Хан Кененің сенімді серігі

Жұма, 28 қыркүйек 2012 7:03

Қызылорда халқы Бұқарбай батырдың 200 жылдық мерейтойына дайын

Сыр елi – талай сырды бауырына басқан тарихы кенен, келешегі кемел, ерлері ерен, еңбеккерлері берен, Алашқа ана, қазаққа пана болған қасиетті де құтты мекен. Екі ғасырға жуық тарихы бар Ақмешiт қаласы бір кезде қазақтың астанасы болғаны қы­зыл­ор­да­лық­тардың ерекше мақтанышы. Шежiрелi шаһардың қойнауындағы Сейхун дарияның толқынымен атамыз қазақтың ақтаңдақ ғұмыры шымырлап ағып жатқандай.

Жұма, 28 қыркүйек 2012 7:03

Қызылорда халқы Бұқарбай батырдың 200 жылдық мерейтойына дайын

Сыр елi – талай сырды бауырына басқан тарихы кенен, келешегі кемел, ерлері ерен, еңбеккерлері берен, Алашқа ана, қазаққа пана болған қасиетті де құтты мекен. Екі ғасырға жуық тарихы бар Ақмешiт қаласы бір кезде қазақтың астанасы болғаны қы­зыл­ор­да­лық­тардың ерекше мақтанышы. Шежiрелi шаһардың қойнауындағы Сейхун дарияның толқынымен атамыз қазақтың ақтаңдақ ғұмыры шымырлап ағып жатқандай.

