Ел жолдарына ерен ықылас керек

Сейсенбі, 14 мамыр 2013 2:48

Қазір мемлекеттегі жолдар адам бойындағы қан тамырлары іспетті. Ал сырқат қан тамырларымен мемлекет ешқашан қуатты бола алмасы мағлұм. Біздің елдің қан тамырларының халі нешік? Көлік және коммуникациялар министрлігі автомобиль жолдары комитетінің төрағасы Зәмір САҒЫНОВПЕН осы және өзге де жәйттер жөнінде әңгімелестік.

Сейсенбі, 14 мамыр 2013 2:48

Қазір мемлекеттегі жолдар адам бойындағы қан тамырлары іспетті. Ал сырқат қан тамырларымен мемлекет ешқашан қуатты бола алмасы мағлұм. Біздің елдің қан тамырларының халі нешік? Көлік және коммуникациялар министрлігі автомобиль жолдары комитетінің төрағасы Зәмір САҒЫНОВПЕН осы және өзге де жәйттер жөнінде әңгімелестік.

– Зәмір Садықұлы, «Батыс Еуропа – Батыс Қытай» халықаралық автожол дәлізінің құрылысында бірталай қолайсыз әңгіме тарады. Оңтүстікте жол өтетін дәліздерде жеке меншік жері бар тұрғындар өз елімізбен қатар, халықаралық қауымдастықтың да құлағын елеңдетті. Жерге төленетін қаржы көлеміне көңілдері толмай, біршама дау-дамай туындатты. Осы мәселе шешімін тапты ма?

– Үлкен істе көлемді мәселелер туындайды. Елімізде бұрын-соңды мұндай халықаралық ірі жоба жүзеге асырылмаған. Яғни, транзиттік автобан салуда тәжірибеміз болмады. Жол халықаралық болған соң, құрылысы халықаралық ереже-талаппен жүргізіледі. Сондай-ақ, оны халықаралық қаржы институттары қаржыландырады. Осыны білген дәліздегі жер иелері үлкен қаржыдан көп ақша өндіріп алуға талпынды. Ондайлар арагідік әлі де бой көрсетеді. Десем де, жер телімдеріне байланысты дау 99 пайызға шешімін тапты.

Жоба жүзеге асырылмас бұрын халықаралық ереже-заң Парламенттің екі палатасына да жіберіліп, депутаттардың талқылау сүзгісінен өтіп, Елбасының қолымен мөрленген. Ол бойынша, жобаны жүзеге асыруда жергілікті халық залал шекпеуі тиіс. Жерді сатып алғанда, жеке меншіктің талап-тілегі ескеріліп, наразылығын тудырмауы керек. Негізі, ереже халықаралық болған соң біздің мемлекеттік заңнан жоғары тұрады. Осыны білген кейбіреулер құлашты кеңге сермеді. Тіпті осы мәселе бойынша Дүниежүзілік банктен екі рет комиссия келіп, тексеру жүргізді. «Құқықтарымыз бұзылып жатыр» деп оларға да дауасы жоқ «дерті» туралы дестелеп тұрып арыз жолдаған. Шүкіршілігі, құнттап қаттаған құжаттарымыз істің ақ-қарасын тез-ақ ажыратып берді. Нәтижесінде, «Өгіз де өлген жоқ, арба да сынған жоқ».

– Бұл келеңсіздіктің алдын алуға болмады ма?

– Негізі жоба бекітілген соң автодәліз өтетін облыс-аудан әкімдерінің бәріне арнайы хат жазылған. Хатта жобаның мақсат-мұраты түгел көрініс тапты. Жобаны зерттеу институтының ғылыми қызметкерлері әкімдік өкілдерімен болашақ автодәліздің бойымен жүріп өтті. Сол кезде дәліздің қай тұсына көпір түседі, қай тұсынан мал жүріп өтетін өткел қалдырылуы керек, қайсы елді мекенді айналып, қайсы елді мекеннің ішімен өтеді, бәрі-бәрі нақты белгіленіп қазығы қағылған, келісім құжаты бекітіліп, әкімдер қол қойған.

Бәрібір дау туындады. Бөлінген қаржының көлемін естіген олар күтпеген «өнер» шығарды. Жалма-жан құжаттарын әзірлеуге кірісіп кетті. Су шықпайтын жерді суармалы деп, құрылыс нысаны түгілі, іргетасы жоқ ғимараттар пайда болды. Нәрі жоқ жерлер құнарлыға айналды. Мұның бәрі жер телімінің бағасын қымбаттатты. Салдарынан, өңірде жол құрылысы бірнеше рет қаңтарылып қалды.

