– Саналы ғұмырын ұлттың мұрат-мүддесіне, ұлт азаттығының жолына арнаған ұлт қайраткерлерінің бірқатары жарық көргеніне биыл 100 жыл толып отырған «Егемен Қазақстанның» бастауында еңбек еткені белгілі. Сонау сұрапыл жылдарда жүзден астам журналистің саяси қуғын-сүргінге ұшырағандығы белгілі болды.
– Еліміздің бас газеті тамырын бұдан бір ғасыр бұрын шыға бастаған «Ұшқын» газетінен алатыны белгілі. Осы тұсты нақтылап, тарқатып айтатын болсақ, 1918 жылғы көктемде Алаш Орда делегациясы Мәскеуге келіп келіссөз жүргізгенде, ұлт тұтастығы арқылы елдікке жетуді көксеген Алаш автономиясын Кеңес өкіметі басшылары алғашында мойындап қалғанымен, артынша-ақ қош көрмеген. Қазақ өлкесін таптық негізде автономияландыруға дайындау үшін, әуелі Ұлт істері жөніндегі халық комиссариатынан Қазақ бөлімін ашқаны белгілі. Одан, 1919 жылғы шілдеде, өлкені басқаруды жүзеге асырып, кеңестік автономияны әзірлеуге тиіс әскери-революциялық комитет құрған. Міне, осы Қазәскериревкомның жұмысын жүргізу үшін, Ұлт істері жөніндегі халық комиссариатының Қазақ бөлімі Бөкей ордасында ашқан бөлімше қызметкерлері ревком мүшелерімен бірге Орынборға көшіп келген. Ордадағыдай «Соғыс комиссариатының хабарлары» үнпарағын шығару мақсатымен баспахана машинасын да тасып әкелген-ді. Бірақ үнпарақ шығармақ боп жүрген Тамимдар Сафиевке Сейітқали Меңдешев Қазревкомның органы мәртебесінде жарық көріп тұруы тиіс жаңа басылымның, өзі «Ұшқын» деп ат қойған газеттің жұмысын ұйымдастыру міндетін жүктейді. Сафиев редакция алқасының төрағасы ретінде іске кіріседі. Ордада «Дұрыстық жолын» бірге шығарысқан досы Халел Есенбаев «Ұшқынның» алғашқы редакторы болады. Алғашқы алқа мүшелері қатарында Бернияз Күлеев, Қайретдин Болғанбаев, Ахметсафа Юсупов, Мәннан Тұрғанбаев, тағы басқалар болып, газетті қазақ өлкесінің автономиялық сипатын жария еткен Қазақстан Кеңестерінің Құрылтайшы съезі болғанға дейін шығарып тұрды.
Смағұл Сәдуақасов 1921 жылдың алғашқы айларында газеттің редакторы болды, кейін 1925–1926 жылдары «Еңбекші қазақ» аталған кезінде де басқарды. Смағұлдың «оңшыл-ауытқушы» ретінде саяси қуғынға ұшыратылғаны мәлім. Газетті тұңғыш шығарушылар қатарындағы Тамимдардың саяси қыспақ көргендіктен Қарақалпақстанға кеткені, Қайретдин мен Ахметсафаның «Алаш ісі» бойынша ұлттық интеллигенцияны қудалаған алғашқы репрессия толқынына іліккені белгілі. Ахметсафа – 1930 жылы, Қайретдин мен Мәннан 1937 жылы атылды. Газетте 1921–1922 жылдары редактор болған Жүсіпбек Аймауытов, Мұхтар Әуезов, Әбдірахман Байділдин, газет қызметкері болып жүрген Міржақып Дулатов осы іс бойынша 1929 жылы тұтқындалған. Жүсіпбек пен Әбдірахман және Ахметсафа, Дінмұхамед төртеуі 1930 жылы Мәскеуде жазаның жоғарғы шарасына кесілді, Міржақып ГУЛАГ-тің Карелиядағы Сосновец поселкесінде орналасқан лагерінде 1935 жылы өмірден өтті.
– «Әділет» тарихи-ағарту қоғамы жариялаған мәліметтерден еліміз дамуының түрлі кезеңдерінде газет қабырғасында еңбек еткен ондаған қаламгердің саяси қуғын-сүргінге ұшырағандығына көз жеткізе түстік...
