Дегдар

Сенбі, 13 сәуір 2013 1:27

Саңлақ сыншы, мәдениеттанушы Зейнолла Серікқалиұлы шығармашылығы туралы бірер сөз

Өнер, әдебиет – мағыналар, көзқарастар, қарым-қатынастар деңгейінде әр кезеңде жаңаша тыныс алып, жаңаша формаға енеді.

Сенбі, 13 сәуір 2013 1:27

Саңлақ сыншы, мәдениеттанушы Зейнолла Серікқалиұлы шығармашылығы туралы бірер сөз

Өнер, әдебиет – мағыналар, көзқарастар, қарым-қатынастар деңгейінде әр кезеңде жаңаша тыныс алып, жаңаша формаға енеді. Бұл мағыналар, көзқарас – қарым-қатынастардың негізін, іргетасын салуда және әр кез қайтадан жаңғыртып, жаңа ұрпақпен, жаңа заманмен қауыштырып отыруда әдеби көркем сынның орны мен рөлі қашанда ерекше. Біз бұл тұста тұтас бір мәдени-рухани кеңістіктерді толтыратын, мағыналарға мағына, зердеге зерде беретін, көркем шығармалар негізінде ұлттың өзіндігін, рухани әлеуетін қуаттандыратын үлкен сын туралы айтып отырмыз. Шалқар кеңістік мәдениет орайындағы сын туралы айтып отырмыз. Мұндай сынды тек хас сыншы ғана тудыра алады. Мұндай сыншы шығармашылығы аясында этикалық-пәлсапалық категориялар орайындағы  ұрпақтар сұхбаттастығы айқындала түседі. Біз бүгін шығармашылық болмысы туралы бірер ауыз сөз айтпақ болып отырған Зейнолла Серікқалиұлы осындай үлкен сынның көрнекті өкілі болды.

Жеке адамның өз ортасымен, өзге адамдармен араласа отырып сапалық өзгеріске түсуі тұлғалыққа бастар жол; бұл – өзгелер арқылы неғұрлым көбірек көрінсе – ол соғұрлым толыққанды тұлға бола түседі. Бұл тұжырымның көрнекті сыншы Зейнолла Серікқалиұлының тұлғасына бек қатысы бар. Сыншының шығармашылық өмір жолына зер салып, қалыптасу, өсу жолын бағамдағанда, оның әдебиетке деген сүйіспеншілігі және сыншылық талант ұшқындары мен сыншылыққа ауадай қажет мінезі мектеп қабырғасында жүргенде-ақ байқалғаны көрінеді. Зейнолла Серікқалиұлы оқыған Теңіз ауданы, Абай атындағы орта мектепте әдебиет пәні ұстаздары мықты болғанға, ал сол мектепте жерлестері, үлкен ақын  Әбу Сәрсенбаевпен өткен кездесу 9-сыныптағы Зейнолла оқушыға қатты әсер еткенге ұқсайды. Осы кездесудің бір нәтижесі – ол 1954 жылы Әбу Сәр­сен­баевқа жазған көлемді хат-мақаласында ақынның «Толқында туғандар» романын келістіріп тұрып талдайды. Жа­зыл­ғанына жарты ғасыр өткенде және сыншының өзі дүние салған соң жарық көрген бұл хат оның авторының ой ұшқырлығы, көркем шығарманың құрылымын тап басып тануы, романның кемшіліктерін және оның себептерін көрсете білуі, ой жинақтауы шығарманы қоғамдық-әлеуметтік контексте талдауға бейімділігінің айқын көрінісі. Тап осы хаттың мазмұны мен жазылу сипатында болашақ сыншының шығармашылық ойының ерекшелігі, мақсаткерлігі мен табандылығы, ізденіс аясының кең­ді­гі, өзін-өзі жетілдіріп отыруға деген құш­тар­лығы және ақын ағаға деген үлкен ілти­паты мен ізеті бар.

