Жаһанша

Сәрсенбі, 12 қыркүйек 2012 7:30

Алаштың аймақтық үкімет басшысы туралы толғаныс

Бұл жәдігерде: «Күнбатыс және Торғай Алаш Ордаларының басшылары. Солдан оңға қарай: 1) Мырзағазы Есболұлы; 2) Халел Досмұхамедұлы; 3) Жаһанша Досмұхамедұлы; 4) Міржақып Дулатұлы. Басқалары нөкерлері» деп жазылған.

Сәрсенбі, 12 қыркүйек 2012 7:30

Алаштың аймақтық үкімет басшысы туралы толғаныс

Бұл жәдігерде: «Күнбатыс және Торғай Алаш Ордаларының басшылары. Солдан оңға қарай: 1) Мырзағазы Есболұлы; 2) Халел Досмұхамедұлы; 3) Жаһанша Досмұхамедұлы; 4) Міржақып Дулатұлы. Басқалары нөкерлері» деп жазылған.

Қазақтың Ресей патшалығы құр­сауынан босаған шақтағы өз жолын із­деу үдерісіне атсалысқан тұлғалар шо­ғыры қомақты. Солардың бірі Жаһан­ша Дос­мұхамедов. Ол патша өкіметі тұсында бұратанадан шығып Россия империясы округінің орынбасар-прокуроры дәре­же­сіне дейін көтерілді. Тиісінше – юстиция (әділет) гене­ралы мәртебесіне жетті.
Жаһанша Орал облысының Жымпиты ауданындағы 3-ші ауылда (қазіргі Батыс Қазақстан облысы, Сырым ауданының Бұлдырты ауылында) малшы отбасында 1887 жылы туған. Жоғары білімді заңгер. Ол өзінің қоғамдық-саяси қыз­метінің тұң­ғыш рет көпшілік көзіне ілігіп бас­талған уақытын тергеулерде 1910 жыл деп көрсетті. «Мен бұл жылы университет бітіріп Орал облысына келген соң, Орал қаласында орыс тілінде шығып тұр­ған «Уральский листок» газетінде бірне­ше мақала жарияладым. Бұл мақалала­рымда мен ішкі Россиядан қазіргі Қазақ­станның аумағына шаруаларды жүйесіз көшіріп қоныстандыруға қарсы шыққан едім, – деді ол 1930 жылғы көрсетуінде. – Осы мақалалар үшін мені Орал губернаторы облыстық басқармада стипендиямен қызмет істеу хұқымнан айырды».
Содан ол сот лауазымына кандидат ретінде Орал округтік сотында істеді. Мұнда біраз уақыт басбұзарлық істерді қарау бөлім­шесінде және негізінен ұсақ басбұзарлық істер мен азаматтық істерді қарайтын мировой судьяның көмекшісі міндет­терін атқарып жүрді. Жаһанша тергеушіге: «Одан кейінгі жылдары мен Сібірдегі сот органдары желісінде ақпан революциясына дейін істедім», – деп көрсетті.
1912 жылдың жазында Жаһанша Омбы сот палатасындағы лауа­зымға аға кандидат етіп ауыстырылды, сол жерден Барнаул үйезінің оныншы учаскесінің мировой судьясы мін­деттерін атқаруға жі­берілді. 1913 жылы тап сондай мировой судья лауазымымен Змеиногор үйезінің бірінші учаскесіне ауыстырылды. Сол жылдың күзінде Барнаул қаласына ша­қыртып алынды. Мұнда ол біраз уақыт прокуратурада істеді де, 1914 жылғы наурызда Том округтік соты прокурорының Каин үйезі бойынша жолдасы (орынбасары) лауазымына тағайындалды.
Жаһанша Досмұхамедов Том округ­тік соты прокурорының орынбасары қызме­тінде Сібірге саясат тұрғысынан айдал­ғандарға, округтің саяси ахуалына бақылау жүргізді. Осы кезде әділет генералы шеніне жетті. 1930 жылғы да, 1938 жылғы да тергеудегі жауаптарында ол патша тақтан құлағаннан кейін сонда, Сібірде, Каин үйездік атқару комитеті төрағасының орынбасары болып сайлан­ғанын көрсеткен.