Жасыратыны жоқ, кешегi ке­ңестiк идеологияның пәрме­нiнен именiп, том-том тарихымыз архивтердiң қабырғасынан аса алмай қалған едi. Тәуелсiз елдiң таңы атқалы көне заманның көшiнде тарау-тарау iзi қалған толғақты оқиғалардың тереңiне бойлайтын да уақыт жеттi. Шүкiр деймiз. Осындай оқиғалардың бiрi ХIХ ғасырдағы Кенесары Қа­сымұлы бастаған қазақ ханды­ғының ұлт-азаттық көтерiлiсi болатын. Осы көтерiлiстiң алдыңғы шебiнде айқасып, арбасқан жаудан айбынын асырған Сыр елiнiң дара перзентi, хан Кененiң се­нiмдi серiгi болған Бұқарбай батыр еді. Ол қиян-кескi шай­қастарда қарулы қолды бастаған. Оның тағы бiр ерекше қыры – ұрымтал сәтте ұтымды билiк айт­қан зердесi зерек жан бол­ғанын жазба деректерде жиі жолық­тырамыз.
Жалағаш топырағында туып-өскен батыр жайлы ел есiнде қалған естелiктер ауыз әдебиетi арқылы бүгiнге жетiп отыр. Дегенмен, ауыз әдебиетiнiң адам­ның жадына, қоғамның құбылы­сына қарай өзгерiп отыратыны да бар. Осы орайда қандай мақсат­пен қалдырса да, патша үкiме­тiнiң тұсындағы жазбалар бүгiнгi тарихшыларымыздың қажетiне жарап отыр. Айталық, 1837 жыл­ғы әдiлеттiлiк жолындағы көте­рiлiсте Кенесары ханның бетке ұстар сарбаздарын Бұқарбай батыр бастағанын мұрағат дерек­терi айғақтайды.
Ал 1838 жылғы әйгiлi Ақмола бекiнiсiн алу шайқасында ерен ерлiгiмен танылған Бұқарбай батыр Нысанбай жыраудың «Кенесары – Наурызбай» дастанына және I.Есенберлиннiң «Қаһар» романына арқау болады. Сол Ақ­мола бекiнiсi – бүгiнгi азаттық символына айналған, Тәуелсіз­діктің бойтұмарындай болған  Астана қаласы. Олай болса, осыдан екi ғасыр бұрынғы Алаш ұрпағының арманы ақиқатқа ай­налғанына анық көзiмiз жетiп отыр. Осы тұрғыдан алғанда, Орта Азияның кiндiгi саналатын Арқа төсiне астана орнатқан ел Президентi Н.Ә.Назарбаевтың көрегендi көшбасшылығына, кемел парасатына таңданып, өрке­ниет көшiндегi елдiң баянды болашағына сенім арта түсуде.
ХIХ ғасырдың орта шенiнде орыс патшалығы мен Қоқан, Хиуа хандықтарының қыспағында қалған Сыр бойы қазақтары iрi қимыл ұйымдастырмаса да осы елдермен оқта-текте iлiнiсiп, қақ­тығысып қалып жататын. Әрине, мұның басты бiр себебi, қо­қандықтар мен хиуалықтардың салған салығынан, себепсiз талап тонауынан туындайтын. Осындай қақтығыстар мен барымта жо­рық­тардың басында жүрiп, ер­лiгiмен елдi аузына қаратқан Бұ­қарбай Естекбайұлының батыр­лық болмысы бiрте-бiрте биiктей түскен болатын. Осы ретте ба­тырдың ел үшiн жасаған ең iзгi амалының бiрi – Қарабөгеттi бұзуы жайлы айтып өткенiмiз орынды болар еді. Мұндағы мақ­сат – елдi отырықшылыққа үй­ретiп, егiн салдыру, тұрмысын түзеу болғаны айдан анық.
Қазақтың қабырғалы халқы, құнарлы қара жері Қоқанның қол астында қалып, жұрт жабығып, ақтан тарығып, мерекесінен мән, берекесінен сән, жерінен дән кеткен соң Бұқарбай батыр соңына екi жүз қаралы шаңырақты ертiп, Қоқан жерiнен iргесiн аударады. Хиуаға қарасты Қожанияз қа­малы маңына келiп қоныста­нады. Көп ұзамай өзiнiң түпкi мақса­тына талап қылған Бұқарбай батыр өз қосынындағы 200 адамды жұмылдырып, Қарабөгеттi бұза­ды. Сырдың сағасында өмiр сү­рiп отырып, судан тапшылық көрген қазаққа қыруар тiрлiктiң тiнiн ашып берген батырдың бұл ерлiгi – тарихтың селiне шайыл­маған шындықтың бiрi. Олай бол­са, Бұқарбай Естекбайұлын тек батырлық бейнесiнде қал­дырмай, оның өз дәуiрiндегi әлеуметтiк ахуалды қалыптас­тыруға бағытталған көсемдiк келбетiн де танығандай боламыз.
