттерінде жария­лап тұрғаны жадымызда. Жырларымен қоса сол өңірдің қатал мінезі шың­даған аға-бауырлары, іні-қарындастары жайлы тұшымды мақалалар жазып тұр­ғаны да күні кеше еді…
Сол кездің өзінде-ақ студенттік албырт күндерді айдынды Атырауының ақ жал толқынды өңірінде өткен ой қорыту, адам тану, ғалам қызығын бағалау тәрізді кемелдену, толысу баспалдақтарын игеруге жалғаған жас ақынның өмірбаянынан он­даған өркешті өлең-жырлар жазылға­нын байқаймыз.
Сол жырлардың бірі – «Жел» атты бес шумақ өлең.
«Соғады Батыс, Түстіктен,
Терістік, Шығыс – бәрінен.
Үндесіп өмір әнімен.
Сағым боп ескен самалды,
Сағынып жүрмін әлі мен.

Желпиді тау мен төбені,
Бұлт болып жерге төнеді.
Жаутаңдап тұрған жұлдыздар,
Демінен желдің сөнеді.

Мұнараларды ырғап бір
Маңғыстау әнін тыңдап қыр,
Түбектен соққан тентек жел
Тыныштық жайлы жырлап тұр…» –
деген жолдарды оқып отырып, тол­қы­мау, тебіренбеу мүмкін емес.
Өлеңнің өрті қалай қалың болса, оның дерті де солай. Өлең үшін қуану да, жұба­ну да – дерт. Дертсіз, өртсіз жазылған өлең оқырман жүрегіне жол таба алмайды.
Өтеген өлеңдерінде кез келген жүрек­тің қыл пернесін басар шын өлеңнің шың­ғы­р­ған дерті мен шуағы, жылуы мол өрті бар. Сондай жырдың өрті мен дертіне қа­малған сәттердің бірінде болуы тиіс, ақын қа­ламынан төмендегі жолдар төгіліп түскен:
«Бір ұстатпай қойдың-ау сен, отты өлең,
Өзімді-өзім оңашада жеп келем.
Ормансың ғой, жүректерде көктеген,
Армансың ғой,
Жалғыз ғұмыр жетпеген.

Іздеп келем
Бір жаңалық өртеніп,
Ұстатпайды өлең деген
Ерке – елік.
Маған керек: Жұмекендік жұмыр ой,
Мұқағали мінезіндей еркелік…»
Байқайсыз ба, ақынның жыр жара­тудағы кредосы мен концепциясы осы!..
Өтеген поэзиясынан үлкен әдебиетке тән айшықты нышанды танытар мәде­ниеттіліктің сырбаз үлгісі мен сипаттарын байқау қиын емес. Жалпы, ақын жаратылысы мен болмысын айғақтар басты ерекшелікті де осы өлшемдер айналасынан іздеуіміз керек. Ол қыр туралы жазса да, тау туралы толғанса да, осы биік­тен көрінуді мақсат етеді. Өрнегі өр­кен­ді, өрісі кең қазақы қалып – Өтеген өлең­баянының басты көркем құралы.
«Андыздап шығып үйірі,
Алдымды кесіп барады.
Даланың жүйрік киігі,
Дария болып ағады…», – деген сурет төркінінде қаншама дала мінезі, далалық жұрттың жанының көрінісі жатыр.
Осы бір жолдарды оқығанда менің жадымда өткен ғасыр қойнауынан Торғай даласы қол созғандай күй кештім… Әр жыраның қолтығынан жалт-жалт еткен қара сулар есіме түсті. Маңдайларын желге төсеп, ашық «ГАЗ-53»-тің үстінен мына жарық дүниеге айрықша тазалық пен адалдық нұрын шаша қараған студенттік кездегі құрбы-құрдастарымның риясыз күлкілері келді құлағыма… «Достар, дос­тар, жүрсің қайда? Бірге еді ғой жанымыз…» деп қосыла ән шырқаған қыздар мен жігіттер мінген сол машина үстінде тұрып, темір тұлпармен қатарласа жүйт­кіген дала киіктерін көргенім еске түсті… Біз мінген машинамен жарыса жүгірген дала тағыларының қалың үйірі өршелене шауып, үстінен мәз-мәйрам қыздар мен жігіттер алақайласқан жүк машинасының алдын кес-кестеп, ызғып өткені көз алдымнан кетпейді. Кейін марқұм ақын досым Кеңшілікке осы жайды айтқанымда: «Нұрлан-ау! Нұрлан! Киік пен ақын туыс­қан ғой! Білмейсің бе, туысқан?!. Топы­рағымыз бір… Жарыссақ, озғанша, тоқта­маймыз!.. Мына мен – Торғайдың киігі­мін… Машина жолын кесіп өткен №1 киік мен едім ғой… Қалай танымағансың?» – дегені есімде.
«…Алдынан кесіп өттік те,
Сонан соң кеттік бұрылып.
Киіктер – қызыл көп нүкте,
Келеді қалмай жүгіріп.