– Бұл деректерді әрі қарай тарқатып айтатын болсақ, 1919-1938 жылдары газет «Ұшқын», «Еңбек туы», «Еңбекшіл қазақ», «Еңбекші қазақ», «Социалды Қазақстан», «Социалистік Қазақстан» аталған шақтарда редактор болған Халел Есенбаев, Бернияз Күлеев, Смағұл Сәдуақасов, Жүсіпбек Аймауытов, Мұхтар Әуезов, Әбдірахман Байділдин, Бейімбет Майлин, Сәкен Сейфуллин, Молдағали Жолдыбаев, Тұрар Рысқұлов, Ораз Жандосов, Ораз Исаев, Ғаббас Тоғжанов, Айтмұхамед Мусин, Жанайдар Сәдуақасов, Жүсіпбек Арыстанов Үлкен террор құрбаны болды, олардың көбі 1938 жылы Алматыда атылды. Осы басшылармен бірге редакцияда түрлі лауазымда шығармашылық қызмет атқарған Ахметсафа Юсупов, Міржақып Дулатов, Ілияс Жансүгіров, редактордың орынбасары Рахым Сүгіров, бөлім меңгерушісі Хамза Абдуллин, Абдрахман Айсарин, меншікті тілшісі Мүтәліп Ахметов, Ілияс Ахметов, Хасен Өзденбаев, Құлмырза Өтепов, Ғазиз Исмағұлов, фототілші Макс Шохор, газетке автор болған мәдениет, ғылым, өнер қайраткерлері Темірбек Жүргенов, Нәзір Төреқұлов, Дінмұхамед Әділов, Қоңырқожа Қожықов, Құдайберген Жұбанов секілді ондаған аяулы азамат саяси қуғын-сүргінге ұшырап, жазықсыз атылып кетті.
1937 жылдан «Социалистік Қазақстанның» редакторы болған Жүсіпбек Арыстанов 1938 жылғы тамызда ұсталды, 16-17 жыл түрме, сталиндік концлагерь азабын шегіп, әйтеуір аман оралды. Газетке 1919–1925 жылдарда идеялық басшылық жасағандардан 1938 жылы Сейітқали Меңдешев Алматыда, Ф.Голощекин Смағұлға жапсырғанындай «оңшылдық» айып таққан, өлке партия ұйымындағы «қожановшылдық» аталған ағымның басында тұрды деп кінәлаған Сұлтанбек Қожанов Мәскеуде атылды. Жалпы, тек Үлкен террор жылдары 120 мыңдай адамның жазықсыз жазаланғаны, оның 25 мыңы атылып кеткені бүгінде көпке мәлім ғой. «Халық жауы» атанған көптеген қайраткер-журналистердің есімдері «Егемен Қазақстанның» шежіресінде бұл күндері құрметпен аталады.
Ал «Егеменнің» бастапқы орынборлық кезеңінде қаз тұруына атсалысып, кейін, 30-шы жылдары редактордың орынбасары қызметінде істеген Рақым Сүгіров 1938 жылы Алматыда атылды. Рақымның қызы Сәуле Сүгірова-Айтмамбетова 1989 жылдан Қазақстан «Әділет» тарихи-ағарту қоғамының атқарушы директоры болып, тоталитаризм жылдары саяси қуғын-сүргінге ұшыраған жүзден астам журналистің есімін анықтауға, сосын олардың аруағын ұлықтап, 2009 жылы Абай атындағы ҚазҰПУ-да еске алу кешін ұйымдастыруға мұрындық болды. Жалпы саяси қуғын-сүргінге республика аумағындағы журналистер ұшырады. Солтүстік Қазақстан облыстық «Ленин туы» газетінің редакторлары Шайдулла Молдабеков, Сейілбек Үсенов, Хасенбай Сахабин, жауапты хатшысы Абдолла Сәдуақасов, әдеби қызметкері Жахия Уақпаев, осы газетті «Бостандық туы» аталып тұрғанында басқарып, одан Жетісудағы «Тілші» газетінің редакторы болған Сабыр Айтхожин, Солтүстік Қазақстан облыстық «Ленинское знамя» газетінің жауапты хатшысы Мария Утина, қызметкері Александр Меньшиков, «Правда Южного Казахстана» газетінің редакторлары Петр Грехнев, Геннадий Мунтян, Орал облыстық «Қызыл ту» газетінің редакторы Ахмет Мәметов секілді ондаған азаматтың тағдыры оққа байланды.
– Ашаршылық жылдарындағы нәубетпен күресіп, аш халыққа қолдау білдіруде ұлт қайраткерлерінің жанкешті еңбегі туралы аз айтылған жоқ. Олар жоғарыда аталған газеттер бетінде сол кезеңде халықтың басына төнген нәубет туралы мақалалар жариялай алды ма?
