Қазақтың Қойшығарасы

Жазу-сызуға төселген қалам­гердің қазақ тарихы жайлы жа­зылған алғашқы «Алтын тамыр» деген туындысының өзі зор резонанс тудырды. Тіпті, Елбасына дейін сұратып алдырып оқыған кітап екенін ұмытқан жоқпыз. Содан бастап соңғы шыққан «Қып­шақтарға» дейінгі 30-ға жуық еңбегінде, ел есінде жоқ ескі замандардан қалған аңыз әңгімелер мен мифтер жайлы, көне түркі тарихынан қа­зақ жұр­тына дейін қопара зерттеп, талай тұманың көзін ашты.

Қойшығара Салғараұлының: «Ендігі жерде тарихты жаңа көз­қарас тұрғысынан қарастыру керек. «Адамзат тарихын тара­зылағанда міндетті түрде түрік тарихымен байланыстырмай қарау – мүлде қате» деген концептуал­ды тұжырымы отандық, тіпті әлемдік тарихшылардың өзін ғылыми пікір­таласқа шақырып тұр­ған жоқ па?! Мұндай батыл тұжырымды дүниелік тарихты терең білетін, оның ішінде түркі тарихын түгел зерттеген ғалым ғана осылай айта алса керек.

Әрине бұл мәселе бұрын мүлде зерттелмеген деуден­ аулақ­пыз. Алаш арыста­ры кезінде жазды. Басқа тарихшылар да айт­қан болар. Бірақ олардың көбісі бү­гінгі оқырманға түгелдей жет­кен жоқ. Ал тәуел­сіздіктен соң­ осыны біреу қозғау керек еді,­ оны қазақтың қабырғалы қалам­гері – Қой­шығарасы айтты. Ұлт үшін әр қазақ зиялысы осы­лай адал іс атқарса, шіркін, біздің ел өзге жұрт алдына баяғыда түсер ме еді.

Көпшілік Қойшекеңді жүзі жылы, мінезі жұмсақ жан деп таниды. Менменсіген тұ­сын көр­ген емеспіз. Елестете де алмай­сың. Ен­ді тындырған ісі ірі екен. Көшкінші халық­тардың ежелгі тұрмысынан бастап, көне тарихымызды тұтастай алып қарауды мақ­сат етіп қою – батырлық емей немене?! Ең негізгісі сол – автор мақсатына жеткен. Сон­дықтан ол қандай мадақ пен марапатқа бол­сын лайық. Оған автордың жазушылық-жур­налистік қабіле­ті мен зерттеушілік ыждағаты көп­ көмегін тигізген тәрізді.

Алдына айнымас мақсат қой­ған автор атынан ат үркетін бұ­рын­ғы зерттеушілердің сая­си­ланған сүрлеуіне түспей, көш­­­кін­ші­лердің атам заман­нан қалыптасқан өзін­дік та­би­ға­ты, болмысы, тыныс-тір­ші­лігі тұр­ғысынан келіп, мифо­ло­гиялық, хро­но­логиялық, ге­­­­­но­­логиялық (ДНК), линг­вис­­­ти­калық дереккөздерге сүйене отырып пайымдайды. Зерт­теу жұмысының осындай мето­дологиялық әдіс-тәсілі өз же­­місін берген. Оның үстіне тарихи жазбаларға тән қасаң тіл­ден гөрі көркем шығарма се­кілді жеңіл оқылады. Тек қытай мұрағаттарында сақталған де­рек­көздерге көбірек сүйеніп жа­зылғандықтан, адам есімдері мен жер-су аттарын есте сақтау қиын. Әрине бұл «жоқ­қа жүйрік жет­пейдінің» кесірі. Сол сияқ­ты еуроцентристік көзқарас тұр­­­ғысынан жазыл­ған бұрынғы зерт­теулердің сол тұстағы саясат ығынан аса алмағанына көзі анық жеткен автор бұған дейін қа­лыптасқан таптаурын жолдан саналы түрде бас тартады.