Осы кезде заң-ереженің шикі тұстары шықты. Біз мүлікті бағалайтын арнайы компания жалдаймыз, ол жерді, ондағы нысанды бағалайды. Егер жер иелері ол бағамен келіспесе, басқа бағалау компаниясын шақырады. Екі компания екі түрлі баға шығарып, келіспеушілік орын алады. Іс одан әрі сотқа асады. Сот тексеруі аяқталғанша, одан шешім шығарғанша қыруар уақыт кетеді. Заңның шикілігі дегенім, жаңағы бағалаушы компаниялар ешқандай жауапкершілікті мойнына алмайды. Клиентімен келісіп алған бағаға табан тіреп тұрады. Сондықтан, заң-ережелерге өзгерістер мен толықтырулар енгізуді ұсындық. Ол бойынша телімді сатып алу мен оларға аймақтың басқа жерінен дәл сондай телім беру ісі әкімдіктерге жүктелді. Біз әкімдіктердің ұсынысына орай қаражат беретін болдық. Дәл сол кезде мүлікті заңдастыру да күшіне енген еді. Осыны шебер пайдаланғандар болмайтынды болдырып құжат дайындаған. Ақыры Әділет министрлігі әзірлеген ереженің шикі тұстары жетілдірілді. Онда бағалау компаниясы алаяқтық жасаса, қылмыстық жазаға тартылатын болды. Осыдан кейін жоба ісі алға жылжыды.

– Жер телімін бағалауда екі та­раптың бағаларындағы айырма­шы­лық қандай болды?

– Жүз есеге дейін. Біз 10 миллионға бағаласақ, олар 100-500 миллион теңгеге дейін көтерді. Әсіресе Алматы, Шымкент қалаларындағы айналма жолдар бағасы тым жоғары болды. Нақты бір мысал келтірейін. Шырайлы қалаға айналма жол саларда, бір жер телімін біздің компания 17 миллионға бағалады. Бұған келіспеген телім иесі басқа компанияны шақырып, телімді 286 миллион теңгеге бір-ақ шығарды. Ақыры соттасып, телімді 90 миллионға алдық. Кейбір азаматтарда 20 шақты жер телімдері болды. Оның бірталайы жер кадастрымен сәйкес те келмейді. Олар оны қалай меншіктеп, заңдастырып алғаны өзі мен әкімдерге, сондай-ақ бір Аллаға ғана аян!

– Автодәліз толық пайдалануға берілгенде, ел бюджетіне түсіп тұратын пайда көлемі қандай болмақ?

– Жолдың өзін өзі ақтайтыны, мол пайда әкелетіні анық. Әйтпесе, бұл іске белсене кіріспеген болар едік. Қазір автодәліз құрылысында 35 мың адам жұмыс істейді. Осы жұмысшыларға жергілікті қаншама тұрғын түрлі қызмет көрсетіп, автодәліз құрылысын табыс көзіне айналдырған. Біреулері азық-түлік әкелсе, екіншілері көкөніс, жеміс-жидегін саудалайды, үшіншілері монша жағады, төртіншілері киім-кешегін жуып береді дегендей…

Әрине, үнемі бұлай бола бермейді. Бұйыртса, Қызылорда өңіріндегі жол бөлігінің құрылысы аяқталмақ. Сөйтіп, он мыңдай адам жол жұмысынан босатылмақ. Жарайды, олардың жақсы қызмет еткен мыңшақтысын мер­ді­гер компаниялар тұрақты жұмысқа қабыл­дап, өздерімен алып кетсін. Ондай негіз­дер бар. Ал тоғыз мыңдай адамның күнделікті нәпақасынан айырылуы облысқа кәдімгідей салмақ болары анық.

– Осында жалақыға байланысты бір емес, бірнеше рет дау шыққаны белгілі…

– Мұны көпшілік қауым кейде дұрыс ұқпай қалып жатады. Түсіндіріп айтар болсам, ондағы компаниялардың бірде-бірі ұлттық немесе мемлекеттік мекеме емес. Бәрі дерлік мердігер компаниялар. Жіліктеп жүйелер болсақ, 24 бас мердігер, 80-ге жуық қосалқы мердігер компаниялар бар.