Сыншы З.Серікқалиев туралы сөзі­міз­ді енді рухани аренаға 60-жылда­ры шыққан оның буынымен бірге қарас­тыра отырып жалғастырмасақ болмайды. Өйткені, атақты «60-жылғылар» сол кездегі одақтық әдебиетте, сондай-ақ, қазақ әдебиетіндегі де мәдени-фи­ло­с­о­фиялық құбылыс болып шығып еді. З.Серікқалиев, А.Сүлейменов, Ж.Нә­жі­меденов, М.Мақатаев, Қ.Мырзалиев, С.Мұратбеков, Ө.Нұрғалиев, Ә.Ке­кіл­баев, Қ.Ысқақ, Ә.Тарази, О.Сәрсенбай,.. ті­зімді жалғастыра беруге болады. Бұл буын әдебиетке қазақ халқына да үлкен қасірет болып келген екінші дүние­­жүзілік соғыс аяқталып, бірнеше жыл­дан соң келген атақты жылымық кезеңiнде – сол кездегi алып держава Кеңес одағында жеке басқа табынуды әшкерелеген үлкен науқан өтiп, қоғам тынысы ептеп кеңейген уақытта – келгенiн еске алсақ, сол кездегi қоғам­дық-рухани ситуация еркiн ой, ерен iзде­нiстерге мүмкiндiк туғызғандай едi. Әдебиеттiң қоғам өмiрiндегi, адам тәр­бие­сiндегi рөлiне шәк келтiрмеген, сон­дықтан да жаңа идеяларды гене­ра­ция­лауға, қоғамға, ұлтқа қызмет ету­ге, бүгiнгi күн биiгiнен қарасақ, идео­ло­гиялық догмат-ғақлиялардан азат жаңа әдебиет жасауға бар жан-тәнiмен кiрiскен З.Серікқалиевтің сол жылдар туралы өзі былай ой толғайды: «60-жылдары соғыстан кейінгі он-он бес жыл өткен соң бақуатты барша әулет ес жиып, етек жапқан жауап­ты кезең еді. Ересектермен бірге қарша­дайы­нан талай қиыншылықтарды бас­тан өткеріп үлгерген, көкірегі ояу, көңі­лі ашық, оқыған, өрімтал азаматтар еңсе­сін көтеріп алып, оң-солын танып, өмір­ге де, мәдениетке де сын көзбен бағ­дар­лай қарап, өзінше қорытынды жасай бас­та­ған. Батыл да байыпты сыншыларды осы күрделі кезең жарыққа шығарды.»

«Өзінше қорытынды жасай бастаған» бұл буын сыншылары А.Сүлейменов, З.Серікқалиев және Ә.Кекілбаевтар әде­би көркем сын жанрына жекелiк сипат дарытуға ұмтылды, яғни дара бастауды жоғары бағалады; әдеби көркем сындағы шектен тыс идея­шылдыққа, яғни әдебиеттiң қасаң идео­логиялануына, жалаң, тұрпайы әлеуметшiлдiкке, яғни жер бауырлаған шыншылдыққа қарсы шықты.

Өз мәдениетi мен әдебиетiн бағ­дар­лауда өз ырысын өзге есейген елдер дәрежесiмен салыстыра салмақтау ар­қы­лы өмiрге де, әдебиетке де жаңаша қарай бiлген, өнер шындығын халықтың салт-санасынан, тыныс-тiршiлiгiнен бөле-жармай, мүмкiндiгiнше жүйелi қарастыруға атсалысқан З.Серiкқалиев шығармаларының алғашқы, өндiртiп жазған кезеңiнде де, әдеби процеске бiлек сыбана кiрiспей, iштей диссиденттiктi бас­тан кешкендей, таза ғылыми жұмыспен айналысқан келесi кезеңiнде де, соңғы кездерде де суреткерлiк, азаматтық айдын-айбынына шәк келтiртпей өтті.