Оралда Жаһанша Досмұхамедұлы жер­лестерінің арнайы тапсырысымен облыс қазақтарын басқару құрылымы мен ережесін жазды. 1917 жылғы 19-22 сә­уір­­де өткен облыстық бірінші қазақ съезін басқарды. Осында басқа да ма­ңыз­ды шешімдермен қатар, ол жасаған құжат бір ауыздан қабылданды. Съезд Орал облысының қазақтар мекендейтін бөлігін басқарудың қалыптасқан бюро­кратиялық жүйесі «уақыт талабына сәйкес еместігі былай тұрсын, жергі­лікті тұрмыс жағда­йына мүлдем жауап бермейді» деп атап өтіп, оны «халықтық алқалы басқарма­мен ауыстыру қажет» деп тапты. Халық­ты құрылым буындарына сайланған алқа арқылы басқаруды ұйымдастыру Жанша әзірлеген ереже бойынша жүргізіледі деп көзделді. Тиісінше, жергілікті бас­­қару құрылымы белгіленіп, билік жүргізетін тұрақты қазақ комитеті сайланды.
Тергеудегі көрсетулерінде Орал қазақ­тарының тұңғыш құрылтайы өзінің төр­ағалығымен өткізілгенін, съездің қау­лы­лары, қарарлары және басқа да шешім­дері Мартыненко құрастырған «Алаш-Орда» кітабында басылып шық­қанын айтты. Сосын: «Осы съезд өз қаулысымен мені сол шақта Мәскеу қаласында шақырылған бүкілроссиялық мұсылман съезіне жіберілетін делегат­тардың бірі етіп сайлады», – деді.
Бүкілресей мұсылмандарының бірін­ші съезі 1917 жылғы 1-11 мамырда өтті. «Бұл съезде мен «Шура» бүкілресейлік мұсылман комитеті (сол кезгі орыс тілінде қолданылған аббревиатура бойынша – Икомус, яғни мұсылман кеңе­сінің атқару комитеті – Б.Қ.) төр­аға­сының орын­басары болып сайландым» дейді кейіпкеріміз. Осынау бүкілресейлік ла­уазымға сайлану оның бұрынғы империя түркі халық­тары ара­сындағы биік беде­лінің нәти­жесі іспетті еді. Оның беделі Икомуста қызмет атқар­ған уақыттарында да тө­мендеген жоқ. Күллі Ресей мұсыл­ман­дарының Мәскеу съезінен соң «көп ұзамай мені құрыл­тайшы жиналысқа сайлау өткізу туралы заң жобасын жасау жөніндегі комиссияға енгізді, – деп көр­сетті ол кейін ОГПУ тергеу­шісіне. – Аталған жұмыстарды атқару үшін мен Петербургте 1917 жылғы қара­шаның ортасына дейін болдым».
«Бұдан кейін мен бүкілқазақ съезіне қатыстым, съезд Бөкейханов, Байтұрсы­нов, Дулатов және басқалар­дың бастамасымен Орынбор қаласында шақырыл­ған еді». Бұл тарихи құрылтайдың 1917 жылғы желтоқ­санның 18-26-ы күндері (ес­кі календарь бойынша – 5-13 жел­тоқ­­санда) өткені белгілі.
Тергеуде Досмұхамедов өзінің Бө­кей­хановпен үнемі пікірлес бола бермегенін, мысалға, қазақ автономиясын жариялау мерзімі жайында көзқа­растарының екі жарылғанын, мәселенің делегаттардың аттарын атап дауыс бе­руіне дейін барға­нын көрсетті.
Тергеу мәліметтеріне қарағанда, Жа­һанша Досмұхамедов пен оның жағын­дағылар, орталықтан лықсып келе жат­қан анархиядан қорғану мақсатында, автономияны шұғыл жария етіп, қазақ әскерін құру керектігін көтерген. Олар Орал облысы, Бөкей ордасы, Торғай облысының Ақтөбе және Ырғыз үйез­дері және Сырдария облысы делегаттары еді. Ал Әлихан Бөкейханов бастаған екінші тарап, майданнан қашқан сол­даттардың қа­русыз қа­зақты қырып тас­тауы ықтимал­дылығынан сақтан­ған­дықтан, автоно­мияның жариялануын кейінге қалдыруды көздеген.
«Бұл съездің артынша Орал қазақ­тарының екінші облыстық съезі шақы­рылды, – деп көрсетті Жаһанша тергеу­шіге. – Съезд мені жоғарыда көрсетіл­ген аумақтағы «Алаш-Орда» билігін мойындау жөнінде РСФСР Халкомкеңе­сімен келіссөздер жүргізу үшін Мәскеу қала­сына іссапарға жіберді».
