Расында, отарланған елдің тарихы бұрмаланбай қоймайды. Бұл үрдіс уақыт ұзай келе ұлттық сананың сансырауына соқтырады. Атақты француз қолбасшысы Наполеон айтқандай, жеңімпаздар тарихы ғана қоғамдық санаға сіңіріліп, жеңілгендер тарихы өшеді.
Кеңес заманында қазақ тарихы жеңілгендіктен, марксистік идеолог, отаршылық көзқарас тұрғысынан жазылып, жарымжан күйге ұшырады. Бүтін ұрпақ ұзақ жыл осы жарымжан тарихпен сусындады. Оның зардабы ұлттық сана мен тарихи танымның бұзылуына зардабын тигізді. Тіпті бұны айтасыз, жоғарыдағыдай идеологиялық үстемдіктің салдарынан зиялы маман тарихшылар арасында өз халқының тарихынан жеріну үрдісі қалыптасты. Мысалы, академик, профессор Серғали Толыбеков «Кочевое общество казахов» деп аталатын көлемді еңбегінде қазақ халқында мемлекет те болған жоқ, тарих та, мәдениет те болған жоқ десе, тоталитарлық дәуірде жарық көрген «Қазақ ССР тарихында» қазақ халқы ұлы орыс ұлтының қамқорлығы арқасында адам болған, мәдениет үйренген, яғни орыс отаршылдығы қазақ үшін бауырмалдық пен қамқорлықтың қайнар көзі делінді.
Марқұм жазушы-этнограф Ақселеу Сейдімбекше айтсақ, қазақ халқы осы уақытқа дейін өз тарихына империялық Ресейдің көзімен қарап келді. Бүтін ұрпақ сол талғам-таныммен тәрбие алып өсті. Ресейдің отарлау саясатына қолшоқпар болғандарды шетінен «Орта Азияны жабайылықтан құтқарушылар» деп оқытты. Осыдан кейін ұрпағы өз бабаларын өздері тілдеуге, өз аталарын өздері қорлауға мәжбүр болды. Өйткені дүниеге тек қана әрісі еуропалықтардың, берісі империялық Ресейдің көзімен қарау өмір заңы еді. Ең сұмдығы, мұндай сорақылық тек қана тарих пәнінің еншісі болып қойған жоқ, сонымен бірге көркем әдебиет, кино, театр, бейнелеу өнері сияқты рухани өрістердің баршасына улы тамырын жая орнықты.
Ал тәуелсіздік алғаннан кейін де ұлт тарихын танытудың салқар көші оңалып кете қойған жоқ. Оған себеп те баршылық. Кеңестік кезеңде қалыптасқан еуроцентристік көзқарас шын тарихымызды танып білуге мойын бұрғызбай отырса, екінші жақтан эрозияға ұшыраған ұлттық танымның өзі тереңге тарта алмай қайраңдап қалып жатыр.
Соның салдарынан қазіргі тарихтану мәселесінде қазақ ұлтын асыра мақтап, тарихын бірыңғай батырлық, ерлік үлгісі ретінде баяндау етек алып барады. Бұл ұрпақты жалған тоғышарлыққа тәрбиелейтін келеңсіз құбылыс. Яғни, өткен ғасырлардағы отаршылық зардабынан құтыла алмай отырып «бабаларымыз батыр болған» деп бүгінгі жас ұрпақты қалай сендіре алмақпыз. Бізді осындай келеңсіздіктен құтқаратын жол, тың тәсіл – заманауи әдістеме қолдану нәтижесінде жаңадан тарихи сана қалыптастыру және бұқараны бұрынғы құлдық кеспірден құтқаратын жол салу.
Осы орайда Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев ұсынып отырған «Рухани жаңғыру» бағдарламасы мен ұлттың тарихи-таным түйсігін жетілдіруге бағытталған «Ұлы даланың жеті қыры» сияқты бағдарламалық мақалалары іздегенге сұраған дегендей, бүгінгі қоғамға өте қажет дүниелер. Мұны халқымызды рухани жетілдіретін бірден-бір бағыт десек те болады. Бірақ осының өзін ұқсата алмай отырғанымыз өкінішті-ақ.
Осы орайда, қазақтың жаужүрек қолбасшысы Бауыржан Момышұлы: «Ренжитінім – ұлтымның тарихы ұмытылып барады. Кешегі Санжар Асфендияров, Мұхаметжан Тынышпаев ағаларым – бірі дәрігер, бірі теміржол инженері болса да, тарихымызды жазуға шама-шарқынша үлес қосты. Ол кісілер жат пиғылдылардың аяқ-қолымызға ғана емес, ой-санамызға, арман-қиялымызға кісен, бұғау салғанын сезді, түсінді. Ермұхан Бекмахановтың ерлікке, елдікке толы талпынысы да тарихшыларды тас қайрақтай қайраса керек еді. Өкініштісі, олар жасқаншақ, жалтақ. Ең бастысы, біздің бүгінгі тарихшыларымызға рухани сезімталдық жетіспейді» деп, өкініш білдіруі қазіргі таңда бүгінгі біз үшін де өте бір өзекті мәселеге айналып отыр.