Сыншылық рух – бiр есептен, сын­шы­лық сұңғыла түйсiк, көл-көсiр бiлiм, сараптамалық ой жүйесiнiң тоғысуынан сомдалып, азаматтық-имандылықпен суа­ры­лады десек, Зейнолла Серiкқалиұлының фено­менi ұлттық сыни-көркем ой, ұлт­тық биiк рухтың өзгеше бiр арнасын; қай кітап, қай шығармасы да дүниетанымдық, көркемдiк-эстетикалық iзденiстер аясын, тұлғалық деңгейiн танытты.

Төл әдебиетiмiздiң түп-бастау, құ­нар көзiнен қанып iшкен, әлемдiк мәдени кеңiстiктi еркiн шарлаған, өнердi қорғау, өнердің тектiлiгiн қорғау жолында шен-шекпенге, жас-жасамысқа алаңдамаған, әдiлдiктiң ақ жолымен жүрiп отырған сыншы өз кезеңіндегі әдеби үдеріске өте сергек болды, оның қаламына арқау болмаған бірде-бір маңыз­ды, күрделі шығарма жоқ десе ар­тық емес. Мысалы, кезінде «Қазіргі қа­зақ тарихи романының кейбір мәсе­лелері» тақырыбында кандидаттық диссертация қорғаған сыншының Ілияс Есенберлиннің «Алмас қылыш» романы туралы тарихымен шығарма арқылы қауышқан жұртшылықтың берген бағасына қарамастан сын пікірлер айтуы оңайға соққан жоқ-ты. Сыншы, бірақ, өзінің жолын өз қалауымен таңдаған еді. Прозадағы роман жанрынан бастап повес­тер, әңгімелер, поэзия жанрларындағы жаңа шығармалардың барлығы дерлік сыншы З.Серікқалиевтің көркем сүз­гісінен өтіп отырды. Ол әдеби үдерісті қалыптастырушы және оның бағыт-бағдарын жасампаздықпен айқындап оты­ратын қабырғалы сыншылар сана­тынан еді.

ХХ ғасырдың үлкен туындылары Х.Есенжановтың «Ақ Жайық», Ә.Нұрпейісовтің «Қан мен тер» по­лотноларына жеке зерттеу­лер жүргізген сыншы М.Әуезов, І.Есен­бер­лин, Т.Әлімқұлов, Т.Ахтанов, Ж.Нәжімеденов, М.Мақатаев, Қ.Мырзалиев, А.Сүлейменов, С.Жүнісов, С.Әшімбаев, Ә.Тарази, Ә.Кекілбаев, Р.Тоқтаров, Т.Әбдіков, Д.Досжан, «Зейнолла мен туралы бір ауыз пікір жазған емес» дейтін Қ. Ысқақовқа дейін, тағы да басқа көптеген замандас, дос-әріптес шығармашылықтарын талдап, ой таратты. Келесі кезекте орта, жас буын өкілдері… осылай жалғасып кете береді. Сыншының күнделікті әдеби үдерістің тамыршысы, Күреңбайы болғаны «Ойлар. Толғаныстар» атты алғашқы кітабынан бастап «Жылдар сазы», «Ақыл таразысы», «Дүниетану даналығы», «Ақ жол», «Тағдыр және біз», «Сын кiтабы», «Жандауа» кітаптарына дейін жүлгеленеді.

