Саудакент қалашығының айналасы 4 метр биіктіктегі қорғаныс дуалдарымен қоршалған. Зерттеулер нәтижесінде, көне қалажұрт VIII-XIII ғасырларға жатады. Қорғаныс дуалдарының ішінде 11 қорғаныс мұнарасы бар. Ежелгі деректерде қалашық X ғасырда Сугулхан атымен, ал XIII ғасырда Сулхан деген атпен белгілі болған. Сарысу ауданында орналасқан тарихи-мәдени ескерткіштерді қорғау инспекторы Гүлбаһира Боранбаева Саудакент қалашығы кезінде сауда және қолөнер орталығы болғанын айтады. «Бізге жеткен деректер бойынша, Саудакент кезінде мәдениеті мен қолөнері қатар дамыған қала болған. Мұнда Қытай, Пәкістан, Иран елдерінен саудагерлер келіп, түрлі-түсті маталар мен кілемдер саудалаған. Бұл кезең Шыңғыс ханның билік құрған уақытымен тұспа-тұс келеді. Алайда, Шыңғыс хан Саудакенттің соғыссыз берілуін талап етіп, бірнеше рет әскер жіберген деген де деректер бар. Бірақ қала халқы бірден берілмеген. Содан кейін үлкен шайқас болып, қала қиратылады. Күні бүгінге дейін Саудакент қалашығынан қылыштың сынықтары, теріден жасалған тегенелер мен түрлі қару-жарақ табылады. Қазір 5000-нан астам жәдігер мен 1000-нан астам экспонат Байқадам ауылындағы Төкен Мақашев атындағы аудандық музейде сақтаулы тұр», деді бізбен сұхбатында Гүлбаһира Боранбаева.
Жалпы, Саудакент қалашығы туралы тарихи деректер де, аңыз-әңгімелер де көп. Алайда, көне тарих көмбесін ашып, көне қалашықтың көркем әлеміне бойлау – бүгіннің басты талабы. Мәселен, Саудакент қалашығына соңғы рет 2017 жылы қазба жұмыстары жүргізілген екен. Бұл жұмысты Түркістан облысының Отырар ауданынан келген «Отырар» мемлекеттік қорық-мұражайының қызметкерлері атқарыпты. Ал өткен жылы бюджеттен 9 миллион теңге бөлініп, Жамбыл облысы бойынша тарихи-мәдени ескерткіштерді қорғау және қалпына келтіру дирекциясының мамандары зерделеу жұмыстарын жүргізген. Бір айта кетерлігі, көне қалажұртынан түрлі құмыралар мен бірнеше қабаттан тұратын мешіттің орны табылыпты. Бұдан кейін де мемлекет тарапынан қаражат бөлініп, қазба жұмыстары қолға алынса мұнда топырақ астынан әлі де талай қазынаның шығатыны талас тудырмайды.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев өзінің «Ұлы даланың жеті қыры» атты мақаласында «Біздің жеріміз материалдық мәдениеттің көптеген дүниелерінің пайда болған орны, бастау бұлағы десек, асыра айтқандық емес. Қазіргі қоғам өмірінің ажырамас бөлшегіне айналған көптеген бұйымдар кезінде біздің өлкемізде ойлап табылған», деген болатын. Ұлағат тұнған Ұлы даламызда ежелден өркениеттің болғаны, озық мәдениеттің қалыптасқаны шын. Тарихтан белгілі, XIV ғасырда сауда жасаушылар үшін теңіз жолы ашылды да, құрлық арқылы жүретін керуен жолы өмір сүруін тоқтатты. Одан кейін ірі сауда орталығы болған қалалар Ұлы Жібек жолының бойындағы орталықтарға шоғырлана бастады. Мәселен, тарихшылардың айтуынша, бүгінгі Жамбыл облысының аумағындағы Меркі, Аспара, Баласағұн, Құлан, Өрнек қалашықтары VI-XIV ғасырлар аралығын қамтыған қалаларға жатады. Сонымен қатар теңіз жолы арқылы жүру сол кездегі еуропалықтар үшін әрі қауіпсіз, әрі тиімді болған. Алайда, сол кездегі ірі сауда шаһарлары Ұлы Жібек жолы бойындағы ірі орталықтарға шоғырланғандықтан, Саудакент қаласы да өзінің өмір сүруін тоқтатты деуге болады. Әрине көздің жауын алатын жібек, атлас маталар мен әйелдердің алтын, күміс алқаларын, моншақ, сырға, білезік, шолпы сияқты құндылықтарды, сонымен қатар бай-манаптардың қымбат киімдері мен қолөнер бұйымдарын саудалайтын сауда орталығында бұдан өзге де кәсіп түрлерінің болғаны ақиқат.