Бұл қысқа мағлұмат артында біраз оқиға жатқан-ды. Орынбордағы тарихи съезден кейін Халық Кеңесі мүшелері­нің дені съезде орталық үкімет жұмыс істей­тін астана ретінде белгіленген шаһар­ға – Семейге іргелес Алаш (Заречная слободка) қаласына аттанған. Алайда ондағы кеңес билігі қазақ үкіметінің жұмыс істеуіне ықылас танытқан жоқ. Кеңес әскерінің Орынборды алуына байланыс­ты Уақытша үкімет комиссары лауазымымен қызмет атқаруын доғарған Әли­хан Бөкейханов та Семей облысына қа­рай кетіп, жазға дейін жасырын жағдайда жүруге мәжбүр болды.
Ал Орал облысының қазақ комитеті Орынбордағы ІІ жалпықазақ съезінен делегаттары оралған соң, кезекті облыс­тық съезді шақыруды қолға алды. Тарихқа Қаратөбе съезі деген атпен енген Орал облыстық үшінші қазақ съезі 1918 жыл­дың ақпан айының соңғы күндерінде өтті.
Съезді Жаһанша Досмұхамедов: «Хал­қым, бауырларым, ғасырлар бойы ата-бабаларымыздың, ел қамы үшін етігі­мен су кешкен асылдарымыздың аңсаған азаттығы, көксеген еркіндігі үшін шешу­ші аттанысқа шыққалы тұрмыз», – деген сөздермен бастап ашып, ағымдағы саяси ахуалды баян етті. Екінші жалпықазақ съезінің тарихи шешімдері мен оны жүзеге асыруда кездесулі тығырықтар жайын айтып, сол орайда күн тәртібіне шығарылған негізгі мәселелерді атады. Орынбор съезі шешімдерінің ауқымында аймақ­тық үкімет құрудың, халық әскерін жасақтаудың, дербес басқару құрылы­мының қызметін жүргізу үшін елден салық түрінде қаржы жинаудың маңызы сөз болды.
Осы өзекті мәселелер төңірегінде келелі пікірлер ортаға салынып, айтыс-тартыстар орын алды. Құнды ұсыныс­тар көпшілік тарапынан қолдау тауып жатты. Съезд Орталық кеңес өкіметімен келіс­сөздер жүргізу қажет деп тапты. Сол үшін делегация сайлады.
Әйгілі күрескер Бақытжан Қаратаев кезінде бала Жаһаншаның заңгерлік жоғары оқуға түсуіне кеңес-бата берген, оның алғашқы публицистикалық жұ­мыс­­тарына, қызметтегі жолына жана­шыр­лық­пен, тілектестікпен қараған ұстазы, тә­лімгері еді. Дегенмен, екеуінің монархия құлатылғаннан кейінгі елдің дамуы ха­қында түйген ойлары біртіндеп екі жарылған болатын. Қаратаев пат­шалық­тың отаршыл саясатына қарсы парла­мент­тік жолмен алғаш ірі күрес жүргізу­ші ұлт қайраткері бола тұра, ақпан революциясынан кейін ұйымдық тұрғыда рә­сімделген алаш автономиялық құрылы­мын қолда­мады. Кейін сол ұлттық қоз­ғалысты сыни тұрғыда зерттеген еңбек жазды.
Қаратаевтың ойынша, «земство мен әскери үкімет («войско»), сондай-ақ батыс Алаш-Орда большевиктерге қарсы бірлесіп күресу үшін одақ құрды және совет өкіметін ешқандай да мойындамайды» деген хабарды «Уральские областные ведомости», «Яицкая воля» газеттері беттерінде жазғанына қарамас­тан, олар «совет өкіметін көзбе-көз алдауды» көз­деген бұл әрекетке «кеңес үкіметінен («от СНК РСФСР») ірі кө­лемде қаржы алу үшін» барған еді. Сөйтіп, «батыс Алаш-Орданың төр­ағасы Жаһанша Досмұха­ме­дов, Орал об­лыстық земство басқарма­сының төр­ағасы Халел Досмұхамедов, оның орынбасары Попов, сол басқарма­ның мүше­лері Кәрім Жәленов пен Бурковский Жайық сырты қазақтары құдды бір совет өкіметін танығандай етіп Хал­ком­кеңеске баяндама беру» және қазақ­тар арасына «кеңестерді енгізіп, қорғау үшін 40 млн сом» ақша сұрау мақ­сатында Мәскеуге сапар шекті…» деді.
