– Мәулен Сатымбайұлы, өткенге зер салсақ, КСРО дәуірінде Қазақстанның намысын қорғаған еркін күрес шеберлерінің жетеуі ғана Одақ чемпионы деген мәртебелі атаққа қол жеткізген екен. Тағы 20-дан аса жерлесіміз айтулы жарыста жүлдегерлер санатына қосылды. Солардың арасында қандастарым санаулы ғана. 1945-1991 жылдар аралығында айтулы жарыстың жалауы 47 мәрте желбірегенін ескерсек, бұл көрсеткіш көңілімізді марқайтпайтыны анық. Біздің несібеміз неге кем болды?
– Кеңес Одағы тұсында қандастарымыздың түрлі кедергілерге кезіккенін көзіқарақты жанкүйерлер ұмыта қойған жоқ. Өз басында билігі жоқ елдің берекесі де болмайтыны белгілі ғой. КСРО дәуірінде шынайы спорттық сайыста мықтылығыңды сан мәрте дәлелдесең де, түбі барлық мәселе Мәскеу арқылы шешілетін. Әйтпегенде одан да биік белестерді бағындыруға ағаларымыздың күш-қуаты да, қарым-қабілеті де толықтай жететін еді. Мәселен, Аманкелді Ғабсаттаров, Әбілсейіт Айқанов, Аманжол Бұғыбаевтың қай-қайсысын алсаңыздар да, өз дәуірінің дара тұлғалары екені еш күмән туғызбайды. Олар қарсы келгендерді алып та ұрды, шалып та жықты. Үшеуінің де КСРО чемпионы деген дардай атақтары бар. Бірақ сол саңлақтарға Олимпия ойындары, әлем және Еуропа чемпионаттары секілді байрақты бәсекелерде бақ сынау бақыты бұйырмады. Олардан бөлек, Кеңес Одағы біріншілігінде жүлдегерлер қатарынан көрінген Сейітжан Әбдікәрімов, Рамазан Нұрманов, Мәлік Нәдірбеков, Сайлау Мұқашев және тағы басқа дүлдүлдерді қандай аламанға қоссақ та, жерге қаратпайтын еді. Десек те спорттағы солақай саясат олардың да бағын байлады.
– Балуандық өнерде атағы алысқа жайылған аға буын өкілдері: «Кезінде әлемдік додаларда жүлде алғаннан гөрі Одақ көлеміндегі жарыстарда топ жару әлдеқайда қиын болатын» деген пікірді жиі айтады. Осыған келісесіз бе?
– Жарыс атаулының оңайы жоқ қой. Тіптен, қатардағы қарапайым турнирде өздігінен ешкім сенің ығыңа жығыла салмайды. Өйткені әр адамның өзінің жеке мүддесі мен көздеген мақсаты бар. Сол жоспарды жүзеге асыру үшін олар айқас алаңында жанын салып арпалысады. Жарыс деңгейі жоғарылаған сайын қарсыластар да қарымды келеді. Иә, Одақ тұсында ешкімге оңай болмағаны анық. 15 республиканың өкілдері бас қосқан дүбірлі додада оза шабу өте қиын болды. Оған КСРО аумағында тұрып жатқан көптеген ұлт пен ұлыстарды қосыңыз. Олардың да өз батырлары мен бағландары, белді балуандары бар. Расында да, осындай дүрмекте даралану сол кездері ерлікпен пара-пар іс еді.
– Сіз сол дүрмектің бел ортасында жүрдіңіз ғой...
– Біздікі бер жағы ғой (күлді). Десек те біраз аламанға қатысқанымыз рас. 1987 жылы Алматыдағы Қажымұқан атындағы спорт мектеп-интернатында оқып жүрген кезімде Дағыстанда өткен «Достық» халықаралық турнирінде 10 кездесу өткізіп, барлығында айқын жеңіске қол жеткіздім. Бұл – менің үлкен аренадағы ақжолтай табысым еді. Содан кейін-ақ жолым ашылды. Халықаралық додаларға қатысып, өзімді мойындата бастадым. 1987-1989 жылдар аралығында жасөспірімдер мен жастар буыны арасындағы жарыстарда КСРО чемпионы және жүлдегері, КСРО-ның мектеп-интернаттары біріншілігінің жеңімпазы, Бүкілодақтық жастар ойындарының күміс жүлдегері атандым. Жастардың әлем біріншілігі мен әлем кубогында үшінші орынды иелендім. 1990 жылдан бастап ересектер дуына қосылдым. КСРО кубогын жеңіп алдым, КСРО халықтары Спартакиадасында күміс және КСРО мен ТМД чемпионаттарында қола медальды олжаладым.