Жанымды тербеп бір үміт,
Таңданып келем тағдырға.
Балалық шағым жүгіріп,
Шығарып салды сан қырға», –
деп аяқталатын «Киіктермен кездесу» атты жыр қиялыма қанат бітіріп, көз алдыма осындай бір жанды суреттер келді.
Өтегенге рахмет! Кеңшілігімді, Кеңші­лігімнің Торғайын, Торғай даласының бү­гінде қатары сиреп бара жатқан күміс тұяқ киіктерін есіме салды.
Қақаған аяз, қарлы боранда, аспан айналып жерге түсердей қапырық шіліңгір ыстықта, былайғы алыс-беріс, ұрыс-керісі көп, жұтаң, тым қарабайыр тіршілікке бой алдырмай, от пен судың бұрқ-сарқ қайна­ған ортасында арпалысып күй кешкен жұмысшылардың қапысыз өміріне тәнті болған, ащы-тұщының дәмін қатар татқан ақынның «Өлеңбаян» атты қос томдығына енген өлең-жырларының ішінде көп қаламгерлер елей бермейтін шыңырауға бұрғы салып жүрген ғажайып еңбек адамдары тақырыбына саналы түрде дендеп бару үрдісі барын аңғарамыз.
Асылы, адам жүрегіне тез қонақтап, се­зімінің әлдебір нәзік пернелерін дөп басатын өлеңнің өмірі ұзақ болады. Өтегеннің «Өлеңбаянында» өмір сүру құқысы берік, оқырманының жан-жүрегін жаулап алатын жырлар көп. Сондай жырдың бірі – «Орал мен Орда арасы». Өлең еркін оқылады.
«Жалтақтай беремін,
Нарынның ор құмдарында.
Жыр кешіп келемін,
Жайықтың толқындарында.

Айдау жол ағады алдымнан,
Танбайды арғымақ шабыстан.
Төбелер төбесі жаңғырған
Тартады алыстан.

Бағандар шабады бұлдырап,
Сымдары ән салып.
Бұрымдай бұрылған мың бұлақ,
Барады Жайыққа қарсы ағып.