Сыншы еңбектері кейде біртұтас, ал, кейде әрқилы мақалалардан тұрғанымен композициялық, идеялық бiр жүйеден шығып отырды. Мысалы, «Тағдыр және біз» кітабы – мәдени және тарихи көкжиектерiмiздi, «ұлттық рухани келбетiмiздi, әдебиетiмiздiң iзгiлiк межесiн, өзiнiң шынайы тұғырын» уақыт және кеңiстiк тұрғысынан зерде­леп-айқындауға бастайды. Бұл ретте автор философиялық категориялармен сөйлеудi нысана етпейдi, жалпы ғылыми және көркем ойымызды әлемдiк мәдени контексте саралай отырып оқырманымен мейлiнше тең серiктес-пi­кiрлес болу мақсатын көздейдi. «Ар бiлiмiне баспалдақ», «Көмбе көзi», «Кiсiлiк келбетi» бөлiмдерiнен тұра­тын кiтап ұрпақтар тағдырын қоғам­дық-әлеуметтiк тұтастықта ғылы­ми-көркем ой биiгiнен талдап-зер­де­леуiмен бағалы. Х.Есенжанов, Ғ.Мұс­тафин, М.Мақатаев, Б.Бұлқышев, С.Бақ­бергенов, Т.Тоқбергенов, тағы басқалардың тұтас шығармашылығы немесе жекелеген туындылары туралы сөз қозғағанда да; фольклор, әдеби сын, көркем проза, публицистика, жалпы руханият әлемiне байланыс­ты мәселелердi кеңінен қозғаған өзге де мақалаларында автордың сыншылық, әдебиеттанушылық кәсiби бiлiм-бiлiгiмен қоса жалпы мәдениеттанудағы аясы кең, аса бiлгiр. Таным-талғам биiгiнен ешқашан төмендемейтiн сыншы, бiрақ, «пiл сүйегiнен жасалған мұнарада» отырып алатын, көпе-көрнеу эстетшiлдiк әдеттен ада болды. Бұл ретте «Кейiпкер кiм?» атты көлемдi мақаланы алға тартуға болар едi. Сонау 1983 жылы жазылған, қазақ әдеби сынының жаңа бір үлгісіндей бұл мақала, бір есептен, үлкен сыншының жастарға, жас сыншыларға берген үлкен бір сабағы деуге болар еді. Айталық, сол кездегі жас сыншылардың бірі менің бұл мақаладан алған үлкен сабағым – әдеби-көркем иерархия туралы еді.

«Кейіпкер кім?» мақаласын Зейнолла сыншы кезінде «Қазақ әдебиеті» газе­ті­нің өтінішімен жазып еді. Жазушы Ө.Қанахиннiң оқырмандар ара­сында едәуiр резонанс тудырған «Құ­дiрет» романына байланысты редак­цияға бірі мақтап, бірі даттап деген­дей көптеген хат келіп, осыған бір салиқалы жауап керек болған-ды. Мақа­лада жазушы және оны қалың көпшi­лiктiң қабылдауына байланыс­ты таным және талғам мәселесi жан-жақты қарастырылады. Жазушыға да, оқырманға да төрешi болудан мейлiнше аулақ сыншы әдебиет өмiрдiң көркем бейнесi қағидасынан келгендегi өмiр – әдебиет – өмiр формуласын қызғылықты талдайды. Сыншының рухани сергектiк, өз мiндетiне адалдықтан жазылған өзге де мақалалары жалпы әдеби үдерістiң картинасын тұтас көруге мүмкiндiк бередi. Өйткенi, сыншының өзi айтпақ­шы, «бiзде әдеби шығарма, әдеби кейiп­кер саласындағы әрбiр пiкiр алысу математикалық дәлдiкпен әрдайым бiрден-бiр басы ашық қорытындыға келiп тынып отыруын абсолюттiк талап етiп қояды. Бұл – жалпы гуманитарлық ғылым табиғатын терең түсiнбегендiк», ал жазушыны жетiк тану – оның бүкiл еңбегiн жан-жақты талдап, өзiндiк ерекшелiгiн тану, әдебиет ғылымының өз сөзiмен айтқанда, стилiн тану.

