Қазақстан билігі ғылым мен білімді дамытудың зәрулігін түсініп отыр. Президент Қ.Тоқаев таяуда өткен Үкіметтің кеңейтілген отырысында «Біздің елдегі ғылымды қаржыландыру – 0,13 %, ал дамыған елдерде болса – 2,5%. Бізде өте аз шығын жұмсалады. Сондықтан ғылымға бөлінген қаржыны пайдалану тиімділігі төмен. Сарапшылардың пікірінше, ғылымға бөлінген қаржы ІЖӨ 1,5 пайызынан төмен болса, шығынның толыққанды қайтарымы болмайды. Үкімет осыны білуі керек. Жеке секторды ғылымға тартудың түрлі механизмдерін дамыған елдер тәжірибесіне сүйеніп жасау қажет. Қазіргі әлемде ғылымсыз бір қадам баса алмайсыз. Ғылым беделін арттырудың жүйелі ұйымдастыру шараларын іске асыру жолы тұр» деп атап көрсетті. Президент Үкімет пен ғылыми қауымдастықты ғылымның дамуына бөгет болып отырған кедергілерді жоюдың жолдарын табуға шақырды. Осы мәселелердің барлығы білім мен ғылым дамуының мемлекеттік бағдарламасында есепке алынуы тиіс. Білім мен ғылымға жұмсалатын шығын көлемі ІЖӨ 5%-ға жеткізу жоспарын жасауды Президент Үкіметке тапсырды.
Бұл жоспарлар Қазақстан билігінің білім мен ғылымға нақты бетбұрысын көрсетеді. Сонымен бірге білім мен ғылымға жұмсалатын қаржыны дұрыс үйлестіру өте маңызды. Дамыған елдерде ресурстардың білім мен ғылымға тиесілісі 3:1-ге тең. Қазақстанда бұл көрсеткіш – 20:1. Білімге – 19, ғылымға – 1. Бұл бөлініс өте зиянды. Ғылымды қаржыландыру 0,13 % болуы тіпті көптеген дамушы елдерден де төмен. Сальвадор, Қырғызстан, Камбоджа сияқты кедей елдермен қатар дәрежедеміз. Ал Франция – 54,4 млрд, Ұлыбритания – 49,7 млрд, АҚШ – 508,3 млрд доллар ғылымға бөліп, ІЖӨ-нің – 3 %-ын жұмсап отыр. Оңтүстік Корея болса, 58,5 млрд доллар, яғни ІЖӨ 5 %-ын ғылымға бөлуде. Тіпті Ресейдің өзі 15,5 млрд долларын ғылымға бөліп, ІЖӨ 1 пайызын жұмсайды. Ал Қазақстанның ғылымға жұмсайтын бар-жоғы 0,2 млрд доллары дамыған елдерден 19 есе кем. Бұл – 2017 жылғы көрсеткіштер. Бірақ бұл деректер соңғы 2 жылда жақсы жаққа қарай өзгерген жоқ. Қазір Қазақстанның ғылыми әлеуеті қауіпті шекке жетті. Енді ғылымды дамыту шаралары жолға қойылмаса кеш болады.
Қазақстан ғылымы қаржыландырудың мардымсыздығына қарамастан өз әлінше елге қызмет етуге ұмтылып келеді. Осы ретте халықтың рухани мәдениеті мен тарихи жадын оятуда зор рөл атқарған Тұңғыш Президент – Елбасы Н.Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» және «Ұлы даланың жеті қыры» атты мақалаларында айтылғандай, Қазақстанның әлемдік рухани кеңістіктегі және тарихи үдерістегі орны мен рөлі туралы қағидаттық идеяларын дамытып, тереңдетіп, зерттеудің маңызы күшейе түсті. Білім және ғылым министрлігінің Ғылым комитеті ел Үкіметінің басшылығымен Елбасының мақалаларында көтерілген идеялар мен ұсыныстарды іске асырудың кешенді жоспарын жасады. Институттың ғылыми және ақпараттық қызметін нарықтық жағдайға икемдеу мақсатында Ғылым комитеті оны мемлекеттік-қазыналық кәсіпорын статусынан шығармашылықты жүргізуші кәсіпорын статусына ауыстыруды іске асыруда. Министрлік биыл 40 жасқа дейінгі жас ғалымдарға арнаулы ғылыми гранттар конкурсын жариялады.
Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының ұжымы Елбасының аталған мақалаларында берілген тапсырмаларын орындау барысында айтарлықтай табыстарға қол жеткізді. Жаңаша тарихи ойлау, тарих ғылымындағы ізденістер жүргізу нәтижесінде соңғы 2-3 жылда институтты қаржыландыру еселеп артты. 2017 жылы институт ұжымы бар-жоғы 2-3 гранттық жобаны орындауға жетіссе, қазір 6 гранттық жобаны, 3 мемлекеттік тапсырысты, 2 бағдарламалық-нысаналы қаржыландыру жобаларын жүргізуде. Осының нәтижесінде 2016 жылдан бері институт ғалымдарының саны 54 қызметкерден 74 қызметкерге өсті. 2 жылда институтқа 20 ғылым докторы, PhD, кандидаттарымен қатар жапон, қытай, парсы тілдерін жетік білетін мамандар тартылды. Мақсат – әлемдік тарих ғылымының жетістіктерін Отан тарихын зерттеу мүддесіне пайдалану. Шетел архивтерінде жатқан Қазақстан тарихына қатысты материалдарды, құжаттарды ғылыми айналымға енгізу.