– Сонда Барселона Олимпиадасына баруға еш мүмкіндігіңіз болмады ма?
– Жоғарыдағы жеңістерден кейін КСРО-ның бас командасына қабылдандым. Ол кезде 52 кило салмақ дәрежесінің тізгінін Сеул Олимпиадасы мен әлем чемпионаттарының екі дүркін жүлдегері, Еуропа чемпионы Владимир Тогузов мықтап ұстап тұрған. 1991 жылы Запорожьедегі КСРО халықтары Спартакиадасы мен 1992 жылы Мәскеудегі ТМД чемпионатында мені алтыннан айырған дәл сол балуан еді. Сол себепті де таңдау Тогузовқа түсті.
– Сол жарқын жеңістерден кейін біраз уақыт көпшіліктің көзінен таса қалдыңыз. Сол кездері бағыңыз жанбады ма, әлде бабыңыз келіспеді ме?
– КСРО-ның іргесі сөгілгеннен кейін бұрыннан қалыптасқан жүйе бұзылды. Елішілік жарыстар мен оқу-жаттығу жиындары сирек өтетін болды. Шетелдегі бәсекелерге қатысуға қаражат тапшы. Көптеген спортшылар сондай қиындықтарға шыдамай, өзге кәсіпке кетіп жатты. Мен бозкілемнен алыстаған жоқпын. Көп еңбектендім, көп іздендім. Алайда біразға дейін жолым оңғарылмай-ақ қойды. Сондай қиын шақта кейбір бапкерлердің менен теріс айналғаны жаныма батты. «Мамыров осымен тоқтады. Енді оның оңды нәтиже көрсетуі екіталай» деген қаңқу сөздерді де сан мәрте құлағым шалды. Бірақ мен мойымадым. Жатпай-тұрмай даярланып, мұратыма жету жолында жанкештілік таныттым. Ақыры ерен еңбегім ақталды. 1994 жылы Жапонияның Хиросима қаласында алауы тұтанған Азия ойындарында бас жүлдені олжаладым. Бұл жеңіс маған ерекше рух берді. Кәдімгідей еңсе тіктедім. Ең бастысы, үш жылға созылған сәтсіздіктің шырмауығынан шыққаныма қуандым.
– Хиросимадағы өнеріңіз күні бүгінгідей көз алдымызда. Бір өкініштісі, содан бері табаны күректей 25 жыл өтсе де, Қазақстанның бірде-бір еркін күрес шебері Күншығыс еліндегі сіздің сол жетістігіңізді қайталай алмай жүр...
– Иә, бұл өкінетіндей-ақ жағдай. Сол кезден бері ширек ғасыр уақыт өтсе де, біздің балуандардың сол белесті бағындыра алмай жүргені менің де жаныма батады. Бірқатар спортшылардың Азиаданың алтынын алуға жақсы мүмкіндігі болғанына дүйім жұрт куә. Мәселен, 2014 жылы Инчхондағы додада Расул Қалиев, Есболат Нұржұмбаев және Дәулет Шабанбай сынды қазақ жігіттері финалға шықты. Барша жанкүйер сол қандастарымыздың кемінде біреуі бас жүлдені олжалайтын шығар деп үміттенді. Бірақ шешуші тұста үшеуі де ұтылды. Былтыр Жакартада Данияр Қайсанов ақтық сынға жолдама алды. Алайда оның да жолы болмады. Әрине, бұл жағдай балуандардың әлі де бір қайнауы кем екенін аңғартады. Ал осы мәселенің шешімін табу – ұлттық құрама бапкерлері мен олардың жеке жаттықтырушыларының құзырындағы шаруа.
– 1996 жылы сіздің есіміңіз еркін күресті серік еткен қандастарымыздың арасынан алғашқы болып Олимпия ойындарында жеңіс тұғырына көтерілген балуан ретінде тарихта алтын әріптермен жазылды. Сол жарысты жадымызда тағы бір жаңғыртсақ...