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев «Ұлы даланың жеті қыры» атты мақаласында «Металл өндірудің амал-тәсілдерін табу тарихтың жаңа кезеңіне жол ашып, адамзат дамуының барысын түбегейлі өзгертті. Сан алуан металл кендеріне бай қазақ жері – металлургия пайда болған алғашқы орталықтардың бірі», деп, ерте заманнан бастап қазақ даласында металлургия саласының дамығанын атап көрсетті. Мәселен, Бернштам өз еңбектерінде Саудакент қаласында ерте заманда-ақ металлургияның дамығанын жазған. «Жалпы, Саудакент қалашығы орналасқан Шабақты, Үшбас өзендерінің жағалауы, одан қала берді Қаратаудың теріскейі – тұнған қазына. Мұнда кезінде қорғасын, қалайы, мыс кен орындары болған. Көне қалажұртты мекендеген түргештер мен қарлұқтар кен өндірудің жаңа технологияларын пайдаланған. Сонымен қатар мұнда зергерлік бұйымдарды жасау кең етек алған. Бұл туралы Бернштам еңбектерінен оқуға болады. Негізі Саудакент қаласы үш бөліктен тұрған. Қаланың Шахристан бөлігі, шаруашылық аймағы болған. Бүгінде қаланың орталық бөлігі ғана сақталған. Ал басқа бөлігі бүгінгі Байқадам ауылының астында қалып кеткен», дейді Жамбыл облыстық тарихи-мәдени ескерткіштерді қорғау және қалпына келтіру дирекциясы директорының орынбасары, археолог Сауран Қалиев.
Осы күнге дейін Саудакент қалашығынан түрлі тұрмыстық ыдыстар табылды. Сонымен қатар қалажұрт орнынан күйген кірпіштен қаланған жерасты арығы мен темірден жасалған семсер де шыққан екен. Ал осыдан біраз уақыт бұрын Байқадам ауылында тұратын Мертай Ноғайбаевтың бау-бақшасынан бір метр тереңдіктен адам бейнесі ойып салынған балбал тастың табылғаны – ел есінде. Биіктігі 1 метр 20 сантиметр, ал ені 40 сантиметр болатын балбал тас сарай қызметшісінің кейпін аңғартады. Мүсіннің оң жақ жамбасында қанжар, ал сол қолында су ішетін кесе бар. Өзі жалаңбас әрі мұртты, ал шашы беліне дейін түскен ер кісі бейнеленген мүсін ХІ-ХІІ ғасырдағы адамдардың келбетін аңғартып тұрғандай еді. Бұл балбал тас та бүгінде Саудакент қалашығынан табылған құнды жәдігерлердің біріне жатады.
«Қазақ хандығы үшін Тамды, Құмкент, Созақ, Сығанақ, Саудакент қалаларының маңызы зор. Тіпті Саудакент қаласын көшпелі мәдениеттің орталығы болған деуімізге де болады. Мәселен, сол кезде Қасым хан Қаратаудың күнгейінде орналасқан Сығанақ қаласын қазақ хандығының астанасы деп жариялады. Ал Қаратаудың теріскейіндегі Саудакент қаласының да бай мәдениеті, өзіндік өркениеті қалыптасқан еді. Шабақты өзенінің бойында суландыру аймағы да болған. Осы жерді мекендеген түргештер мен қарлұқтар егін егіп, бау-бақша салған. Қалажұрт орнынан кейіннен түргештердің теңгелері табылған. Алдағы уақыттарда Сарысу ауданында өндірістік және экологиялық туризмді дамытуға мүмкіндік бар. Сонымен қатар Саудакент қалашығының орталық бөлігін зерттеуге қаражат бөлініп, ол зерттелетін болса, әлі талай құнды дүниелер табылады. Одан кейін Саудакент қалашығын ашық аспан астындағы музейге айналдыруға болады. Кез келген турист келген жерінің мәдениетімен, тарихымен танысқысы келеді», дейді археолог Сауран Қалиев.