Сын, ең алдымен, көркемдiк ой-та­нымның танымы екенiн еске ал­сақ, хас сыншы Зейнолла Серiкқалиевтің шы­ғармашылығы уақыт идеяларының, мұрат-идеалдарының кең панорамасы болып шығады. Мұның айқын бір көрінісі – өзі көзі тірісінде дайын­дап, баспаға өткізген «Жандауа» кіта­бы. Жалпы руханиятымыздың, оның iшiнде әдебиетiмiздiң жалпы да жалқы көкейкестi мәселелерi сөз болатын еңбектерінде қазақ әдебиетi мен мәдениетiнiң ХХ ғасырдағы көр­нектi тұлғалары, аға буын Х.Есен­жа­новтан бастап Ж.Нәжiмеденов, М.Ма­қатаев, А.Сүлейменов, Л.Әуезова, Ө.Жәнiбеков, т.б. әдеби және ғылыми шығармашылығын қарастырып-талдаған мақалаларда өзі сөз етіп отыр­ған тұлғалардың шығармашылығы ғана емес, ол шығармалар жазылған кезең, сол қоғам идеалдары, қоғамдық талап-тiлек, тiптi саяси көңiл-күйлерге дейiн ой сүзгiсiнен өтедi. Бiр атап айтарлығы – бұрындары да оқылған бұл мақалалар қайтара оқығаныңызда автор да, кейiпкерлерi де ендi тарих болып, сәулелi, жасампаз тарих болып, ұлттық мұраттарды ұлықтаудың биiк үлгiсiндей, шындықты айтудың, айта алудың үлгiсiндей болып «тiл қатады».

Қазақ әдебиетiнiң тарихында сыншы З.Серiкқалиевтің адами және шығармашылық болмысы – оның  көркемдiк-эстетикалық танымдар, дәстүр мен жаңашылдық мәселелерiнде айқын ұстанымда болуымен, рух сергектiгiмен, мәдени-қоғамдық ойға қозғау салатын жасампаздық идеяларымен мен мұндалайды. Бұл ретте сыншының, әрiден тартсақ, сонау 60-жылдардағы, берiден айтсақ, жаңа ғасыр басындағы әдебиетiмiздегi көркемдiк-эстетикалық таным, тайталастарындағы салиқалы да жаңашыл ойларын алға тартуға болады. Сыншының Мемлекеттік сыйлық берілген «Алтын жамбы» кітабына енген соңғы кезең мақалаларынан және көптеген оқиға-құбылыстарға өз бағасын берiп, осы жолда ащы шындықтарды айтқан  сұхбаттарынан қоғам мен заман, қоғам мен адамның жалпы картинасы шығады. Ал, осының бәрiнде де сыншы З.Серiкқалиевтің шоқтығын биiктететiн жайт – оның рухани өмiрдiң ұлттық болашағын көре бiлетiн ерекше қасиетi; «қазақы мінсіз табиғатымен жалпы дүниеге адамзаттық құндылықтар биігінен қарайтын» эстеттігі деу керек.

Осы қасиеттері оны өз шығарма­шы­лығымен қатар өмірден ерте өткен әріптестері, замандастарының кітаптарын шығаруына, әдеби мұраларын жинақтап, қалың көпшілікке ұсынып, рухани айналымға түсіруге бастады. Мысалы, сыншы Өмірзақ Қожамұратов ақынның ең бірінші жоқтаушысы да, зерттеушісі де болыпты. Ол Тамдыға арнайы барып, ақынның қолжазбаларын саралаған. Редакциялап, текстологиялық зерттеулер жүргізген. «Ой-кешу» (1989) және «Күн астында – құдірет» (1998) деген жинақтарын жарыққа шығарып, достық парызын да адал атқара білген. Оның ғұмырынан мұндай мысалдардың сан түрін келтіруге болады.

Өйткені, Зейнолла Серікқалиұлы: әдеби-көркем сынға қырық жылдан аса үзіліссіз қалтқысыз, замана илеулеріне көнбей, қаламына сызат түсірмей қызмет еткен, кәсіби деңгейі аса жоғары сыншы, әлемдік рухани кеңістікте отырып сынды әдеби даму заңдылықтарын танып-талдаудың ғана емес, қоғамның пәлсапасын зерделеудің де құралына айналдырған, демек, ойы құрылымға түскен, тексті нығыз сыншы.