Бұқарбай батыр Естекбай­ұлы­ның 200 жылдық мерейтойын жоғары деңгейде атап өту үшін Үкіметтің арнайы қаулысы қа­был­данды. Осы құжатты басшы­лыққа ала отырып, Сыр бойында дүбiрлi тойға арнайы әзiрлiк жұмыстары қолға алынған болатын.
Өткен күнге ой жiберсек, осыдан 20 жыл бұрын батырдың 180 жылдық тойы аталып өткен едi. Әрине, ол қаржы мәселесінiң қи­ындау кезi. Дегенмен, аймақ жұр­тының ауызбiршілiгiнiң арқасын­да және ел арасындағы беделi биiк азаматтардың iскерлiгiнiң нәтижесiнде аталған тойды аға ұрпақ өкiлдерi аңыздай шертiп, ақындар жырына арқау еттi. Ал бүгiнгi тойдың ерекше сипаты – Тәуелсiз елдiң ұрпағы ат жалын тартып мiнген азамат болып ер­жеттi. Тарихын танып бiлер, тiзгiн ұстар ұрпаққа ұлтымыздың өткенi мен бүгiнiн ұғындырып, болашағына бағыт сiлтеу – бiздiң борышымыз. Мiне, осындай iзгi мақсатта ұйымдастырылып отыр­ған дүбiрлi тойды дақпыртқа ұластырмай даңқын асыру үшiн аймақтың әлеуметтiк саласында ауқымды жұмыстар атқарылды. Олардың ең бастысы – Қы­зылорда қаласының орталы­ғын­да, нақты айтар болсақ, Ғ.Мұ­рат­баев және Бұқарбай батыр көше­лерінiң қиылысына баһадүр ба­баның ескерткiшi орнатылды. Бел­гiлi мүсiншi Жәркен Смайы­ловтың дайындаған жобасы үздiк деп танылып, батыр бейнесiн сомдаған бағалы ескерткiш тас тұғырға қондырылды. Сондай-ақ Астана қаласының көрiктi бiр көшесiне Бұқарбай батырдың есiмi берiлдi.
Батыр тойын өткiзуге арнайы қабылданған бағдарламаның аясында бiрiншi кезекте батыр болмысын бейнелейтiн танымдық, тағылымдық шаралар қолға алынды. Расында бұл тойдың бiз үшiн маңызы ерекше. Мақсат – ұлт тарихын ұрпаққа ұғындыру. Мәселен, күнi бүгiнге дейiн «халық жауы, бүлiкшi» аталып келген ұлт-азаттық көтерiлiсiнiң бастамашысы – Кенесары ханды тарихшылар ақтап алып, оның қазақ халқының азаттығын көк­сеген көсемдiгiн жария етуде. Мiне, сол ұлы тұлғамен үзеңгiлес жүрiп, жосын жорықтарда қалың қолды бастаған Бұқарбай батыр­дың тұлғалық ерекшелiгiн сомдау, оның ұлағатты iсiн ұрпаққа таныту – бүгінгі буынның алдында тұрған үлкен мiндет. Осы бағытта ең алдымен ел тарихын­дағы Кенесары хан жайлы қат­тал­ған деректердi қазбалап, сол арқылы батыр бабамыздың болмысын ашу мақсатында аймағы­мыздың белгiлi ғалымдары мен тарихшылары республикалық ор­талық мұражайда, Орынбор, Ташкент мұражайларында үлкен шығармашылық iзденiспен еңбек етiп, батыр болмысын айшық­тайтын таңдамалы туындыны жарыққа шығарды. Бұл жұмысқа Қорқыт Ата атындағы Қызыл­орда мемлекеттiк универси­те­тiнiң ғалымдары сүбелi үлес қос­қанын атап өткен жөн. Кiтаптың әдеби және көркемдiк сапасына Қазақстанның Құрметтi журна­лисi, батыр жайлы бiрнеше әдеби көркем шығармалардың авторы Ахат Жанаев жетекшiлiк еттi. Сондай-ақ жергiлiктi басылымдар арқылы батырдың ерлiгiн дәрiптеуге аймақтағы қаламгер қауым да өз үлесiн қосып жатыр.
Жас ұрпақты патриоттық тәр­биеге баулу мақсатында мектеп оқушылары арасында ғылыми жобалар байқауы, жас ақындар және ардагерлер арасында аудан­дық, облыстық және аймақтық жыр мүшәйралары ұйымдас­тырылып, поэзия, проза жанрла­рындағы таңдаулы шығармалар арнайы жинаққа топтастырылды.