Өкінішке қарай, көп азаматтар қарапайым заңнамалар мен қағидаларды, жеке басының құқығын біле бермейді. Білген күннің өзінде соны дұрыстап талап ете алмайды. Бұл салғырттығы өзіне жиі таяқ болып тиеді. Айтпағым, жергілікті ауыл тұрғыны шағын бір мердігер кәсіпорынға жұмысқа сұранады. Жұмыс беруші түрлі міндеттерден қашып, ақшасын қорғап қалу үшін ауыл адамына заңды келісім-шартсыз, ешқандай құжатсыз құрғақ уәде бойынша келісімге келуді ұсынады. Ал алды-артын ойламаған ауыл адамы екі қолға бір күрек табылғанына мәз. Мұндай жағдайда, жұмысшы жазатайым бірдеңеге ұрынып қалса, өзі айыпты болып шыға келеді. Осындай қу кәсіпкерлер аңқау жұмысшыны алдап, 2-3 ай жалақысын бермей жүреді. Сондықтан, әр жұмысшы өзінің құқығы мен еңбек шартын жетік білуі тиіс.

– Келешекте автодәліз қазақтың транзиттен күткенін толық қанағат­тандыра ала ма?

– Автодәліз қазақтың транзиттен күтіп отырған қалауын қанағат­тан­дыруына кепілдік мол. Енді пайда­ла­нуға берілгеннен кейінгі табысын ежіктеп көрелік. Қытайдан жүк тиеген Еуропаның автокеруендері Қорғас арқылы Қазақ жеріне кіріп, ел аумағымен 2 800 шақырымдай жол жүреді. Сонда оларға демалатын және көліктерінің май-суын қарайтын сервистік орындар керек. Ол сервистік орындарда қыруар жұмыс орындары пайда болады.

2015 жылдан бастап ауыр жүк көліктеріне жолды ақылы етпекпіз. Мұндай тәжірибе Еуропа елдерінде бар. Көрші Ресей де осы жүйеге бет бұрмақ. Жолдан түскен қаржы жолдарды жөндеп тұруға жұмсалады. Бүгінде, еліміздің транзиттік автожолдарында көлік қозғалысы айтарлықтай артқан. Сондықтан, көліктер сирек жүреді деп шүбәланудың реті жоқ. Оның сыртында жол-көлік оқиғасы тым көбейіп, салдарында қайғылы қазалар жиілеген қазіргі күнде жол шаруашылығын тақтайдай тегіс ету басты мәселенің біріне айналды. Жолды дұрыстай алсақ, халқымызды қауіп-қатерден қақпайлап, қорғағандай боламыз.

Айтқандай, ел бюджетіне жылына ақылы жолдардан 5 млрд. теңге таза пайда түсіп тұрады. Бұл – жобаны зерттеп, зерделеп жүзеге асыруға ұсыныс жасаған отандық және халықаралық сарапшы мамандардың ортақ тұжырымы.

– Сервистік орталықтарды жеке меншік компаниялар салатын болар? Келешекте осы ақылы жолдар жеке меншікке сатылуы ықтимал ма?

– Автомобиль жолдары жөніндегі 2001 жылғы заңнамаға сәйкес ақылы жолдар жеке меншікке өтуі мүмкін, бірақ сатылмайтынын атап айту керек. Концессия туралы заңға орай уақытша шарт бойынша мемлекеттік меншік объектілерін жақсарту және тиімді пайдалану мақсатында белгілі мерзімге ғана иеленуге және пайдалануға берілуі ықтимал. Мұндағы мақсат конценденттің есебінен, әйтпесе, оның қоса қаржыландыруы шартымен жаңа жолдар салу болмақ.

Сервис орталықтары жеке меншік секторда орналасады. Жобада автодәліз бойына 725 сервис орын тебеді. Оған қоса, Индустрия және жаңа технологиялар министрлігінің туризм комитетінің есебіне сәйкес, тағы да қосымша 50-ге жуық толық инфрақұрылымы бар кешенді сервистік орталықтар салынады. 125 типтік демалыс алаңы мен басқа да сервис орындары жолаушылар қызметінде болады.

– Вице-премьер Қайрат Келім­бетов 2017 жылға дейін Астана – Алматы жолы кеңейтіліп, қайта жаң­­­ғыртылатынын, сондай-ақ, жоғары жылдамдықты пойызбен қатар Балқаш көлін төтелей кесіп өтетінін айтты. Оған қоса, 2020 жылға дейін Павлодар арқылы Өскеменге және тікелей Ақтауға жол тартылатынын жеткізді. Бұларға ТЭН жасалған ба?