– Атланта Олимпиадасы менің ең бір кемелденген кезіммен тұспа-тұс келді. Жалындап тұрған 25 жастамын. Жарыстың алғашқы айналымында канадалық Грег Вудкрофты 10:0 есебімен тас-талқанын шығардым. Келесі кездесуде КСРО халықтары Спартакиадасы мен ТМД чемпионатында мені алтыннан айырған Украинаның өкілі Владимир Тогузовтан «кегімді» алдым – 3:1. Одан кейін төрткүл дүниенің теңдессіз балуаны, болгариялық Валентин Иордановтан ұтып жатып, қателікке бой алдырдым – 3:7. Сол қателік мені Олимпиаданың алтыны үшін айқасу мүмкіндігінен айырды. Одан кейін түркиялық Метин Топақтаны оңай ұттым – 5:0. Ал шешуші бәсекеде ресейлік Шешенол Монгуштан 3:2 есебімен басым түсіп, қола медальды мойныма ілдім.
– Мәулен Мамыров пен Валентин Иордановтың Атлантадағы айқасы Бірлескен күрес әлемінің (United World Wrestling) алтын қорында сақтаулы. Атағынан ат үркетін балуанды алғашында біраз састырдыңыз ғой...
– Негізі Иордановты да жеңуге болатын еді. Төреші белгі берген бетте бірден шабуылдаған мен оның аяғынан іліп алдым да, жерге алып ұрдым. Үш ұпайға татитын әдіс еді, төрешілер бір ғана ұпай берумен шектелді. Жерде аунатып алдым да, тағы екі ұпай олжаладым. Сәлден кейін қолын «кісендедім» де, қос жауырынын жерге тигізбек болдым. Ол тыпыршып көрді. Бұл әрекетінен ештеңе шықпағаннан кейін болгариялық балуан айлаға жүгінді. «Қолым сынып кетті» дегендей сыңай танытып, айғайға басты. Жеті дүркін әлем чемпионы деген атағы бар даңқты балуанның жан дауысы шыққанда, төрешінің «үнсіз» қалуға дәті шыдамады-ау деймін. Кілемдегі қазы бәсекені дереу тоқтатып, ортаға дәрігерді шақыртты. Иордановтың қолын ұстап көрген ол ештеңе болмағанына көз жеткізген соң қайта кілемге шығарды. Бұл ретте төрешілерден ағаттық кетті. Ондай жағдайда айлаға жүгінген балуан жазалану керек. Маған екі ұпай беріліп, қарсыласым төрттағандауға тиіс еді. Бірақ төреші ештеңе болмағандай екеумізді тік тұрғызып, қайта күрестірді. Көп ұзамай мен қателікке бой алдырып, оның қақпанына түсіп қалдым. Өз кезегінде қарсыласым өз мүмкіндігін қалт жіберген жоқ.
– Сол кезге дейін болгариялық балуанмен жолыңыз қиыспаған ба еді?
– Мәселе сонда ғой. Атлантаға дейін Иордановпен бірде-бір рет белдескен жоқпын. Екеуміздің жолымыз ең болмағанда бір мәрте қиысқанда ондай қателікке бой алдырмас едім. Ол көпті көрген көкжал ғой. Болгарияның беткеұстары әлем чемпионатындағы әрбір жеңісінен кейін боз кілемді құштарлана сүйіп: «Бұл – менің соңғы жарысым. Енді үлкен спортпен қош айтысамын», – деп жер-жаһанға жар салады. Біздер соған иландық. Енді онымен жолықпайтын шығармын деп ойладым. Ал ол болса, келесі чемпионатқа тағы келеді де, бәрін тақырға отырғызып кетеді. Десек те Валентин Иордановтың, шын мәнінде, ұлы балуан екенін мойындамасқа лаж жоқ. Ол 1983-1995 жылдар аралығында әлем чемпионатында 10 мәрте жеңіс тұғырына көтерілді. Сол жүлделердің жетеуі алтын. Тағы жеті рет Еуропа біріншілігінде қарсылас шақ келтірмеді. Оның спорттық биографиясының сәл ғана сәнін кетіріп тұрғаны – Олимпиада чемпионы деген атақтың жоқтығы еді. Болгариялық балуан 1988 жылы Сеулде ұтылды, 1992 жылы Барселонада қола медальды қанағат тұтты. Ақыры Атлантада айдарынан жел есіп, 36 жасында өмір бойы аңсаған арманына қол жеткізді.