Ал Жаһанша Досмұхамедов 1930 жылы тергеушіге: «Орал қаласына орал­ғаннан кейін мені, Кеңес өкіметімен қарым-қатынас жасағаным үшін, Орал казактары тұтқынға алды (1918 жылғы сәуірдің екін­ші жартысы – Б.Қ.)», – деп көрсетті. Сапар­дың мән-жайына терең­деген жоқ. Бірден: «Бірақ көп ұзамай босатты, – деді. – Одан кейін мен басқа қазақ қыз­меткерлермен бірге Жымпиты қаласына кетіп қалдым. Сол жерде «Алаш-Орда» бөлімшесін құрдым (1918 жылғы мамыр – Б.Қ.), ол сол шақта «Алаш-Орданың Батыс бөлімшесі» (дәл­і­­рек айт­қанда, ол кезде – «Ойыл уә­ләя­ты» – Б.Қ.) деп аталды, («Алаш-Ор­даның Батыс бө­лімшесі» ре­тінде рә­сімделуі – сол 1918 жыл­дың күзі­нен. Мамырдағы Орал об­лыстық төртінші қазақ съезі сайлаған үкі­меттің басқа­руымен республика режи­мін­де жұмыс істеген бұл құрылымның осынау сабақ­тас атауларында тұрған пә­лендей еш­теңе жоқ болғандықтан, ажыратып айтпауы – тергеушінің мыйын қатыр­майын дегені болар – Б.Қ.). Осы үкімет одан кейінгі жылдар бойы жұмыс істеп тұрды».
Тұтқын Батыс бөлімше үкіметінің нендей қызмет атқарғанына тереңдемеген.

Жаһанша Досмұхамедұлы зайыбы (Ольга Константиновна), қарындасы, ағасымен.

ОГПУ тергеушісі ойындағысына жету мақсатында ежіктеп талай сауал қойса керек. Жаһанша бұрынғы айтқан­дарына қайта оралып, толықтырады. «Сіздің сұ­рақта­ры­ңызға байланысты, бұдан бұрынғы көрсе­туіме қосымша, мынандай жауап бере аламын, – дейді. – Дулатовпен мен Ташкентте өте сирек кездестім, айтпақ­шы, ол менің Қылмыс­тық кодексті қазақ­шалаған аудармамды қатты сынаған болатын. Ташкентте де, Алматыда да мен Халел Досмұхаме­довті өте сирек және кездейсоқ қана кездестіріп жүрдім. Бірімжанов туралы білетінім, ол 20-21 жылдары «Ақ жол» редакциясы маңында жүретін. Студент болды. Сосын, Түркрес­публикадан Гер­манияға оқуға барған студенттер қата­рына ілікті. Оның өзін көрген емеспін. Жалпы, менің таныстарым­ның ауқымы европалықтар, көбіне партияшылдар болды. Дінмұхамед Әділовпен жүз­та­ныс қанамын, Ташкентте көргенмін, Қы­зыл­­орда мен Алматыда оны көрген жоқпын».
Жаһанша «Казсельхозбанктің» юрис­консульті ретінде Ташкентте тұрып, ауылшаруашылық серіктестіктерінен са­лықтар өндіріп алу жұмысын жүр­гізді. «Мен өндіріп алу ауқымын 96 пайызға дейін жеткізіп, бұл жұмысты аяқтаған соң, ауылшарбанк басқар­ма­сының төр­аға­сы Болгаев жолдас маған Қызылор­даға ауысып, сонда көшіп барған Бас­қармада тікелей қызметтік міндеттерімді орындауға кірісуімді ұсынды. Одан басқа мен Казводхозда (Қазақ су шаруа­шылығында – Б.Қ.) заң кеңесшісі болатынмын, ол да сол кезеңде Ташкенттен Қызылордаға көшіп жатты. Сөйтіп, мен өз мекемеммен бірге қоныс аудардым».
Тергеушіні оның Қазақстанның жаңа астанасындағы қарым-қатынастары да қызықтырады. «Қызылордада бұрынғы алашордалықтармен ешқандай байланысым болған жоқ, – дейді тұтқын. – Ме­нің таныстарым негізінен водхоз қызметкер­лері еді, олармен мен жаңа қалада қатар тұратынмын». Бірақ бұн­дай ақпарат жеткіліксіз. Алайда, тұтқын бәрібір мардымды ештеңе көрсетпейді. «Қызылор­дада бұрынғы алашордашылардан Дулатов тұрды, ол «Еңбекші Қазақта» іс­тейтін. Халел Ғаббасов Гос­планда, Есболов Казшерстьте қызмет ететін. Тыныш­баевтың қайда істейтінін білмейтінмін, Ермеков профессураға дайындалып жүр деп еститінмін, екеуі де Қызылордада болған жоқ, мен олармен онда кездескен жоқпын. Тынышбаев Қызылорда құры­лы­сы бойынша сотқа тартылғанда маған кірген жоқ. Менің жалпы, Тынышбаевпен және Халел Досмұхамедовпен досты­ғым жоқ болатын, олардың өмір салты менікінен мүлдем басқа еді».