Сыншы З.Серікқалиев жағасы жайлау болып шығармашылықпен айналысқандар санатынан емес. Ол үнемі ат үстінде болды, қай буында, қандай лауазымда болсын үлкен жауапкершілікпен қызмет етті. Сыншы мерзімдік басылымдар – «Пионер», «Жұлдыз» журналдарында, «Социалистік Қазақстан» (қазіргі «Егемен Қазақстан») газетінде бөлім меңгерушісі, жауапты хатшы, республикалық «Қазақстан», тәуелсіздіктен кейін ашылған «Раритет» баспаларында, ҚазКСР Баспа істері жөніндегі комитетте бас редактор, ҰҒА Әдебиет және өнер институтының М.Әуезов ғылыми-зерттеу орталығында аға ғылыми қызметкер, ҚР Жоғарғы Кеңесі Аударма редакциясының бас редакторы болып, сондай-ақ Қазақстан Жазушылар одағының қай-қайсысында қызмет етсін, сол жерде ұлттық руханият, әдебиет, мәдениеттің туы желбіреді. Еліміз тәуелсіздік алған алғашқы кезеңде ана тіліміздің билік мінберінен жарқын естілуіне бар күш-қажырын жұмсады. Көркем аударма саласы, еліміздегі баспа ісінің дамуына да көп атсалысып, үнемі қызметте, үнемі ат үстінде жүрген сыншы жасы келіп демалысқа шыққаннан соң да еліміздің рухани тұғыр-тұлғаларының бірі болумен өтті. Ол жаңалыққа жаны, жақсыға құшағы ашық, сондай бір текті, дегдар жан еді.

Еліміз тәуелсіздік алғанда әдебиетіміз бен өнерімізде желкілдеп шыққан жас буынның рухани бұлқыныстарын, көркемдік ізденістерін қуана құптады.

Ол тек әділдікті жақтаушы еді. Небір пікірталас, дүниетанымдық айтыстарда, кесімді сөзін, әділ сөзін айтушы еді. «Зейнолла айтыпты» дегенге тоқтап, «Зейнолла не дер екен?» деп құлақ тіккен көзіқарақты қауым дегдар сыншының жан нұрына бөленетін.

«Сын да, сыншылар да ең алдымен сұрыпталу белесiнен өтуi керек. Сынның сұрыпталуы – әрине, қызмет бабыңның, ғылыми дәрежеңнiң көтерiлуi емес. Кiмнiң не жазғанын, қалай жазғанын, кiмдi бағдар тұтарын, кiтабының саны емес, сапасын ұғынар ұрпақ табылады және олар өз қалауын айқындай алады деп сенемiн…» деп өткен сыншы, суреткер Зейнолла Серікқалиұлының рухани-имани әлемi жылдар өткен сайын   жарқырап ашыла түсері, келешек ұрпақ та оның жасампаз сынымен қауыша берері анық.

Әлия БӨПЕЖАНОВА.

P.S. Қазіргі таңда көрнекті сыншының шығармалар жинақтары өзі өмірінің соңғы жылдары қызмет етіп, «Алтын қор» сериясының негізін қалап, көптеген жақсы идеяларын жүзеге асыра бастаған «Раритет» баспасында біртіндеп жарық көруде. З.Серкіқалиұлының мұрасы, оның ішінде ғылыми және көркемдік таным ерекшеліктері туралы мазмұнды «Дүниетану даналығы» еңбегі де – қазақ сыни ойының көркем биіктерінің бірі ретінде мектеп бағдарламасына, жоғары оқу орындарының бағдарламаларына енуі керек деп білеміз. Ал, көрнекті сыншы, мәдениетанушының есімін есте қалдыру шаралары Алматы мен Астана қалаларында, туған жері Атырау облысында да, еліміздің өзге өңірлерінде де қолға алынса құба-құп.