Жыл басында Үкіметтің кеңейтілген отырысында Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев бизнесті қаржыландыру мәселесін көтеріп, елде бәсекеге қабілетті компаниялар мен тиімді жобалардың кешенін айтып, банктердің несие бере қоятын компанияларының аздығын сынағаны белгілі. Үкімет отырысында Ұлттық Банк төрағасы Ерболат Досаев банк секторындағы «тазалау» сияқты бизнес нысандарын банкроттық жасауға да рұқсат беруді ұсынған болатын. Nur Otan партиясының кезекті XVIII съезінде де Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Ұлттық Банк төрағасы Ерболат Досаевқа несие алып, қайтара алмай жүрген компанияларды банкрот ету керектігін айтты.
Банктердің несиесін менсінбейді
Ұлттық банк осы бағытта жұмыс істейтін болса, бірқатар компания жабылып қалатыны сөзсіз. 2016 жылғы дерек бойынша, елімізде шамамен 133 мыңдай бизнес субъектісі болған. Жыл сайын олардың 1-1,5 мыңы банкроттық жағдайда болады екен. Ал қалған компаниялардың 93 пайызы Елбасының мәліметінше, жеткілікті деңгейде несиелендірілген. Қаражат керек емес. Бұл – бір жағынан банктердің не себепті экономиканы қаржыландыруды азайтқанының жауабы.
Ұлттық қор мен республикалық бюджеттен стратегиялық маңызды жобаларға деп бөлінетін миллиардтаған «арзан ақша» мен жергілікті бюджеттің шағын несиелері тұрғанда кәсіпкерлер банктерден несие сұрамайтыны түсінікті де. Қалай дегенмен, кей компаниялар мемлекеттік бағдарламалар арқылы бөлінген ағыл-тегіл ақшаға кенеліп жатса, енді бірі өздерінің қауымдастырылған банктері арқылы тегін қаржыны игеріп отыр.
Ұлттық банк бизнесті банкроттауға рұқсат етсе, жылына шамамен компаниялардың 1 пайызы ғана жабылуы мүмкін. Мұны статистикаға сүйеніп айтуға болады. Бұл – экономика үшін анау айтқандай қауіп емес, қалыпты нәрсе.
Дегенмен, Ұлттық банктің мәліметінше, банкроттыққа жатпайтын, бірақ қаржыландырудан таршылық көріп, дами алмай отырған компаниялар нарықтың жартысын құрайды. Бұл енді алаңдатарлық жағдай.
Компаниялардың үштен біріне қаражат жетіспейді
2016 жылғы дерек бойынша республикада ірі және орта бизнеске жататын 7,9 мың кәсіпорын болған. Соның ішінде экономиканың негізгі салалары: тау-кен, өңдеу, құрылыс, сауда, көлік және қоймалау салаларында жұмыс істейтін ірі және орта компаниялар саны шамамен 5,7 мыңды құрайды. Ұлттық банк сарапшылары таяуда осы қатардағы 3 217 компанияның қаржылық көрсеткіштеріне талдау жасап, төмендегідей қорытынды жасап отыр. Бас банктің мәліметінше, тау-кен саласындағы компаниялардың көпшілігі инвестиция тартуға ешқандай кедергі жоқ екенін айтса, сауда саласындағы кәсіпкерлер саладағы бәсекелестіктің жоғарылығынан қаражаттан қиналып отырғанын жеткізген. Ал құрылыс, көлік және қоймалау мен өңдеу өнеркәсібіндегі компаниялар тікелей қаржыландырудың жоқтығына шағымданады. Сонымен қатар өңдеу өнеркәсібінің өнімдеріне сұраныстың аздығы да саланың дамуына кедергі келтірсе, көлік және қоймалау саласында айналымдағы ақшаны арттыруға таза пайда жетпейді.
Сарапшылардың болжамынша, алдағы бір жылда барлық сала бойынша қаржыландыру деңгейі өзгеріссіз қалмақ. Дегенмен өңдеу саласында қаржыландыру айтарлықтай өсіп, саудада керісінше құлдырау басталады деген жорамал бар. Ал құрылыста негізгі капиталға салынатын инвестицияның азаю қаупі байқалуда. Жалпы, елдегі ірі және орта кәсіпорындар қаржыландыру бойынша пессимистік кейіп танытып отыр. Бұл тұрғыда олар кәсіпорынның өзіндік қаражатына ғана арқа сүйейтінін алға тартады.
Қай салалар девальвациядан ұтылып отыр?
