Түркияның әрекетіне Еуропалық одақ, АҚШ, Израиль, Грекия, Мысыр бастаған елдер қарсылық танытуда. Барлығы дерлік «Кипр мемлекетінің егемендігіне қол сұқпаңдар» деуде. Өйткені Батыс елдері үшін Кипр аралы біртұтас болуы керек. Бірақ, Түркия Солтүстік Кипр Түрік Республикасын жеке мемлекет ретінде таниды. Сондықтан ресми Анкара Еуроодақты мәселені шешуге атсалысқысы келмейді деп айыптайды. Әрі аймақта өздерінің де бұрғылау-барлау жұмыстарын жүргізуге қақылары бар екенін алға тартады.
Жерорта теңізі қайраңында мол көмірсутегі қоры бар екені жайлы әңгімелер 2000 жылдары айтыла бастаған. 2002 жылы Жерорта теңізі акваториясындағы Кипр, Мысыр, Израиль, Сирия, Ливан елдері Түркияны көзге ілместен, теңіздің шығыс жағалауынан «айрықша экономикалық аймақтар» құрып алған болатын. Ал Түркия да қарап қалмай, Кипр түріктерінің мүддесі аяққа тапталды деп, өзіне ыңғайлы экономикалық аймақты БҰҰ арқылы бекіттірген еді. Бірақ Кипр мемлекеті 2007 жылы Түркияның қарсылығына қарамастан аймақтың 13 жерінен мұнай-газ қорын барлауға әрекет жасап, трансұлттық мұнай-газ компанияларына рұқсат бере бастады. Сәйкесінше Түркия өзінің Turkish Petroleum-TPAO компаниясына Солтүстік Кипрдің теріскейі мен шығыс бөлігінде барлау жұмыстарына рұқсат берген. Кипр мемлекетінің шетелдік компаниялардың бұрғылау жүргізуіне рұқсат берген 1,4,5,6 және 7-ші нүктелері Түркияның TPAO компаниясы барлау жасауы тиіс аймақтарымен қиылысатын болса, 3-нөмірлі орын TPAO барлау жүргізіп жатқан аймаққа кіріп кетеді екен. Әлбетте, жағдайдың бұлай қалыптасуы екі жаққа да ұнай қоймасы анық. Сондықтан әркім өз дегендерінен қайтқылары келмей отыр. Әрі Түркияға қысым жасауға бағытталған кезекті саяси ойынға да ұқсап келеді. Ал түріктердің де ымыраға келгісі жоқ.
Түркияны оқшаулап тастауды көздейді
Негізі Жерорта теңізінің жағалауындағы елдердің көбі аймақтағы ең қуатты мемлекеттердің бірі Түркияны оқшаулап тастауға ұмтылатыны байқалады. Еуропа мен бірқатар араб мемлекеттері теңіз түбінен табылған мұнай мен газдан түріктерге үлес бермеуді көздейтінін аңғарамыз. Грекия, Кипр, Италия, Израиль, Палестина, Иордания мен Мысыр биылғы қаңтарда бірлескен газ форумын құрғаны бар. Сол кезде Кипр Грекиямен бірлесіп Мысыр, Израиль, Иордания мемлекеттерімен жеке-жеке келісім жасасқан. Оларды АҚШ пен ЕО-да мейлінше қолдап бақты. Сөйтіп аймақтағы елдер Түркияның Жерорта теңізіндегі үлесін шектеп, түріктерді Анталия шығанағына қарай тықсырып тастауды көздеген сыңайлы. Алайда, түріктер де оңай беріле қоймайтынын байқатты. Мамырда «Фатих» атты бұрғылау кемесін әскери теңіз күштерінің қорғауымен Кипр төңірегіне жеткізіп, теңіз қайраңына барлау жасауды бастатып жіберді. Енді оған «Явуз» кемесі қосылып отыр. Сөйтіп «тепсінісіп келгенде, тең атаның ұлы» бола алатындықтарын көрсетті.
Жалпы, Жерорта теңізі аймағында қазір Түркияның сүйенері һәм геосаяси ойындарда ең басты «көзірі» Солтүстік Кипр Түрік Республикасы болып отыр. Жаһанда Түркиядан басқа ешбір мемлекет тәуелсіздігін мойындамаған бұл ел түріктердің танымында «Бала Отан» деген мәнге ие. Түркияның өзі – «Ана Отан». 2015 жылы теңіз ортасы арқылы құбыр өткізіп, аралдың ауыз су мәселесін шешкен Түркия Солтүстік Кипрдегі түріктердің құқын алға тарта отырып, аралдың теріскейіндегі аймаққа ұдайы көмек көрсетіп, қажет кезінде геосаяси ойындардың құралы етіп пайдалануда. Газ өндіруге қатысты дауда да Анкара осы тәсілді қолданып келеді. Әрі Түркия билігінің Еуропалық одақ пен НАТО-дағы әріптестеріне тағатын айыбы да айқын. «Осы күнге дейін Кипр мәселесін шешуге ниет танытпадыңдар. Аралдағы түрік халқының құқына пысқырып та қарамадыңдар. Енді бізге не істе дейсіңдер?!» дейтін ұстанымда отыр. Ал Еуропа жұрты Грекияны қолдап, Кипрдің бөлінбеуі керек екенін алға тартады. Түріктерді аймақтағы «тентек балаға» теңейді. Грекияның жаңадан тағайындалған сыртқы істер министрі Никос Дендиас: «Түркия Жерорта теңізі шығыс аймағының бұзақы баласы болуын қойып, салмақты ойыншыға айналуы керек» десе, Түркия сыртқы істер министрлігі: «Еуропаның нағыз еркесі деген атақ Грекияға лайық. Ал Еуропаның нағыз бұзақы баласы – халықаралық құқыққа қайшы келгеніне қарамастан Еуропалық одаққа мүше болып алған, Грекиямен бірігіп жылдар бойы Жерорта теңізің шығыс аймақтарының берекесін кетірген Оңтүстік Кипр грек әкімшілігі» деген жауап беріпті. Екі жақтың да уәжі қисынды. Өйткені Кипр мәселесі 1974 жылдан бері әлі шешілген жоқ. Аралдың солтүстігі түріктердің, оңтүстігі гректердің иелігінде. 1962-1974 жылдары аралдағы гректер жергілікті түріктерге зорлық-зомбылық жасап, жаппай қырып-жойған кездері де болған. Кейін Түркия аралға әскер кіргізген еді. Сөйтіп Солтүстік Кипр Түрік Республикасы құрылған. 1983 жылы. Бірақ оны Түркиядан басқа ешкім мойындаған жоқ. Ал Оңтүстік Кипр Еуропалық одаққа мүше болып алды. Түріктердің қарсы уәжі де осы.