– Қола медаль үшін тартыста сізбен белдескен Шешенол Монгуш үстіне май жағып жықты дейді. Сол рас па?
– Ол рас. Ресей балуаны денесін майлап шыққанын мен бірден аңғардым. Ұстаса кетсек, ол судағы балықтай уысымнан шығып кете береді. Осы жағдайды төрешілерге мен де айттым, бапкерім де айтты. Алайда олар жұмған ауыздарын ашпады. Амал жоқ, «тәуекелге» баруға тура келді. Монгушты бір сыбап алдым да, қайта шабуылдадым. Ақыры не керек, осал тұсын тауып, қарсыласымды қапы қалдырдым.
– Мәулен Мамыровтың тағы бір ерлігі – әлем чемпионатының қола жүлдегері атануы. Сізге дейін осы спорт түрін серік еткен қазақтың ешбір балуаны бұл атаққа қол жеткізе алмады емес пе?
– Жалпы қазақстандық балуандар жайында айтар болсақ, маған дейін 1976 жылы Олимпия ойындарында Александр Иванов және 1995 жылы әлем чемпионатында Елмәди Жабырайылов қана жүлде алды. Ал қандастарымыздың арасынан айтулы қос жарыстың жеңіс тұғырына көтерілу бақыты маған бұйырған екен.
– Алайда олардың екеуі де легионер ғой...
– Иә, оныңыз рас. Александр Иванов – Якутияның, ал Елмәди Жабырайылов – Дағыстанның тумасы.
– Легионер дегеннен шығып отыр. Осыдан талай жыл бұрын өз сұхбатыңыздың бірінде сіз «Мен өзімді Ресей құрамасында жүргендей сезінемін» деп ашына айтқан едіңіз. Расында да тоқсаныншы жылдары ұлттық командамыздың сапында өнер көрсеткендердің дені өзге ұлт өкілдері еді ғой..
– Мен боз кілемде өнер көрсеткен кездері Қазақстан құрамасы сапында қазақтар санаулы ғана болды. Тәуелсіздік алғаннан кейін тек Мұрат Мәмбетов, Берік Деңгелбаев, Мадияр Құрамысов сынды балуандар аса ірі додаларда бақ сынау мүмкіндігіне ие болды. Кейіннен олар спорттан қол үзіп кетті. Сол ортада мен жалғыз қалдым. Кейде әлем чемпионаты мен Олимпия ойындарында мен өзімді Ресей құрамасының сапында жүргендей сезінгенім рас. Өйткені, командада кілең өзге ұлттың өкілдері. Жалғыз қазақ мен ғана. Жасыратын несі бар, сол тұста мені де шеттеткісі келген бапкерлер табылды. Олар Әзербайжаннан Әбіл Ибрагимовты, Өзбекстаннан Ділшот Мансұровты шақыртып әлек болды. Бірақ олардың маған әлдері жетпей, екеуі де еңселері түскен күйде елдеріне оралды. 2001 жылы Софияда өткен әлем чемпионатында өзбекстандық Мансұровпен жолымыз қиысып, оны 11:1 есебімен тізе бүктірдім. Кейіннен ол жігіт екі дүркін әлем чемпионы, үш дүркін Азия ойындарының жеңімпазы атанды. Ал жастар арасындағы әлем чемпионы Ибрагимовты жаттығу залында талай иледім. Негізі мен легионерлердің Қазақстанға келгеніне түбегейлі қарсымын. Ол үрдісті тоқтату керек. Мұны мен бүгінгі күнмен ғана өмір сүруге бейім бапкерлердің тірлігі деп түсінемін. Олар ел келешегін ойламайды. Егер ойласа, өз өрендерін неге алға сүйремейді? Соларды жақсылап тәрбиелеп, дұрыстап баптамай ма? Қыруар қаражатты шетелдіктерге шашқаннан гөрі, Қазақстандағы талантты жастардың игілігі үшін жұмсаған жөн.
– Ғасырлар тоғысында Сиднейде алауы тұтанған Олимпия ойындарында өнер көрсеттіңіз. Сол жарыс қарсаңындағы нәтижелерге үңілсек, жасыл құрлықта да жеңіс тұғырына көтерілетіндей жөніңіз бар еді-ау деген ой келеді...