Олармен арасы, шынында, 1924 жылы бажасы Тұрар Рысқұловтың (өз адресіне келген, алайда, Қабылбек Са­рымолдаевқа жазылған) хатына орай орын алған оқиғаға байланысты салқын тартқан-ды.
«Қызылордадан Үкімет мекемеле­рімен бірге Алматыға көшіп бардым, онда 1930 жылдың қаңтарына дейін болдым. Алматыда мен мүлдем оқшау өмір сүрдім. Ешкімді де кезіктірмедім деуіме болады. Пәтерім де болмады. Сондықтан қонақ шақыруға ешқандай да мүмкін­дігім жоқ-тын, ешкімді қа­былдай алмадым», – дей келе, ол өзінің сол 1930 жыл­ғы қаңтарда Алматыдан, жалпы, Қазақ­станнан көшіп кетуге бел байлағанын айтады. Сосын бұған итермелеген төмен­дегідей себепті баян етті: «Осы кезде өзінің таптық күресімен астық дайындау, өзінің тәркілеуімен ұжымдастыру және басқа онымен қатар жүрген оның саяси іс-шараларымен басталған болатын. Әдетте, мұндай жағдайларда әлдекімді нысанаға алып атқылап жатады. Мен идеологиялық жағынан қандай да бір жазғырудан аулақ болу үшін – Қазақ­станнан мүлдем кетсем деп шештім, Қазақстандағы барлық оқиғалардан алыс болғым келді».
Шешімін жүзеге асыруға кім жәр­демдескенін де жасырмады: «Маған балдызым, Рысқұловтың әйелі жеделхат жолдап, Мәскеуде жұмыс табуға болатынын хабарлады, бәлкім пәтер мәсе­лесі де жайғастырылып қалуы ықтимал деді. Міне, мен сөйтіп, ақпанда Мәс­кеуге кеттім, содан бері сонда қазірге дейін қызмет істеп, тұрып келем».
Мұндай мәлімдемеге арнайы қызмет тергеушісі қайдан сене қойсын. Оған бәрін түбегейлі білу керек. «Қазақстанға мен «Скотовод» басқармасының төр­ағасы Грущевский жолдаспен бірге келдім – Қазөлкеком мен Қазүкіметке «Скотовод­тың» Қазақстандағы жұмысы жайында баяндама жасау үшін, мені Мәскеуден командировкаға науқастанып жүргенімде әкетті, ж. Грущевскийдің өзі жолда менің ыстығымды өлшеп, 39 градус шамасында деп тапты. Алматыға келгенімізде біз Қызылордадан ГПУ-дан жеделхат алдық, Қызылордадағы біз­дің кеңсенің барлық жоғары бас­шылығы тұтқындалғаны жайында хабарлапты. Сондықтан да мені және партияшыл Котовты ж. Грущевский Қызыл­ордаға іссапарға жіберді. Қызыл­ор­­дадағы біздің кеңсенің жұмысын тексеру үшін. Әсіресе, біздің малымызды қыс­қы кезеңге орналастыру мәселесін қарау үшін. Біздің осындай ревизия­мыздың кезінде, жұмысымызды аяқтап, Мәскеуге оралуға жиналып жатқаны­мыз­да, мені тұтқынға алды. Қызыл­ордадағы конторы­мыздың ісі жөнінен мені сонда ГПУ-дің экономикалық бө­лімі тергеп, жауап алды».
Көрсету-жауаптарына тергеушінің сенімсіздікпен қарап отырғанына көзі жеткендіктен, Жаһанша өзіне кепілдік бере алатын адамдарды атайды. «Менің өмірім мен қызметім жайында Қазақ­станның барлық жауапты қызметкер­лерінен және ж. Бельскийден – ол менің Ташкентте өткізген өмірімнің барлық шағында Ортаазиялық ГПУ-дің бастығы болып істеді – анықтама жинап алуы­ңызды өтінемін. Олар куәландырар деп ойлаймын, – дейді ол, – мен өз жеке өмі­рім­мен өмір сүрдім, ал ауызекі сөзде әл­еқандай советтік іс-шараларды сынаған болсам, тура коммунист жол­дастардың көз алдында айттым. Және ешқандай да әлдекімді үгіттеу мақ­сатымен емес, жәй ғана субъективті көз­қарасымды білдіру тұрғысынан айттым».