Қалқиды төбелер көнерген –
бір кезгі жаушы дерегі.
Жеті қат тереңнен
Мұхиттың дауысы келеді…» –
дейтін көркемдік кескіні ғана емес, жалпы жырдың ой өру үлгісі де өзгеше осынау жыр Өтеген ақынның қолтаңбасын бедерлеп тұрғаны шүбәсіз.
«Биіктік деген сонда не?
Бақытты күндер,
Думанды ел,
Кір жуып, кіндік буған жер.
Жатқанмен табан астында
Бәрінен биік туған жер…» –
деген шабытты жолдар ақынның ысыл­ған шеберлігінің белгісі. Жалпы, Өте­ген­нің отты жырларының көбі тамырын туған жер, атамекен, атажұрт секілді киелі де қасиетті ұғымдардан тартады.
Бұл – ақындық қуат пен азаматтық ой­дың үйлесімі. Өтеген жырларының алтын арқауы осы.
Мына сағымдай құбылып, сабындай бұзылып тұрған замана желі адамзат атау­лының байырғы болмыс-тіршілігіне бұ­рын-соңды болмаған бейтаныс құбыжық құбы­лыстарды сәт сайын тықпалап, мазасын кеті­ріп тұрғаны ешкімге құпия емес. Әлемдегі алды-алдына ғұмыр кешіп жат­қан алыс-жақын мемлекеттер бұл күндері ауыл үйдей араласып, мидай тұтасып барады. Жаһан­дану деген жымысқы құ­былыс ұлттар мен ұлыстарды, әcipece, аз санды халықтарды ділінен, тілінен, салт-дәстүрінен, мейірім-шапағатынан, жана­шырлық, бауырмалдық, кісілік сынды абзал қасиеттерінен айырып, айныту үшін жеті басты айдаһардай ыс­қырып айбат ше­гіп, рухани күйзеліске итермелеп тұрғаны мынау. Не істемек керек?
Осындай уыты адамзаттың бойын алып бара жатқан алмағайып уақыттың сұ­рапыл сауалына ақын өлеңінен артық жауап болмас, сірә…
«Teмip-қайрақ заманым-ай, заманым,
Баспай қойды-ау болашаққа қадамым.
Ұрпағымның болашағы үшін деп,
От пен суға кезек түсті-ау таланым.

Бірде суық, бірде жалын мына күн,
Амал жоқтан күліп тұрып, жыладым.
Сенің ертең күнің үшін, ұланым,
Бас имейтін пенделерге құладым.

Құладым кеп, құлдық ұрдым, дерттендім,
Күйін кештім шатырдағы кептердің.
Жалғыз,
Жамау жүрегімді ап қолыма,
Қансыратып, қақыратып төрт бөлдім.

Ай, заман-ай
Беу, заман-ай,
Заман-ай,
Болғаным ба борбастардың мазағы-ай.
Жұта-жұта көкірегімнің көз жасын,
Бip жарқ етер болар ма екем нажағай.

Қорқауларға құлдық ұрған жоқ едім,
Қолын жайып торықпап ед өлеңім.
Үш балапан үмітімді шынжырлап,
Аяқ-қолым кісендеулі келемін.

