Көлік құралдарын техникалық байқаудан өткізу саласын мониторингілеу кезінде анықталған заңсыздықтардың географиясы өте кең. «Адалдық алаңы» жобалық кеңсесінің «Ыстық шілде» атты бір ғана акциясының кезінде байқаудан өткізу бекеттерінің бірталай былықтары әшкере болды. Айталық, Алматы облысында «Жетісу – адалдық алаңы» кеңсесі мен көліктік бақылау инспекциясының мамандары автокөліктің суретін WhatsApp желісі арқылы жіберіп, ешқандай байқаусыз-ақ құжат берудің куәсі болған.
Мәселені тарқатып айтар болсақ, «Құпия сатып алушы» автокөлігін байқау бекетінің аумағына кіргізбестен, байқау өткізушінің қолына 6000 теңге ұстата салып, міндетті техникалық байқаудың біртұтас ақпараттық жүйесіне енгізілген диагностикалық картаны иеленген.
Мамандарды мұндай жағдайдың жиі кездесуімен қатар, құзырлы орындардың қарекетсіздігі де қынжылтады.
Мәселен, «Ақмола – адалдық алаңы» жобалық кеңсесінің қызметкерлері жетісулық әріптестерінен асып түсіп, тегін жарнама беретін сайттарды сүзгілеп, Қазақстан аумағынан тыс жерде тіркелген көліктерді техникалық байқаудан өткізгені үшін заңсыз талон беру қызметін ұсынушыларды тексеріп көрген. Тиісінше, сайттарды сараптау барысында «Ресей Федерациясының техникалық байқауы», «Көкшетауда Армения, Қырғызстан және Ресей техникалық байқаулары өткізіледі» деген жарнамалар көптеп кездескен. Елімізге ең танымал хабарландыру сайттарының бірінде ғана осы тектес 32 жарнама табылған.
– Жағдайды тереңірек біле түсу үшін біздер шығарған «Құпия сатып алушы» телефон арқылы хабарландыру иесімен сөйлесіп көрді. Ол жарнаманың авторы Ресей Федерациясы, Армения мен Қырғызстанда тіркеулі көлік құралдарына автокөлікті көрместен техникалық байқаудан өтті деген талон бере алатынын айтқан, – дейді «Адалдық алаңы» республикалық жобалық кеңсесінің жетекшісі Мирас Қарғабай.
Осылайша, келіссөздер барысында Ресей Федерациясында техникалық байқаудан өтті делінген құжатты біздің ақпараттық жүйеге енгізіп, заңды, ресми талон беру қызметі 5000 теңгеге бағаланатыны белгілі болған. Ал ақпараттық базаға енгізілмейтін бейресми талон үшін хабарландыру иесі 4000 теңге сұраған. Аталған қызметтерді пайдалану үшін автокөлік иесі темір тұлпарының суреті мен құжаттарын WhatsApp желісі арқылы жіберсе жеткілікті екен. Ал көлік құралының техникалық байқаудан өткенін растайтын талонды алу мен қызмет ақысын төлеу үшін алдын ала уағдаласып, кездесу керек болған.
Міне, бір ғана акция адам өмірі мен денсаулығына, қауіпсіздігіне, ел қазынасына қатысты бірнеше заңсыздықты әшкерелеп отыр. Сондықтан да Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің уәжі соқырға таяқ ұстатқанмен бірдей болып отыр.
Техбайқауды тоқтата тұру – қажеттілік
Жоғарыда аталған заңсыздықтар, яғни көлік құралын техникалық байқаудан өткізудің теріс жолы еліміздің заңнамаларына қайшы келеді, жол қозғалысы қатысушыларының өміріне қауіп төндіреді, сондай-ақ азаматтарды сыбайлас жемқорлыққа қарай итермелей түседі.
Міне, осыдан келіп «Қарғайын десем – жалғызым, қарғамайын десем – жалмауызым» деген ой туындайтыны рас. Сондықтан да Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі Сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясат департаментінің директоры Данияр Сабырбаев бұл саланы түбегейлі қайта қарау керек деген уәж айтты.
– Бүгінде іске асырылып жатқан техникалық байқаудан бас тартудың қажеттігі логикасына түсінік бергім келеді. Қазіргі кезде техникалық байқау шаралары бастапқыда жүктелген қызметтерді орындамай жатқанын мойындау керек. Біздің ойымызша, аталған байқау әділ әрі ашық болуы үшін жалпы тұжырымды әзірлегенше, өкілетті органдарға бұл мәселені шешу керек. Сонымен қатар азаматтық-қоғамдық талқылау қажет, – дей келе Д.Сабырбаев шын мәнінде техникалық байқау ешбір негізі жоқ немқұрайлы шараға айналғанын атап өтті.
Агенттіктің ұсынысы қарапайым әрі түсінікті – техникалық байқауды сапалы жүргізудің тетігі дайындалғанша, оны уақытша тоқтата тұру қажет. Оның үстіне мұндай тәжірибе өзге мемлекеттерде кеңінен қолданылуда. Әсіресе, Германия, Қытай және Грузия бұл саланы реформалауды көп сөзбұйдаға салмай, нақты шешімдер қабылдаған. Мысалы, көлік құралдарын техникалық байқаудан өткізудің еуропалық жолын таңдаған Грузия билігі барлық заңнамалық тетіктерін, байқау өткізу бекеттерін тәртіпке келтіріп алғанға дейін техбайқауды тоқтатып тастаған. Өйткені техбайқау біреулер үшін жемқорлықтың «сауын сиырына» айналып, құрдан-құр миллиондаған пайдаға кенелтіп отыр.