– Бірінші – Астана – Павлодар жо­лы төрт жолақты болып салынады. Құ­­­­рылысы таяуда Павлодардан бері, ал жаз аяғына таман елордадан әрі қарай салына бастайды. Екінші – Ас­тана – Алматы жолының Теміртауға де­­­йінгі бөлігі биыл қолға алынады. Ал Бал­­қаш көлінің үстінен өтетін көпірге келсек, оған ТЭН-ді ҚТЖ жасап жатыр. Өйткені, көпір екі қабат болады. По­йыз үстіңгі, автокөліктер астыңғы қа­батымен өтеді. Көпірдің ұзындығы 30 шақырымдай. Нәтижесінде, екі астана арасындағы магистральдың жалпы ұзын­­дығы 200 шақырымға қысқарады. Үшінші – Астана – Ақтау. Құрылысы 2016 жылы басталып, 2020 жылы аяқталады.

– Неге автожолдардың жөнделуі аяқталмай жатып, басталған жағы қайта бұзылып жатады?

– Ондай әңгіменің барын жақсы білеміз. Мысалы, Астана – Алматы арасындағы магистральда 303 шақы­рымдай жолдың күйі өте нашар болды. Себебі, ол жерге күрделі емес, жай жөндеу жұмысы ғана жүргізілген. Негізі аталған магистральдың қалған бөлігі күрделі жөндеуден өтіп, кейбір жері қайта салынды. Нәтижесінде, өзінің қызмет мерзімін жақсы аяқтады. Жол жақсы түзеп-өңдеуден өткен соң 10-12 жыл қатарынан толық жұмыс істеуі тиіс. Біздің жұмыс осы талапқа сай жүріп жатқанына өзім кепілмін. Жолдың еш жері опырылып, қирап жатқан жоқ. Ал салынған жол 15-17 жылға дейін төтеп берсін десек, орташа жөндеуді дер кезінде жасау қажет.

Биылдан бастап еліміздің оңтүстік, солтүстік, батыс өңірлерінде жаңа технологиямен жол жөндеу жұмыстарын бастамақпыз. Әуелі Еуропа технологиясын сынақтан өткереміз. Әйтпесе, өзге климатқа келіп, кілтипаны шығып қалуы мүмкін. Десем де, осы іс бойынша бес жылдан бері зерттеу жұмыстары жүріп жатыр. Зерттеулердің нәтижесі көрсеткендей, біздің алып елдің әр өңіріне әртүрлі, яғни жергілікті жерге сай битум мен материалдар пайдалану керек екен. Енді бұдан былай әр аймақтағы жол құрылыстарын өз табиғатына орайластырып жасасақ, жол ғұмыры ұзарады деген үміт зор. Дәл қазіргі күнде Алматыда әлемдегі ең соңғы үлгідегі технологиялар жұмыс істеп жатыр. Мұндай жабдықтар Еуропаның өзіндегі ең озған 2-3 мемлекетте ғана бар.

– 2020 жылға дейін жоспарлы бағдарлама жасалды дедіңіз. Онда ауыл жолдары қарастырылған ба?

– Бұл – мемлекеттік мәселенің бірі. Қазір республикалық маңызы бар жолдардың ұзындығы 23,5 мың ша­қырым, жергілікті жолдардың ұзақтығы 70 мың шақырымнан асып жығылады. Ол жолдарды жөндеу біздің емес, жер­гілікті әкімдердің міндетінде. Әкім­діктер жолдарды түземейін деп отырған жоқ. Оның оған қаражаты жетпейді. Әйтсе де, әкімдер 2020 жылға дейін қай елді мекендердің жолын жасайтыны туралы нақты ұсыныстар беруі керек.

Шындығын айтқанда, бағдарламаны әзірлеуде елдің жолдарын түгел жөн­деуге қанша қаражат керек екенін біз есептедік. 10 трлн. теңге ақша керек екен. Оның өзінде ауылдық округтердің орталығына дейінгі ғана жолдар есепке кірді. Одан әрідегі шағын ауылдардың жолы тыс қалып отыр. Десек те, барлық жолдардың 80 пайызы қамтылды. Бірақ бұл бағдарлама әлі Үкіметте қаралған жоқ. Егер бағдарлама Үкімет қолдауына ие болып, өмірге жолдама алып жатса, нұр үстіне нұр болады.

Әңгімелескен

Нұрбай ЕЛМҰРАТОВ,

«Егемен Қазақстан».