Бұқарбай батырдың 200 жыл­дық тойын атап өтуге бағыт­талған мәдени шаралардың ең бастысы – «Ұлт азаттығы қоз­ғалысы және Бұқарбай батыр» тақырыбындағы конференция. Рес­публика аймағындағы белгiлi ғалымдардың, тарихшылар мен әдебиетшiлердiң қатысуымен өтетiн бұл келелi басқосуда ел тарихындағы толғақты оқиғалар таразыланып, батыр бабамыз жай­лы тың деректер айқында­лары сөзсiз. Сондай-ақ Н.Бекежанов атындағы музыкалық драма театрында «Ел батыры Бұқар­бай» атты спектакльдiң премьерасы қойылатын болады.
Ал тойдың екiншi күнi батыр­дың туған жерi – Жалағаш ауданында жалғасын табады. Атап айтсақ, аудан көлемiнде жыл бо­йы әзiрлiк жұмыстары жүргiзiлiп, Жалағаш кентiнiң паспорты орнатылды. Аудан орталығындағы мәдениет үйi және Бұқарбай батыр ауылындағы мәдениет үйi, №33 орта мектеп, «Балдырған» балабақшасы секiлдi әлеуметтiк нысандар күрделi жөндеуден өткiзiлдi. Жалағаш кентiнiң орта­лық алаңына жаңа үлгiдегi сахна орнатылып, тас төсенiштерi жа­ңартылды. Сонымен бiрге, аудан орталығын абаттандыру, ауыл көшелерiн жөндеу, аудандық ма­ңыздағы автожолдарды ағымдағы жөндеуден өткiзу, жол белгiлерiн орнату және жарықтандыру жұ­мыстары талап деңгейiнде атқа­рылды. Ал той қарсаңында Бұ­қар­бай батыр ауылында баһадүр баба атындағы мұражай ашыл­ғалы отыр. Жергiлiктi кәсiпкер, «Мелиоратор» ЖШС-нің директоры Бердiбек Мыханов есiмдi азамат өз қаржысына ауыл орта­лығындағы мешiттi қайта салып, пайдалануға бердi. Сонымен бiр­ге, ат бәйгесiне арналған ипподром салынып, аудан орталы­ғындағы стадион талапқа сай жабдықталды. Бұқарбай батыр кесенесiн қалпына келтiру, ба­тыр­дың жары – Шынар ананың басына белгi қою және кесенеге баратын жолды жөндеу жұ­мыстары жүргiзiлдi.
Той көрiгiн қыздырар айтыс ақындарын Қазақстанның еңбек сiңiрген қайраткерi, ақын Жүрсiн Ерманның өзi бастап келмек. Дүбірлі тойда аймақтағы айтулы жыр-дастан орындаушылары да өзара сынға түспек.
Бұл шарада сондай-ақ ат бәй­гесі ұйымдастырылады. Спорт­­тық шаралар қатарында қазақ күресi және гiр көтеру сайыстары бойынша да балуандар бәсекеге түседi. Ал мерекелiк гала-концертте қазақстандық эстрада жұл­дыздары, белгiлi әншілер өнер көрсететiн болады.
Осы орайда Бұқарбай батыр ауылы тұрғындарының ауызбір­шілігі мен ынтымағын ерекше атап өткен жөн. Ауыл халқы тойға дайындықты жыл басында-ақ бастап кеткен. Әрқайсысы өз ауласын реттеп, қораларын жа­ңартып, есік алдына ағаш егіп, көшелерін жөндеп, республи­ка­ның түкпір-түкпірінен келетін қонақтарды күтіп алуға сақадай сай отыр. Балуандар түсетін, шабандоздар қонатын, әнші-жыр­шы, термешілер баратын үйлерді ауыл тұрғындары өз арасында келісіп, бөліп алған. Қысқасы, батыр баба атындағы ауыл ме­рейтойға жан-жақты дайындық­пен келіп отыр.
Сыр елiнiң даңқты перзентi Бұқарбай батыр Естекбайұлының 200 жылдық тойы аймақтың абыройын асқақтатар айтулы шара­ның бiрi болғалы тұр. Дүбірлі тойға еліміздің барлық аймағы­нан арнайы қонақтар шақы­рылды. Тойға келушiлерге жет­піс­тен астам үй тiгiлiп, батырға арнайы ас берiледi. Тарихымыз толысқан сайын тұлғасы биiктей түсетiн батыр бабамыздың тойы баршамызға шапағатын тигiзiп жатыр. Бiздiң мiндет – ұлт тари­хының ұлағатын ұрпақ қолына жүйесін бұзбай, жүлгесін үзбей табыстау.
Болатбек ҚУАНДЫҚОВ,
Қызылорда облысының әкімі.
ҚЫЗЫЛОРДА.