– Қазіргі күйдегі техникалық байқау бізге керек пе? деген сауалға жауап беруіміз керек. Сарапшылардың пікірінше, бүгінде жүргізіліп жатқан техникалық байқаудың жағдайы қоғамдық қауіпсіздік тұрғысында қатерлі. Бұл ретте агенттіктің ұстанымына тоқталсақ, техникалық байқау стансасынан өту форматын қайта қарастыру керек, – деді Д.Сабырбаев.
Тағы бір атап өтерлік мәселе бар – елімізде жол апаттары азаймай тұрғаны рас. Адам шығыны да орасан. Алайда, қандай да бір жол апатына автокөліктің техникалық жарамсыздығы немесе тиісті байқаудан өтпегендігі себеп болды деген ақпар жоқтың қасы. Тіпті, осы техникалық жарамсыздық есебі жүргізілетініне де күмән келтіруге болады. Әрине, апаттан кейінгі тексерісте жүргізушілердің қолында алақандай талон болса – полицияның да есебі түгел, ал болмай қалып жатса – кінәні де, кінәліні де алыстан іздеп жатпайды.
Ең бастысы, жол апатына ұшыраған көліктің жарамдылығына техбайқау өткізу орталықтары жауап бермейтіндіктен, бұл жүйе тек ақша алу мен текке уақыт шығындаудың амалындай әсер қалдырады.
724 кінәрат табылды
Осы жағдайларға және басқа да себептерге байланысты Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігі жалған техникалық байқау орталықтарымен күресті күшейтпек ниетте. Көріп отырғандарыңыздай, бұл жерде тек жалған орталықтармен күрес қана сөз болып отыр.
Министрліктің деректеріне сәйкес 2019 жылдың сәуірінде «Жол қозғалысы туралы» заңға техникалық байқау операторларының бақылау-диагностикалық жабдықтарынан ақпарат беретін арнайы бағдарламаларға қойылатын талаптарға өзгерістер мен толықтырулар енгізілген. Қазір құжат жобасы Әділет министрлігінде мемлекеттік тіркеуден өтуде. Аталған талаптар автомобильді техникалық байқау желісіне ұсынбастан құжат жасау фактілерін болдырмауға, сондай-ақ деректерді «қолдан» енгізудің (фотошоп) жолын кесуге бағытталған.
Министрліктің «Қазақпарат» халықаралық агенттігіне берген мәліметінде: «Елімізде техникалық байқауды жою мәселесі қарастырылмайды. Өйткені мерзімді техникалық байқау әлемдік тәжірибеге сай. Ең бастысы, бұл шара адам амандығын, қозғалыс қауіпсіздігін қамтамасыз етуге және қоршаған ортаға келетін зиянды азайтуға мүмкіндік береді. Басқа елдерде тіркелген көліктерге техникалық байқау жүргізетін тұлғалардың қызметіне келетін болсақ, Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігі техникалық байқауды ұйымдастыру және өткізу тәртібін қатаң қадағалайтын болады», делінген.
Бірақ техникалық байқау операторларының тізіліміне енбесе де аталған қызметті көрсетіп, табыс тауып жүрген тұлғалардың әрекетін тексеру аталған министрліктің қызметіне кірмейді екен.
Өз кезегінде аумақтық-көліктік бақылау органдары 2018 жылдан бергі уақытта техбайқау жүргізетін 152 операторды тексеріп, көлік құралдары және олардың тіркемелерін міндетті техникалық байқауды ұйымдастыру мен өткізу тәртібінен 724 кінәрат тапқан. Осыған байланысты заң бұзушыларға қатысты 4 млн теңгеге жуық соманы құрайтын 193 әкімшілік материал толтырылып, арнайы түзілімнен 88 оператор шығарылып тасталған.
Сұмдық деректер мұнымен шектелмейді – 2018 жылдың қараша айынан 2019 жылдың наурыз айына дейінгі аралықта жалған диагностикалық карталарды анықтауға бағытталған 150 рейдтік іс-шара ұйымдастырылып, олардың нәтижесінде жалған карта пайдаланудың 84 дерегі анықталып, техникалық байқау операторларына қатысты 26 әкімшілік материал жинақталып, 2 қылмыстық іс қозғалған және операторларды жоспардан тыс тексеруге 13 кепілдеме алынған.
Бұл цифрлар көлік құралдарын міндетті техникалық байқаудан өткізу саласындағы былықтардың әбден жүйеленіп, тамыры тереңге кеткенін дәлелдеп-ақ тұр. Сондықтан да «Адалдық алаңы» жобасы кеңсесінің дабыл қағатындай реті бар. Әрине, дәл қазіргі жағдайда қоғамдық көлік құралдары мен мемлекеттің есебіндегі көліктерді ғана техбайқаудан өткізуді міндеттеп, қалған көліктерді босата тұруға негіз бар. Алайда жүйелі келеңсіздікке тек жүйелі әрекет пен саяси-экономикалық ерік-жігер тосқауыл болатын сияқты.