Қайран заман,
Қол кесермін тегінде,
Шыда, төзім,
Шарасыз боп шегінбе!
Барар жерің белгілі ғой сенің де,
Мансабыңды шын мәңгілік дедің бе?
Жата алмассың дөңбекшімей көріңде…»
Заман, Ұрпақ, Уақыт туралы бұл тол­ғаныс білікті, білімді, ойы терең, қиялы ұшқыр кез-келген азаматтың жүрегін шымырлатып, санасын сарапқа салары айдан анық. Бүгінгі Тәуелсіз еркіндігімізден, ел­дігімізден айырылып қалмау үшін, әрине, намысымызды жібермей, қайратымызды жанып, белді бекем буып күресуіміз керек. Сонда ғана жаһандық рухани апаттан өзімізді сақтап қала аламыз. Ақадал ақын осыны меңзейді.
Азаматтық-қайраткерлік келбеті мен ақындық болмысы қатар өрілген Өтеген ақынның «Өлеңбаян» атты қос кітабында көркемдігі бір қаралық жолдар жетіп артылады. Мәселен, «Жас келіндей ұялады қыз-көктем, ақсақалды Атыраудың алдында» немесе «Тырналарым, ұя салшы ұят­қа» деген жолдар адамдарды алабөтен құбы­лыстардан арылуға шақырған ақын­ның жанайқайы десек те болғандай. Ақын жыр­ларының айтары мол, ауқымы кең, тақы­рыбы алуан-алуан. Көркемдігі қалам­гердің өз деңгейін паш ететін дүниелер. Автор заманның кейіп-кеспірін ашып беру үшін ұрымтал жайттарға да жиі барады. Мысалы, «Ғабең, Тахаң және партия жиналысы», «Боран», «Ата, бұл менмін ғой», «Күз. Көне домбыра», «Барсакелмес», «Аға шопан Кемелбек Текебаевтың пар­т­билеті», «Алматы, ит базары, ауылдан келген шал», «Қалалар» қатарлы өлең-жыр­­лары жоғары­дағы ойымыздың айқын дәлелі.
Өтеген сезім қылын шертер сюжетті өлең – «Барсакелместі» де сәтті бастап, сәтті аяқтаған. Жайлауы мен қыстауы төрт түлік малға толған шіріген бай өзінің ержеткен сұлу қызын, «кім үйірлі жылқы, қоралы қой берсе, соған ұзатамын» деп жар салады. Малға сатылуды намыс көр­ген ару түнде ұйқы, күндіз күлкі көрмей, құтылудың амал-айласын ойлайды. Ақы­ры адам таңқаларлық тапқырлықпен құ­тылудың жолын табады.
«Әке, «Барсакелмес» деген жер бар екен, сол жердің алтын-күмісі жер бетіне сыймай шашылып жатқан көрінеді. Менің жаныма бір жігіт серік болсын, иесіз жат­қан қазы­наны алып келейін», – дейді. Дүниеге құныққан әкесі қызын «Барсакелмеске» аттандырады. Сол кеткеннен мол кеткен қыз бен жігіт елге қайтып оралмайды.
«Күн зымырап, ай зулап, жыл сырғанар,
Қайтты талай түстіктен топ тырналар.
Ақырында ажал жетіп өлді бай,
«Барсакелмес» жақтан болмай бір хабар.

Озған өмір осыны айтып жылайды,
Мұң шертеді, аруларға шырайлы.
Махаббатты байлық емес, мал емес,
Махаббатты «Барсакелмес» сынайды.

Махаббат бар,
Мен білмеймін өңгесін,
Көңіл соқыр сенбейді ме,
Сенбесін.
Адалдығың, адалдығың өлмесін,
Айналайын менің «Барсакелмесім».
Тапқыр ой. Тосын түйін. Жүрек тол­қытар оқиға. Иә, махаббат мәңгілік.
Өтеген қаламдасымыздың қос томдық «Өлеңбаян» таңдамалы жыр жинағынан алған әсерімізді әрі қарай жалғастыра беруге де болар еді… Бірақ саналы түрде уа­қыт қабағына қарап, әріптес жайлы толға­ны­сымызды осы арадан іріккенді жөн көрдік. Қос томдықтың беташары ретінде жазыл­ған мына жыр жолдары еске оралады.
«Сүйеніп шуағы мол нұрлы өлеңге,
Шығамын бір белеңнен бір белеңге.
Жүректің сиясымен жыр жазамын,
Жанымның жазирасы гүлдегенде» –
дейді Өтеген ақын.
Ақынның бағындырған белдері қалай оқырман ойынан шықса, алдағы асар асуларына деген сенім де жырқұмар қауым­ның көңіліне солай қонақтары күмәнсіз.
Асықпай жүріп, өлең дейтін өнер әле­мінде анық басқан, өз өрнегі мен сөз жүйелеу шеберлігі қалыптасқан Өтегенді өрісті күндер күтеріне өз басым сенемін.
Дүниеде сенгеннен үлкен, сенімнен қуатты күш жоқ екені рас.
Өтегеннің өлеңбаяны осындай ойлар өрісіне жетелейді…

Нұрлан ОРАЗАЛИН,
Қазақстан Республикасы Мемлекеттік 
сыйлығының лауреаты.