Талдау жасалған компаниялардың 70 пайыздан астамы шетелдік серіктестермен жұмыс істейді. Шетелдік әріптестермен тікелей жұмыс істейтін компаниялардың үлесі сауда саласында, өңдеу және тау-кен өнеркәсібінде шамамен орташа 80 пайызды құраса, көлік және қоймалау саласында 66 пайыз, құрылыс саласында 61,8 пайызды құрайды. Бұл өз кезегінде шетел валютасының да қолданыс аясын кеңейтуге ықпал ететіні белгілі. Мәселен, шетелдік серіктестермен есеп айырысарда кәсіпорындардың 52,9 пайызы Ресей рублін, ал 45,8 пайызы АҚШ долларын пайдаланады екен. АҚШ долларын көбірек қолданатындар – тек тау-кен өндіру өнеркәсібі. Саладағы кәсіпорындардың 65,1 пайызы доллармен сауда жасаса, қалған салаларда рубль көбірек қолданылады. Ал шетелдік серіктестермен есеп айырысуда кәсіпорындардың 14,3 пайызы ғана теңгені қолданған.
«2019 жылдың 2-тоқсанында АҚШ долларының теңгеге шаққандағы бағамының өзгеруі тау-кен өнеркәсібі мен саудаға айтарлықтай әсер етті. Есесіне көлік және қоймалау бизнесі девальвацияға төзімдірек болды. Ал рубльдің теңгеге шаққандағы бағамының көтерілуі сауда және құрылыс салаларына көбірек ықпал етсе, басқа салаларға айтарлықтай кесірі тие қоймады», деп жазады бас банк. Жалпы, бағам өзгерісінің әсерінен зардап шеккен саланың бірі өңдеу өндірісі, көлік және қоймалау салалары болса, тау-кен өнеркәсібіне ұлттық валютаның әлсіреуі кері әсерін тигізбеген.
Өңдеу өнеркәсібі мен сауда несиеге мұқтаж
Ұлттық банктің мәліметінше, 2019 жылдың 2-тоқсанында банктердің несиелеу шарттары кен өндіру, өңдеу салалары кәсіпорындары үшін жақсарып, құрылыс саласы үшін нашарлады.
«Теңгемен алынған кредиттер бойынша ең төменгі орташа пайыздық мөлшерлеме, яғни 11,6 пайыз өңдеу өнеркәсібінде болғанына қарамастан, өңдеу өнеркәсібінде несиелендіру шарттары тиімсіз деп бағаланып отырған. Ал кредиттеу шарттарына көңілі толатын компаниялар негізінен тау-кен өнеркәсібінде», деп жазады Ұлттық банк.
2019 жылдың 3-тоқсанында несие алуға ниетті кәсіпорындардың ең көп үлесі өңдеу өнеркәсібінде және сауда саласына тиесілі. Бұл салаларда несие рәсімдеуге өтінім бергендер саны шамамен тиісінше 22,8 пайыз және 20,3 пайыз. Ал көлік және қоймалау бизнесіндегі кәсіпорындардың бар болғаны 7,0 пайызы ғана несие алуға талаптанған.
Банк секторынан тыс фирмааралық борыш құрылыстан басқа барлық салада жақсарғаны байқалады. Қазіргі таңда ірі және орта бизнес субъектілерінің 27,4 пайызында 90 күннен асып кеткен фирмааралық дебиторлық берешек болса, компаниялардың 21,3 пайызының мойнында мерзімі өтіп кеткен несиелік қарыз бар екен. Соның ішінде дебиторлық берешегі бар кәсіпорындар негізінен құрылыс саласында болса, көлік және қоймалау саласындағы компанияларда дебиторлық берешек айтарлықтай аз. Ал мерзімі өтіп кеткен несиелік берешегі бар кәсіпорындардың дені құрылыс және тау-кен өнеркәсібінде.
Қорыта айтар болсақ, экономиканың негізгі салаларындағы ірі және орта кәсіпорындардың дамуына негізінен қаражаттың тапшылығы, өнімге сұраныстың төмендігі мен пайданың аздығы кедергі келтіріп отыр. Егер Ұлттық банк алдағы уақытта бизнесті банкроттауға рұқсат етсе, ірі және орта кәсіпорындардың үштен бірі жабылып қалуы ықтимал. Өйткені жоғарыда аталғандай, бұлар – бизнестерін «плюске» шығара алмай отырған кәсіпорындар. Бір қызығы, мемлекеттік бағдарламалардың бизнесті қаржыландыруы күшейген кезде кәсіпорындар қаржыдан таршылық көріп отыр.