Ол «Ежелгі түріктер» деген еңбегінде түркілердің түп-төр­кіні, шыққан тегі – кезінде гректер «скиф», парсылар «сақ», қы­тайлар «сәй-жін» атандырып, осы аттармен тарихқа енген ха­лық­тардың түп-төркінімен та­мыр­лас, ортақтас деген тұжы­рым жасайды (Астана: Фолиант, 2012, - 188-б.). Соған орай адамзат баласының нәсілін кескін-кей­піне қарай бөлгенде ежелгі түркілерді монголоид типіндегі тайпаларға жатқызу да қате тұ­жырым деп ескертеді.

«Ежелгі түркілер еуро­поид­тық нәсілге жатады. ... Ал қазіргі ғы­лымда қазақ халқы­ның кескін-кейпін жатқызып жүрген «Тұ­ран», болмаса «оңтүстік сібір» деп ата­ла­тын антропологиялық тип кейінгі мың­жылдықтардың же­місі» деп ойын анық айтады. (Сонда, 189-б.).

Бұл пікірдің дұрыстығын қазір өзге ға­лымдар да дәлел­деп жатыр. Мысалы, осы орай­да «Айқын» газетінде «Бабалары­мыздың бет әлпетін білеміз бе?» деген танымдық мақала жа­рия­ланды (Қ. Төрежан, 2014, 1 сәуір). Онда: «Жақында ресей­лік антрополог ғалымдар Батыс Қазақстан облысындағы Қос­құдық қорымында біздің дәуірі­мізге дейінгі төртінші мыңжыл­­дықта жерленген адамның бас­ сүйегі арқылы оның бет әл­пе­тін қалпына келтірді. Бұл жұ­­мыстармен айналысқан ға­лым­дар «қазіргі қазақ жерін мекенде­ген ежелгі көшпенділердің бет пішіндері еуро­палықтарға ке­леді» деген тұжырым жасап отыр» делінген. Біздің зерттеу­шіміз ондай шешімге бұдан әлде­қайда бұрын келгеніне – жо­ға­рыдағы сілтеме бұлтартпас дәлел.

Бұрын жарық көрген әртүрлі еңбектерде әрқилы баяндалатын тарихымыз жайлы үзік-үзік болжамдардың басын қоса алмай, оған деген қызығушылығымыз су сепкендей басылатын. Әрі қарай зерделеп оқуға бет­тей алмай, тосырқаған аттай болдырып орта жолда қалатын едік деп кейіген автор: «... қазақ хандығы бө­лініп шығып, өз алдына отау тіккенше,  бұл өлкені тұрақты мекендеген еш­қандай тұрғылықты жұрт болмағандай, кілең тағдыр толқынында бір-бірін ығыстыра сапырылысқан түрлі халықтар сәтіне қарай сәл тұрақтап, ерулеп өтіп кете берген-ау деп ойлауға мәжбүрсің», дейді.

Алайда, осы жерден табылған архео­­логиялық қазба мұралар да, халықтың ауызша тарихы – шежіре-аңыздар да, сондай-ақ сонау ескі замандардан үзілмей жалғасын тауып, сабақтасып келе жатқан олардың салт-дәс­түрлері мен әдет-ғұрыптары да бұл далада, кімнің қалай айт­қанына қарамастан, түркі халқы ұрпақтарының сонау ескі замандардан бері ғұмыр кешіп келе жатқанын дәлелдейді («Ежелгі түріктер», 22-б.).

Бұдан әрі: «VІ ғасырда ша­ңырақ көтерген атақты Түрік қа­ғанатының тарихына барынша байыппен зерделей үңілген жөн. Өз заманының заңғар ой­лы билеушісі болған Бумын (Момын) қағанның төңірегінде тең­десі жоқ қуатты мемлекет құруға бағыт алғанда оны басқа емес, неге «Түрік» деп атау­ды қалағанын пайымдауға мүм­кіндік туады. Өйткені Бумын қаған өздерінен бұ­рын бір кезде төңірегіне түгел билік жүр­гіз­ген әйгілі түрік деген атақты мемлекет бол­ғанын жақсы біле­ді. ...Бумын өзін сол ежелгі түрік­тер­дің ұрпағымын деп санауы да бек мүмкін ғой. ...Осыған орай жыужандар бодандығында жүдеп-жадап жүрген тү­ркітектес тайпалардың (халықтардың) ба­сын бір шаңырақ астына бі­ріктіріп, азаттық әпе­руді көзде­генде Бумын жұрттың сол бір даңқт­ы елдікті, қаһармандық ер­лікті аңса­ған арман-аңсарын ескеріп, соған сай осы ежелгі түріктердің атақ-даңқын қайта жаң­ғыртып, біз де осындай ел боламыз деп, оны халық рухын көтеріп, азаттыққа құл­шынуға пай­да­ланған», деп тұжырым жасайды.

