Сабақтан тыс уақытта оқушылар қамшының 18 түрін өруді меңгеріпті. Ол үшін арнайы шеберлік сабақтары өтеді. Бізге Нұрбол Берікбол, Хақабай Аңсат, Мұратбек Ақжол, Қабдығалым Алдияр, Өсерхан Ақжол есімді жеткіншектер қамшының қайысын дайындау тәсілін, өруді, саптауды қалай үйренгендерін тәжірибе жүзінде көрсетті.
Жиенхан Қаманайдың айтуынша, қазақ қамшының өрімін төрт, алты, сегіз, он екі, он төрт, он алты таспадан өріп жасайды. Мысалы, қамшының асау, қызқуар, көкпар, дырау, дода қамшы, бақсы қамшы, бозбала, бәйге, дүре қамшы,сарыала, жылан бауыр, бала қамшы, ақ қамшы, қанжар қамшы, киелі қамшы деген сияқты жиырмадан аса түрі бар екен. Әрқайсысы әртүрлі өрілген, қолданылу мақсаты, ережесі, жеке тәртібі бар.
– Мынау сабы жуан, қолға ұстауға ыңғайлы асау қамшы. Қызқуар қамшыны қыз қуу кезінде пайдаланады. Көкпар қамшы – бүлдіргесі ұзын, сабы жіңішке, ауызға тістей салуға ыңғайлы сапталған. Дүре қамшы қазір керек-ақ, деп әзілдеп те қойды ол бізге жымиып.
Шәкірттерінің бірі қамшыны қай кезде қалай ұстап, қалай қолданатынын көрсетіп те берді. Бұрындары даулы ортада төрелік айтар кезде қамшысын екі бүктеп ұстап, жоғары көтерген.
– Салт-дәстүрімізде қамшыны ұстау мен қолданудың ережелері, тәртібі бар және оның тәрбиелік мәні жоғары. Қамшыны оң қолға екі бүктеп ұстау керек. Өйткені оның өрімін салбыратып ұстау –әдепсіздіктің белгісі делінеді. Бұрынғы қазақ біреуге жол көрсеткенде бағытты қолмен емес, қамшының ұшымен нұсқаған. Қамшыны сыйға берерде, қолына ұстатпай жерге тастаудың да мәні үйдің құт-берекесі кетпесін, ұшығы жерде қалсын, дегенді білдіреді, – дейді кейіпкеріміз.
Қазір оқушылар «Бала қамшы», «Әскер қамшы», «Неке қамшы», «Бақсы қамшы», «Сүндет қамшы» сияқты қамшының түрлерін өріп, саптап үйренуде.
Қамшының сабын тобылғыдан, ырғайдан, қамыстан жасауға, еліктің, киіктің сирағы мен мүйізінен, таутекенің мүйізінен саптауға да болады екен.
Ал құрылымы өрім, сап, бас, дүм, алақан, бүлдірге, орам, кежеге, шежемей, айдар, мойнақ, бүркеншік, бунақ, бауыр, шашақ, өзек, түйін, шығыршық, топшы, түйнек деген бөліктерге бөлінетіні көрінеді.
– Бұрынғылар сиыр мен жылқының терісінен илеген қайыстан өрген екен. Қайысты иін қандырып илеп, таспаны сымдай жіңішке етіп тілесіз. Таспа біркелкі түспесе, өрімі дұрыс шықпайды, – дейді мұндағы мұғалімдер.
Біз әңгімелеп отырған Жиенхан Қаманайұлы 1991 жылдары атамекенге алғашқы лекпен оралған қандастарымыздың бірі. Бұл күндері Ақсу қаласына қарасты ауылдық аумақтарда негізінен Моңғолиядан оралып, атамекенге орныққан балалы-шағалы көп балалы отбасылар тұрады. Мектептерге бала толды.
Тәуелсіздіктің арқасында ұмытылып бара жатқан бұрынғы салт-дәстүр, ұлттық ойындар,қамшы секілді қасиетті заттарымыз ортамызға қайта оралды.
Жиенхан ағамыздың айтуынша, хан сарайына жиынға келсе батырлар мен билер бәкі, қамшы алып жүрген екен. Уәзірлер қамшысын алып қалса, билер де, батырлар да жиында сөз сөйлей алмайды. Қамшының сабы сынса біздің халық жамандыққа балаған. Ата-бабамыз оны қару ретінде де, сәнді де мәнді құрал ретінде де пайдаланған. Қамшымен балаларды, бала көтере алмай жүрген әйелдерді емдеген екен. Алыс жолға шыққан адам зираттардың ішіне түнеп қалса ер-тоқымын басына жастап, қамшыны қасына қоятынын да әңгімелеп берді.
Жиенхан мұғалімнің ауыл мектебінде ашылған үйірмесінің бөлімдері қазір Ақсу қаласындағы №1, №4, №8 лицей мектептерінде жұмыс істейді.
– Асық жинау, қамшы өруге арналған қолөнершілер үйірмесі 2004 жылдан бастап жұмыс жасап келді. Мектеп директоры Бижамал Ақтаева қолдау көрсетуде. Менің ұққаным, ұлтымыздың бойындағы салт-дәстүрге, қолөнерге деген жақындық қанымызда бар нәрсе болған соң ұрпағы да алыс кете алмайды екен, – дейді Жиенхан аға.
Павлодар облысы