–1921–1923 жылдардағы ашаршылықта зиялылар газеттерде ашыққан елге жәрдем көрсетуге шақырып үндеулер, көмек беру барысы жайында мақалалар жазып тұрды. Мәселен, «Ақ жол» газетінде 1921 жылы Халел Досмұхамедов, Мұхамеджан Тынышбаев, Жанша Досмұхамедов, Қоңырқожа Қожықов, Сұлтанбек Қожанов, Иса Қашқынбаев және тағы біраз зиялы үндеу жариялап, ашығып жатқан арқалық бауырларға көмектесуге шақырды. Жанша Досмұхамедов Қарақол жағына іссапармен барып, аштыққа ұшырағандарға нақты көмек жіберуді ұйымдастырды. 1922 жылы Міржақып Дулатовтың «Ақ жолда» «Ашыққан елге жәрдем қайткенде мол жиналады?», «Аштық қырғынынан қайтсек құтыламыз?» деген мақалалары шықты. Сол жылы «Қазақ тілі» газетінде басылған мақаласында Семей губерниясы қазақ қызметкерлерін елден ашаршылық жайлаған аймаққа жәрдемге мал жинасуға шақырды. Өзі Семей өңіріндегі болыстарды аралады, сонда онысын ұнатпай, саяси басқарма тұтқынға алды. Кейін Торғайға көмекке мал айдап апарғандар үстінен үлкен сот болғаны да мәлім. Ашаршылықты большевизмнің көшпенділерге жасаған геноциді деп санауға әбден болады. «ХХ ғасырдың қызыл топалаңы» билікке келген бетте жергілікті халықтар мүддесін көзге ілген жоқ. Олардың өмір сүру құқығының өзіне күдікпен қарады. Сол кезгі саяси оқиғалардың бел ортасында жүріп, нақты куәлік қалдырған Тұрар Рысқұловтан білеміз: әлемдік революция өртін өршіте түсуді мақсат еткен «лениндік гвардияның» алдыңғы сапындағылар көшпенді қазақтарды маркстік көзқарас тұрғысынан бәрібір құрып бітуге тиіс, экономикалық жағынан әлжуаз топ деп есептеді, сондықтан оларды аштан құтқарамын деп шығынданғаннан, бар қаржыны азамат соғысы майдандарындағы әлемдік революция жасауға тиіс қызыләскерлерді қолдауға жұмсау маңызды болды. Азық-түлік тапшылығы сезілген 1917 жылдың жазынан-ақ Түркістанды іс жүзінде басқара бастаған жұмысшы-шаруа-солдат комитеттері, сол оқиғалар арасында жүрген Зәки Уалидидің куәлік етуінше, көшпенділерге астық бермеу жағында болды. Жылқысы қызыләскер пайдасына тартып алынған көшпенді жұрт ішін ашаршылық жайлады.
1917–1918 жылдың қысын Ташкентте өткізген Мария Шоқай өз естелігінде қазақтардың көше-көшеде аштықтан қалай сұлап түсіп өліп жатқандарын, өзегі талған жандарға бір түйір нан беруге шарасыздықтан қиналғанын жазған. Сонау сұрапыл жылдарда ресми деректер бойынша 2 миллионнан астам адам ашықты. Қырылып қалғандар саны жантүршігерлік еді. Мұстафа Шоқай оны «большевиктердің аштық саясатының салдары» деп біліп, құрбан 1 миллион 114 мың адам деген нақты цифр көрсетті. Ал Түркаткомның Ресей Федерациясындағы өкілетті өкілі У.Шакиров 1919 жылы РКФСР Ұлт істері жөніндегі халық комиссариатына берген хатында Түркістандағы дала халықтарының 60 пайызы аштан өлгенін баяндады. Мұнда революция қарсаңында 3 миллиондай қазақ тұратын-ды. «Пролетариат диктатурасы» көшпенділердің Түркреспублика аумағындағы тіршілік кеңістігін босатуы арқасында, солардың сүйегі үстінде орнады... Екінші кезең мейлінше солақайлықпен жүргізілген «әскери коммунизм» саясаты салдарынан Қазақ Республикасы аумағында 1921–1923 жылдары орын алды, халық тағы да жалпы санының төрттен бірін жоғалтты. Ұлттық апаттың үшінші, ең қасіретті кезеңіне айналған 1931–1933 жылдары Үлкен Қазақстандағы (Қазреспубликаға Түркреспубликадағы қазақ жер-суымен біріккен ахуалдағы) халықтың жартысы қырылды, шамасы жеткендер – тірі қалғандардың үштен бірі – босып басқа өлкелерге, шетелдерге өтіп кетті, дәстүрлі шаруашылық мүлдем тұралады, мал басы он-он екі есеге дейін азайды... Осы кезең жайында жарияланған жантүршігерлік естеліктер, құжаттар мол. Әлі жиналмағаны, ел ішінде жатқаны қаншама... Монархия құлар қарсаңдағы алты миллиондық қазақтың жалпы саны төңкеріс туын көтерген социалистік федерация құрамында бой түзеген автономиялық республикасындағы қылмысты саясат сілкіністеріне толы он алты жылда – Ұлттық апаттың аталған үш кезеңінде – үш есеге жуық кеміді. Тікелей шығын 4,5 млн-дай, ықтимал табиғи өсімді есепке алғанда – 10 млн-дай жаннан айырылдық. Мұндай ұлттық апатқа ұшырамағанда, бүгінде қазақтың саны кемі 40-50 миллионға барып қалар еді...