Сол сияқты қытай жазба­ларындағы аңыз­дар дерегіне сүйе­ніп, Ашынаны «түрік­тер­­дің түп атасы» деп жүрген тұ­­жы­рымның қа­те екенін, «ашы­наның» бар-жоғы ежелгі түркі­лер­дің «бұрынғы», «әуелгі», «ал­ғашқы» деген ұғымды білдіретін қара­пайым «ашнұ» («ашынұ») деген сөз екенін, соған орай рес­­ми тарихта қалыптасқан «аши­на түрік» тір­кесінің ма­ғы­насының да «бұрынғы тү­рік» немесе «Әуелгі түрік», бас­қаша айтқанда, «Бірінші Шы­ғыс Түрік қағанаты» деген ұғым­­ды білдіреді деген тосын тұ­жырым жасайды. Осылай Түркі атауының VІ ғасырдан да бұрын бар, ежелгі атау екеніне көптеген дәлел келтіреді.

Ғалымның өзіндік пікірлері мен батыл бол­жамдарына қо­са, оның қазіргі қазақ тарихын зерттеушілерге қарата айт­қан орынды уәждері мен өткір сындары – негізінен тарихты ендігі жерде жаңа көзқарас тұрғы­сынан қарастыру керек деген ұс­­танымынан туын­дайды. Осы бір өзекті мәселені жеріне жет­кізе жазып, көпшіліктің көкейіне құйып бе­руі – жазушылық қарым-қабілетіне байланысты, әрине. Оқырман көкейінде титтей де болса күмән қалмас үшін негізгі ой­ды аталған еңбектердің әр тұс­тарында қай­талап пысықтап отыру әдісін автор әдейі пай­да­ланғанға ұқсайды.

Тарихты терең зерттеу бар да, оны көп­шілік тұшынып оқи­тындай етіп жазу бар. Осы екі­ қасиет бір кісінің бойына­ тоғысса, нұр үстіне нұр еке­ніне тағы бір мысал: Исай Калаш­ни­ковтің «Жестокий век» шығармасының қолдан түс­пейтіндігі, оқыр­манды баурап ала­тын құдіреті осында. Сол сияқты Қойшекеңнің де қалам тербесі еш­кімнен кем емес. Та­рихи оқиғаны көз алдыңа елес­тетіп, сол кезеңнің көрінісін дәл бере ала­ды: «Биік алаң – Шытқа ор­наласқан хан ор­дасы» деп бас­талатын сөйлемдегі «шыт» сөзін зерттеуші түгіл жазушылардың өзі сирек қолданады немесе «Кең жозының үсті ұлт­тық та­мақ­қа толы» дегендегі «жозы» сө­зі­­нің өзі оқырманды кәдімгідей ой­лантады.

Ебе-абыз (халыққа қарап): – Уа, халайық! Ханзадамыз хан бол­ды, ел тілегіне сай жан болды. Енді ата-баба дәстүрімен ұлы ханға лайық жаңа есім беруіміз керек. Мен Тәңірі бер­ген аян бо­йынша оның жаңа есімін «Шың­ғыс» деп атадым. Бұл «Тәңірдің күші», «Тәңір­дің жердегі әмір­шісі» деген мағынаны біл­ді­реді. Мүде ханзаданың ендігі аты – Шың­­ғыс. Шыңғысхан».

Әрі қарай автор түркітектес халықтар арасында «Шыңғыс» деген қаһарлы лауазымға ең ал­ғаш Мүде ханзада ие болғанын, бұ­дан кейін бұл лауазымды бес ғасыр өткенде осы халықтың екін­ші бір перзенті Атилла, одан кейін тағы да бес ғасыр өткенде Темужин иеленген еді деген де­ректі алға тартады «Мүде хан» деген еңбегінде (Астана: Сары­арқа, 2011, 173-б.).