«Айша демалысқа шықсын»
...Бұл осыдан 45 жыл бұрын түріктер Кипрге әскер кіргізген кезде қолданылған құпия бұйрық. 1974 жылдың 20 шілдесінде Түркия Кипрге десант түсіргені бар. Кейін, осы жылғы 8 тамызда Түркияның сол кездегі сыртқы істер министрі Тұран Гүнеш Женевада болған кездесулердің нәтижесіз аяқталғанын білген соң премьер-министр Бүлент Ежевитке осы құпия сөзді айтыпты. Сөйтіп түріктер Кипрдегі операциясының екінші кезеңін бастаған. Бірақ қазіргі жағдайда аймақта әскери қақтығыстардың бола қоюы екіталай. Өйткені өңірде Ресейдің, АҚШ пен Ұлыбританияның, Францияның және өзге де бірқатар елдердің әскери күштері шоғырланған. Сириядағы шиеленіс әлі аяқталмай тұрып, НАТО құрамындағы мемлекеттердің өзара әскери жанжалға бара қоюы мүмкін емес. Бірақ биыл түріктер «Mavi Vatan-2019» әскери жаттығуын өткізген. Түркия тарихындағы ең ірі әскери-теңіз жаттығуына елдің 100 ден астам кемесі қатысты. Бұл да көрші-қолаңға қыр көрсетудің бір түрі. Сәйкесінше Грекия да, Кипр де әскери жаттығулар өткізіп тұрады. Дегенмен ара-тұра мәселеге әскерилердің де араласатыны бар. 2018 жылдың басында Түркияның әскери кемелері Кипрге жақын аймақтарда ENI компаниясының SAIPEM2000 бұрғылау кемесін тоқтатқан. Сонымен қатар Анкара 2018 жылдың қазан айында грек фрегаттарының бірі Түркияның «Барбарос Хайреддин Паша» ғылыми-зерттеу кемесін қыспаққа алғанын мәлімдеген еді. Бірақ мәселе екі елдің бір-бірін айыптауынан әріге бармаған. Солай болып та қала береді. Өйткені өңірде әскери қақтығыс басталса, теңіз қайраңынан газ өндіру де мүмкін болмай қалатынын байлықтан үлес алғысы келетіндердің барлығы біледі.
Газ қоры қанша?
Жерорта теңізін жағалай қонған елдердің көз құртына айналған газ мөлшері кейбір сарапшылардың есебіне сенсек, тым мол болмаса керек. Нақтылай айтқанда, даулы аймақта барланған газ қоры 2 трлн текше метрден сәл асатын көрінеді. Бұл дегеніңіз шамамен 500 млрд доллардың өнімі. Әрі Ресейдің «Газпромы» бес-ақ жылда өндіретін газ көлеміне тең. Салыстырар болсақ, Қазақстандағы бір ғана Қарашығанақ кенішінде 1,35 трлн текше метр газ қоры бар. Елімізде барланған газ қоры кемі 3,7 трлн текше метр, жаңа геологиялық барлау нәтижесінде бұл көрсеткіш 10 трлн текше метрге дейін жетуі мүмкін. Бір сөзбен айтқанда, Кипр төңірегінде табылған газ қоры аймақтағы ірі елдердің өкпелесуіне татитындай деңгейде емес. Мәселе Жерорта теңізінің түбіндегі газда емес, аймақтағы күштердің бір-біріне моральдық қысым жасауында жатқан сияқты. Түркияның Ресейден С-400 зениттік зымыран кешендерін алуға бел бууы, сөйте тұра НАТО елдері бірлесіп жасап жатқан F-35 ұшағы өндірісіне қатысуы, өздерінің танктерін құрастырып, отандық әскери ұшақтарын 2025 жылы ұшырмақ болған амбициясы Кипр төңірегіндегі ойындарға себеп болған сыңайлы. Өңірдегі ең қуатты һәм «тентек баланы» өз дегендерінен шығармау үшін супердержавалар барын салары анық. Қорқытып-үркітпек болады, алдап-сулайды. Газ қорын барлауға қатысты дау да сол көп тәсілдің бірі тәрізді.