– Ұлт қайраткерлерінің аштықпен күресіне қарамастан, жоғарыға жазылған «бесеудің», «алтаудың» хаттары ұлтшылдықпен байланыстырылып, асыра сілтеулер жалғасын таба берді. Ірі шаруашылықтардың босып кетуіне ықпал етті...
– 1917-1918 жылғы қыста қала маңындағы ауылдардан сүйретіліп жеткендерді Ташкентте Сұлтанбек Қожанов «Бірлік туы» газеті редакциясының қоғамдық асханасында қоректендірді. Сол 1918 жылы ол Жаңақорған, Созақ, Түркістан аймақтарында ашыққандарды тамақтандыратын орындар ашты. Жұрт бертінге дейін «Жылан жылы Сұлтанбектің шүлен көжесі арқасында аман қалдық қой» деп жүрді. Осы кезде Әулиеата үйезінде 1918 жылғы сәуірде атком төрағасының орынбасары болып сайланған Тұрар Рысқұлов та ашаршылыққа ұшыраған жұрт үшін қоғамдық тамақтандыру орындарын ашуды ұйымдастырды. 1918 жылғы қыркүйекте ол Түркреспубликасының Денсаулық сақтау халық комиссары қызметіне келген, сол кезде оған негізгі міндетімен қоса өлкедегі аштықпен күрес те тапсырылды. Бұл жұмысты пәрменді ету үшін, 1918 жылғы қарашада құрамында түрлі комиссариаттың өкілдері бар ерекше Орталық Комиссия құрылды да, оның төрағасы болып Рысқұлов тағайындалды. Ауқымды жұмыс жүргізілді. Бұл Ұлттық апаттың бірінші кезеңі еді, 1921–1923 жылдардағы екінші кезеңде Түркреспубликадағы зиялылар үндеу жариялап, Қазреспубликада ашығып жатқандарға көмек ұйымдастырды. Мұндай әрекет Қазреспубликаның өзінде де жасалды. 1931–1933 жылдардағы, халықтың сол кезгі санының жартысына жуығын алып кеткен ең қасіретті, қазақты ұлт ретінде жойылу қаупіне тіреп қойған үшінші кезеңді алсақ, ашаршылық белгілері жайындағы суық хабарлар өлкелік комитетке 30-шы жылдардың басында-ақ түсе бастаған. Бірақ Голощекин мен оның үзеңгілестері өздерін өздері «мұның бәрі алашордашылар мен байлардың зиянкестік астыртын әрекеттерінің салдары» деген жасанды сылтаумен алдады. 1932 жылғы 4 шілдеде Голощекиннің атына бүгінде көпке әйгілі (жазушы Ғабит Мүсірепов, Қазмембаспа меңгерушісі Мансұр Ғатаулин, Комвуз проректорының орынбасары Мұташ Дәулетғалиев, проректоры Емберген Алтынбеков, Госпланның сектор меңгерушісі Қадыр Қуанышев қол қойған) «бесеудің хаты» берілді. Хатта ауыл шаруашылығындағы құлдырау деректері келтірілді (1930 жылғы 40 миллион бас малдан 1932 жылы 5 миллион ғана қалған). Қазақтар арасында аштан өлудің тым көбейіп кеткені және осынша мүшкіл халге «солшылдық» асыра сілтеулер мен Қазөлкекомның қате саясаты жеткізгені айтылды. Алайда, «бесеудің хаты» ұлтшылдықтың нақты көрінісі ретінде бағаланды. Хаттың жазылуына Халкомкеңес төрағасы Ораз Исаев түрткі болды. Ол соған дейін Қазақстандағы ашыққан халыққа көмек көрсету жайында 1932 жылғы 11 мамырда республиканың қаржы халкомы М.Орынбаевпен бірге И.