Ол өзге әріптестерімен бірге репрессияланды. «Контреволюциялық қызметі үшін» «үштік» үкімімен 5 жылға Воронежге жер аударылды. «Үлкен террор» жылдары (1938 жылғы 1 маусымда) қай­та тұтқындалып, 1938 жылғы 16 шілдеде НКВД-нің Мәскеу облыстық басқар­масы жанындағы «үштіктің» үкімімен ату жазасына кесілді. Осынау жазаның жоғарғы шарасы жайындағы үкім негіздемесінде Жаһанша Досмұ­ха­медұлы «жер аударудан 1935 жылы Мәскеуге оралған бойда» «контррево­люциялық ұйым» мүшелері­мен байланысын қа­лып­қа келтірді, «ха­лық жауы Рысқұ­ловпен тығыз байланыста болды» деп айыпталды.
1938 жылғы 3 тамызда «қазақ контр­революциялық ұлтшыл ұйымы лидер­лерінің бірі, «халық жауларымен» тығыз байланысты Джаганша Дос-Мухамедов» Мәскеудегі Бутово полигонында атып тасталды. Содан – жеке басқа табыну әшке­реленгеннен кейін орын алған әйгілі саяси «жылымық» жылдары – 1957 жыл­ғы 2 желтоқсанда реабилитацияланды.
Әйтсе де, тұңғыш та соңғы аймақ­тық мемлекеттік құрылымның басшысы болған Жаһанша Досмұхамедұлының адал есімі еліне оңайлықпен қайтарыл­мады. Уақытында оның атылғаны жайында ашық айтылмаған-ды. Хабар-ошарсыз кетуін отбасына «хат жазысу құ­қынан айырылып он жылға жер аударылды» деп түсіндірген. Зайыбының «жылы­мық» жылдарғы ізденісіне КСРО Бас прокуратурасы 1957 жылдың 25 мамырында «Жаһанша Досмұхамедов еңбек­­­­пен тү­зеу лагерінде жазасын өтеп жүр­генінде 1942 жылғы 13 қарашада жүрек талмасынан қайтыс болған» деп хабар­лаған-ды. Сол хабардан жарты жыл өткенде, жоғарыда айтылғандай, 1957 жылғы 2 желтоқсанда Мәскеу қа­ла­лық сотының Төралқасы оны ақтады. Сот Төралқасы 1938 жылғы 16 шіл­дедегі «үштік» үкімінің күшін жоя отырып, Жаһанша Досмұхамедұлының 20-шы жыл­дарғы «контрреволюциялық қызме­ті» үшін бұрын сотталып, жазасын 1930-1935 жылдары өтегенін, одан ке­йінгі «контрреволюциялық қызметі» ха­қында 1938 жылғы іс материалдарында ешқан­дай дерек жоқтығын атап айтты.
«Үлкен террордан» жиырма жыл өткенде, Қазақ КСР Жоғарғы Сотының Қылмыстық істер бойынша арнайы комиссиясы 1958 жылғы 28 ақпандағы ұйғарымымен Жаһанша Досмұхаме­довті өзге де алашордашылармен бірге ақтап шықты. Алайда, оның адал есімі қоғам өміріне қайтарыла қоймады. Тағы отыз жылдан кейін, 1988 жылғы 4 қарашада оны Қазақ КСР Жоғарғы Соты басқа алашордашылар қатарында тағы да ақтады.
Содан бері бұл қайраткердің күрес­керлік жолына зерттеушілер едәуір мән беріп келеді. Мақалалар, монография, деректі фильм, өзге де еңбектер жарық көріп жатыр. Тек Қазақ Автономия­сының 1918–1920 жылдары республи­калық ре­жімде жұмыс істеген тұңғыш, жалғыз да ерек аймақтық ұлттық үкіметінің басшысы болған көрнекті қайраткерге әзірге тиісті дәрежедегі лайықты баға берілген жоқ.
Бейбіт ҚОЙШЫБАЕВ, 
жазушы, тарих ғылымдарының кандидаты.
Алматы.