Шыңғысхан демекші, Қой­ше­кең өзінің «Мұңғұл мен моң­­ғол және үш Шыңғыс» деп­­ ата­латын кітабында та­лай­ пікір- таласты тудырған қазір­гі моң­­ғолдар мен атақты Шың­ғыс­ханның аражігін ашып тас­тайды. Қа­зіргі моңғолдардың Шың­ғыс­хан за­манының моңғол­да­рына ұқсамайтынын бір­не­ше ғалымдардың жасаған тұжы­рымдары негі­зінде тәптіштеп тү­сіндіреді. Оның айтуы бойынша «Шыңғысхан аталары Ергене-Көң­­нен шыққаннан кейін де олардың елі бірнеше ғасыр бойы қазіргі «моңғол» деген атаумен аталмаған көрінеді. Олар басқа атау­мен басқа халықтардың құ­ра­мында жүрген. Олар тек ХІІ ғасырда Борте-чиноның жиырмасыншы ұрпағы Байшынқор көкжалдың баласы Тумбинай шешеннің жеті ұлының бірі – Кабул қағанның тұсында ғана «Хамаг моңғол ұлысы» («Жалпы моңғол ұлысы») аталған екен.

Ендеше «...ежелгі мыңғұл­дардың тарихы х.э. дейінгі VІІ ға­сырдың аяғынан бас­талып, х.э. кейінгі бірінші ғасырдың со­ңы­мен аяқталады. Ежелгі мұң­ғылдар эт­но­құрамы жөнінен тү­гел­дей түркі текті, тү­ркітілдес халықтарға жатады. Ал кейінгі моң­ғолдардың тарихы біздің жыл санауымыздан кейінгі VІІІ ғасырдан басталып, ХІІІ ғасыр­дың басында шаңырақ көтерген моңғол империясының тарихына жалғасады» (131-б.) деп даулы мәселеге өзіндік нүкте қояды.

Халқымыздың тарихы жайлы жазба деректер – оларды бітіспес жауы, қас дұш­паны санаған отырықшы халықтардың өкіл­дері қалдырған жазбалар екені анық бола бастады. Мұндай деректермен жазылған та­рихтың авторы айтқандай «сыңаржақ» болары, әрине даусыз. Мұнда «көшкіншілер тек тонаушы, қи­­ратушы, кісі өлтірушілер бол­са, отырықшылар пендеге қиянаты жоқ «періштелер» сияқты көрі­­неді» (9-б.) деп кітаптың басын­да оқырманға ой тас­тай­тын ға­лым соңында осы таза қиянат тұ­­жы­рымды теріске шығарып, «адамзат тарихын таразылағанда міндетті түрде түркі та­рихымен байланыс­тырмай қарау мүлде қате» деген пікірін, яғни өзіндік ғылыми концепциясын дәлелдеп шығады.

Зерттеушінің тағы бір артық­шылығы – ха­лық­тық аңыз-әңгі­мелердегі тари­хи деректерді, кө­не шығармалардың шынайы­лы­ғын ғылыми айналымға сәт­ті қосады. Ол «авторы көр­сетіл­меген тарихты «ауызша тарих» дейміз. Оның авторы – халық. Демек, ауызша тарих – халық тарихы. Оған неге се­німсіздікпен қарауымыз керек? Мысалы, ха­лық әнінің ішінде жасандысы бар ма? Әрине жоқ. Сол секілді халық тарихы да міне, осындай. Ендеше, оған деген көзқарас неге керісінше болу керек?» (38-б.) дейді. Өте орынды салыстыруға бірдеңе алып-қосу артық.

Олай болса кешегі қарапайым қазақтың үміт еткен қара баласы талмай талаптанып, табанды ізденудің арқасында бүгін бүкіл қазақ жұртының сүйінетін ұлына, сүйікті Қой­шығарасына айналса, оған неге біз қосылмауымыз керек.

Намазалы ОМАШҰЛЫ,

 Журналистика мәселелерін зерттеу институтының директоры, филология ғылымдарының докторы, профессор