Сталин мен КСРО ХКК төрағасы В. Молотовқа хат жазған болатын. «Бесеудің хаты» теріс бағаланғаннан кейін, 1932 жылдың тамыз айында, Ораз Исаев Сталинге екінші рет хат жазды. Бұл хатында Ораз өлкедегі асыра сілтеулерді ашық баян етті, себеп-салдарларын талдады, қиындықтан шығаратын шаралар ретіндегі ұсыныстарын тұжырымдады. 1933 жылғы 24 ақпанда ОК Бас хатшысы Сталин мен Қазақ өлкекомының жаңа бірінші хатшысы Л.Мирзоянның атына «алтаудың хаты» (қол қойғандар: Қызыл профессура институтының тыңдаушылары Ғатаулла Исқақов, Ілияс Қабылов, Жүсіпбек Арыстанов, Бірмұхамед Айбасов, Қазөлкеком мүшесі Ғаббас Тоғжанов, студент Оразалы Жандосов) жіберілді. Онда 300 мыңнан астам қазақ қожалығының Сібір және Орта Азия темір жол стансаларына, қалаларына, орталықтағы қалаларға, көрші республикалардың облыстарына босып кеткені, көбінің қайыршылық хал кешіп жатқаны айтылды. Шұғыл көмек көрсетілмесе, көктемге қарай олардың арасындағы өлім-жітім тым көбейіп кететіні хабарланды. Қазақстанның жаңа басшылығы ашаршылық зардаптарын жоюға бағытталған кешенді жоспарды жүзеге асыруға кірісті. 1933 жылғы 9 наурызда Тұрар Рысқұлов ОК Бас хатшысы Сталинге (көшірмесін ОК ауылшаруашылық бөлімі мен КСРО Халкомкеңесіне) Қазақстандағы ашаршылық зардаптарын жою жөніндегі баянхатын жолдады. Мұның көшірмесін 11 наурызда жөнелтпе жазбасына тіркеп, Алматыға, Мирзоянға жіберді. Ол ондағы пайымдарды қазақ партия ұйымының жаңа басшысы жұмыс барысында ескерер деп үміт білдірді. Жол берілген Ұлттық апат кезіндегі қазақ қайраткерлерінің іс-әрекеттері осындай болды...
– Сіз сұхбаттарыңызда тарихпен тәрбиелеу мәселесін жиі көтеріп жүресіз. Бұл бағытта нақты қандай ұсыныстарыңызбен бөліскен болар едіңіз?
– Шындығында да мен адамдарды тарих арқылы тәрбиелеудің отаншылдық сезімді бекем қалыптастыратынына, барша жұртты қазақ мүддесі жолына топтастырып, ел бірлігін арттыра түсетініне қалтқысыз сенемін. Қазақстанда тұратын өзге ұлт өкілдері қазақтың қасіретті тарихынан мүлде бейхабар деуге болады, егер олар өткен ғасырда солақай саясат салдарынан қазақтың ұлттық апатқа душар болғанын түсінсе, бар салада қазаққа қатысты тарихи әділеттіліктің орнауына көмектескен болар еді. Жалпы, тарихпен тәрбиелеу мектепте, оқу бағдарламаларында жеткілікті дәрежеде ескерілуі керек. Әзірге тілге тиек болған қаралы кезеңдердің де, тіпті мемлекеттілігіміздің де тарихы ойдағыдай оқытылмайды. Шынын айтқанда, күні бүгінге дейін қазақ мемлекетінің дұрыс жазылған тарихы жоқ, оның себебі тарих институттарының тек билік қаржыландырған бағдарламалармен жұмыс істейтіндігінде ғой деймін. Ал бізге қазақтың байырғы ұлт екенін, ұлттық мемлекеттілігінің ғасырлар тереңіне кететінін көрсететін шыншыл тарих керек. Қазақ мемлекетінің барша жұртымыз мақтан ете алатын тарихын жазу қажет. Бұған бірінші кезекте өкіметіміз ынталылық танытса құба-құп.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен Эльвира СЕРІКҚЫЗЫ,
«Еgemen Qazaqstan»
АЛМАТЫ