Институт ұжымы алдындағы міндет – Қазақстан тарихындағы «ақтаңдақтардың» орнын толтыру, Ұлы даланың объективті, тарихи шындыққа сәйкес келетін нағыз тарихын қалпына келтіру, әлемдік тарихтың құрамдас бөлігі ретіндегі қазақ халқының көне заманнан бүгінге дейінгі дамуының эволюциялық жолын көрсету.
2018 жылы ғана институт архив құжаттарының 2 жинағын шығарды. Олар бұрын жарияланбаған архивтік материалдар: «Султаны и батыры среднего жуза (вторая половина XVIII века). Сборник документов» және «Алаш в истории государственности Казахстана: идеи, судьбы и наследия». Бұл жинақтарда бұрын ғылыми айналымда болмаған көп құжаттар бар.
Институттың жаңа зерттеулер мен еңбектерінің бірі 3 томдық «Қазақстан тарихы. Энциклопедия» ұжымдық еңбегі. Бұл жұмыстың 1 томында, А-Ж әріптеріне қатысты тарих мәселелері мен оқиғалары хатталып баспаға берілді. Алдағы 1 жылда 2-3 томдары дайындалып бітуі керек. Қазақстанның тарих ғылымында өзінің төл энциклопедиясы болмағаны белгілі. Кеңестік дәуірде де, тәуелсіз Қазақстан кезеңінде де мұндай күрделі жұмыс атқарылған жоқ. Бұл еңбек осы үлкен кемшілікті жоюға бағытталған. Оқырман қазақ тарихына қатысты қандай да бір маңызды оқиғаны, тұлғаны, фактіні осы энциклопедиядан тауып, қысқа да нұсқа мәліметтер алады. Сонымен қатар тарих энциклопедиясы басқа ғылымдар салаларына қатысты энциклопедияларды қайталамайды. Бұл еңбектің басты міндеті – дұрыс тарихи сана, тарихи ойлау жүйесін қалыптастыру.
Мысалы, «жылқы мәдениеті» ұғымына қатысты мақалаларда Еуразия кеңістігіндегі түрік халықтарының тарихи Отаны, қазіргі Қазақстан аумағында адам баласы жылқыны қалай қолға үйреткені, оны мініс, көлік малына айналдырғаны, біртіндеп жауынгерлік сапарлардағы шешуші күшке жеткізген жылқыға жүген, ер-тұрман, үзеңгі, құйысқанға дейін салғандығын нақты фактілермен, деректермен, дәлелдеп көрсеткенбіз. Қазақстан тарихының тұлғаларына қатысты жүйелі мәліметтер бар. Мысалы, КСРО құрамында болған кезеңдегі Қазақстанды, облыстарды басқарған азаматтар туралы жазғанда барлық басшыларды енгізу тіптен мүмкін емес. Сол себепті ерен еңбегімен, Қазақстанның тағдырына ықпал еткен қызметтерімен ерекшеленген басшы азаматтар энциклопедияға енгізілді. Мысалы, Т.Жүргенов, Ж.Тәшенов, К.Бозтаев сияқты қазақ халқы үшін жанпидалыққа барған азаматтардың есімдері энциклопедияда бар.
Қаржыландыратын гранттық жобаларда көшпелі қазақ қоғамының тарихынан бастап, қазақ этнологиясына қатысты бірнеше кешенді тақырыптар зерттеліп жатыр. Тарих институты ел тарихына қатысты барлық мәселемен бір мезетте айналысуы мүмкін емес. Сондықтан Елбасы айқындаған тарихи ой-сананы қалыптастыру мен тәрбиелеудің стратегиялық бағыттарын зерттеу объектісі ретінде таңдайды. Қазір институт ұжымы 3 жылға белгіленген «Ұлы даланың ұлы есімдері», «Қазақстан халқы» интерактивті ғылыми картасы», «Шетел архивтеріндегі Ұлы дала тарихына байланысты археографиялық жұмыстар» тақырыптары бойынша мемлекеттік тапсырмаларды орындауда. «Архив – 2025» бағдарламасы аясында ғалымдар Мәскеу, Астрахань, Омбы, Орынбор қалаларындағы Ресей архивтеріндегі осы уақытқа дейін жабық болып келген 5 мыңдай құжаттарды алып келді. Әрбір ғылыми жобаны сол тақырыпты терең меңгерген жетекші ғалым мен шығармашылық топ орындайды. Еңбек қорытындылары ғылыми монографиялар, мақалалар, карталар, ғылыми конференциялар материалдары ретінде жарияланып, отандық және әлемдік ғылыми айналысқа енгізіледі. Зерттеулердің негізгі нәтижелері міндетті түрде ағылшын, орыс тілдерінде, қажет болғанда басқа тілдерде жарияланады. Мысалы, кейінгі жылдары Түркия мемлекетінде түрік тілінде жарияланған Қазақ тарихына қатысты еңбектер саны арта түсуде. Қытай тарихшылары Қазақстан тарихының 5 томдығын аударуға кірісті.
Сайын БОРБАСОВ,
Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты директорының
ғылыми жұмыстар жөніндегі орынбасары, саяси ғылымдар докторы, профессор