– Сол кездері де бабым өте жақсы еді. 1998 жылы Бангкокта Азия ойындарының қола жүлдегері және 1999 жылы Ташкентте Азия чемпионы атандым. Басқа да аса ірі халықаралық жарыстарда біраз табысқа қолым жетті. Олимпиадаға да көтеріңкі көңіл күймен келдім. Алғашқы екі айналымда қос қарсыласымды айқын басымдықпен жеңдім. Алайда үшінші кезеңде Беларусь елінің намысын қорғап жүрген якут балуаны Герман Контоевқа қосымша уақытта ұтылдым. Осылайша, Атланта Олимпиадасында жеңіп алған қола медалімді Сиднейдегі додада алтынға алмастырсам деген асқақ арманым желге ұшты.
– 2004 жылы өткен Афины Олимпиадасына да даярланып жатыр дегенді естіген едік. Бірақ байрақты бәсеке жақындаған тұста үлкен спорттан қол үзгеніңіз жайында құлағдар болдық...
– Афины Олимпиадасына қатыссам деген ой болды. Біраз уақыт бойы айтулы додаға ерекше құлшыныспен даярландым. 2002 жылы Пусанда өткен Азия ойындарында төртінші орынды қанағат тұттым. Басқа да байрақты жарыстарға қатыстым. Бірде – ұтамын, бірде – ұтыламын. Алайда Олимпия ойындары жақындаған сайын ескі жарақатым жиі мазалай бастады. Сексенінші жылдардың аяғында білектің сүйегін сындырып алған едім. Дер кезінде емдетпей, өзі бітіп кеткенше, еш мән бермей жүре бердім. Соның салдарынан қолымды жерге көп тіреп тұра алмайтындай жағдайға жеттім. Өйткені, білегім икемге келмейді. Әбден мазам кеткеннен кейін тексертсем, дұрыс бітпеген екен. Операция жасатып едім, дәрігерлер оны басқа сүйекке жалғап жіберіпті. Кейін тағы бір қаратсам, ақ халаттылар енді бұл жарақаттың емделмейтінін айтты. Сөйтіп, дәрігерлердің қателігі және өзімнің салғырттығымның кесірінен үлкен спортпен қош айтысуға тура келді.
– Қалай болғанда да сіздің ел спортына сіңірген еңбегіңіздің ерен екені еш дау туғызбайды. Олимпиада мен әлем чемпионатында жүлде алдыңыз. Азия ойындарында да халқыңызға алтын медальдың сыңғырын естірттіңіз. Осындай биік белестерді бағындырған адамның арманы жоқ шығар?
– Менің спорттық жолымда «әттеген-ай» дейтін сәттер де аз болған жоқ. Мәселен, Олимпиада алтынына қолым жетпеді, әлем чемпионы атана алмадым. Осы күнге дейін соған күйінемін. Егер деңгейім жетпей, бабым кем болса, бір сәрі. Бірақ кезінде ешкімнен кем болған жоқпын. Күш-жігерім бойымда, намыс оты кеудені кернеп тұрды. Бірақ ондай бақ маған бұйырмады. Сенсеңіз, Олимпиада жайында ойласам, есіме қола медальды кеудеме таққан сәт емес, Иордановтан жеңіліп қалған кез жиі оралады. «Неге бұлай болды? Сол бәсекеде мен ұтуым керек еді ғой?», – деген сансыз сауал санамды шарлайды. Жалпы, менің жолымда кедергілер көп болды. Бір ғана мысал: кезекті бір дүбірлі додаға нағыз бабымда келдім. Жалындап тұрған шағым. Алайда төрешілер бұра тартып, мені қалай да сүріндіруді көздеді. Көпе-көрнеу қиянат жасағаннан соң мен өз наразылығымды білдірдім. Ол кезде халықаралық федерацияның талабы бойынша ресми түрде протест жазу үшін 500 АҚШ доллары көлемінде қаражат төлеу қажет болатын. Сол ақшаның өзін таба алмай, шыр-пыр болғаным есімде. Жиған-тергеніміз 400 долларға әзер жетті. Бұл сомаға қанағаттанбаған қазылар жеңісті қарсыласымның уысына ұстатып жіберді. Ал біз жер сипап қалдық. Міне, осындай да жағдай басымнан өткен...
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен Ғалым СҮЛЕЙМЕН,
«Egemen Qazaqstan»
