Енді сол басылымның өз тарихы бар. Газетті кімдер басқарды, онда қандай беделді қаламгерлер, қайраткерлер қызмет істеді, қандай игі істерге бастамашы болды, елдің рухани өміріне қалай ықпал етті деген тұрғыда біраз әңгіме айтуға болады. Бұл ретте баспасөз тарихын зерттеуші ағайындарға біраз жауапкершілік жүктеледі. Сонымен бірге осы басылым редакциясында қызмет істеген адамдар да біраз жайға куәлік ете алады. Өзіміз – солардың біріміз.
Басылымның жүз жылдық тарихы бар десек, соның соңғы алпыс жылында бұл газеттің ұжымымен етене жақын өмір кешкен екенбіз. Соның жарты ғасырға жуығында тікелей қызмет етсек, біраз жылында ұжымның ардагері ретінде жақын араласып келе жатырмыз. Сөйтсе де, газет тарихмен таныстығымызды сол өзіміздің сонда қызмет еткен кезеңмен ғана шектесек, ол да әділдік болмас еді. Біз осы басылымда өзімізден бұрын келіп қызмет атқарған адамдармен бірге жұмыс істедік. Олардың әңгімелерінен, тіпті жүріс-тұрыстарынан, өмірге көзқарастарынан сол отызыншы жылдардағы ашаршылық нәубатының, саяси репрессия сойқанының, қырқыншы жылдардағы Екінші дүниежүзілік соғыстың қаһармандық рухының лептерін сезінетінбіз. Соның бәрін ой елегінен өткізіп, қазақ баспасөзінің қара шаңырағы болған газет ұжымының сол тұстағы тыныс-тіршілігін аңғарғандай болдық.
Газет редакциясы ұжымымен тікелей араласымызға келсек, Ұлттық университеттің журналистика бөлімінде оқып жүрген кезімізде кейін белгілі әдебиет сыншысы болған Зейнолла Серікқалиев екеуіміз 1958 және 1960 жылдарда «Социалистік Қазақстанда» өндірістік тәжірибеден өтіп, газет ұжымына қатты бауыр басып кетіп, кейін одан ажыраған емеспіз. Тіпті шамалы уақыт сыртта жұмыс істесек те, «СҚ»-ның редакциясын өз ұжымымыздай санаушы едік.
Шамалы уақыт сыртта жұмыс істедік дегенге келсек, университетті бітіргеннен кейін осында қалатын болғанбыз. Редакторымыз Қасым Шәріпов «жолдаманы басқа жаққа ала бер, Орталық комитетпен келісіп, осында алып қаламыз» деген. Соған орай 1960 жылдың тамызында редактордың бұйрығымен жұмысқа да қабылдандық. Бірақ күтпеген жағдайдың қырсығы тигені бар. Уәде де берген, жұмысқа да алған, редакторымыз шет жаққа іссапарға кеткен кезде партия Орталық комитетіндегілер менің жолдама алған жаққа бармағанымды «біле қойып», редактордың келуін күтпей баруға тиіс жағыма қуған да жіберген.
Бірақ көп уақыт өтпей бауыр басқан ұжымға қайта оралудың сәті түсті. Газеттің Семей облысында меншікті тілшісінің орны босағанда редакция басшылығы бізді тауып алған. Сөйтіп, республиканың бас басылымындағы жарты ғасырдай еңбек жолымыз басталған.
Осы жерде тағы бір шамалы уақыт сыртта жұмыс істеу жайын айтпасқа болмайды. Үш жылдай «СҚ»-дан ажырауға тура келген. Партияның ұйғарымымен 1986 жылдың қаңтарында Алматы облыстық «Жетісу» газетіне редактор болып тағайындалдық. Сонда «Социалистік Қазақстан» газетінің бас редакторы Балғабек Қыдырбекұлы ағамыздың «...Айналайын Мамадияр, «СҚ»-ның беделімен бара жатырсың, оны ешқашан да ұмытпа» дегенінде біраз шындық бар еді.
Бұл қызметте көп болғанымыз жоқ. Бар-жоғы бір жарым жыл ғана. Оған сергелдеңге ұшыраған сонша уақытты қоссақ, барлығы – 3 жыл. Сонда «Қаңғып келген шүрегей» Геннадий Колбиннің қаһарына ұшырағанбыз. Желтоқсан оқиғасының құрбандарына байланысты 1987 жылы болған соттан материал берген кезде «соларға бүйрегің бұрылды» деген айыппен партиядан шығарылып, қызметтен қуылдық. Алматыдан «жұмыс табылмай», аудандық газеттің корректоры болып, күн сайын Қаскелең қаласына қатынап жұмыс істеуге тура келген. Содан «жер аудару» мерзімі біткен соң қайта бауыр басқан ұжым – «СҚ»-ға оралдық. Сонда «саяси сенімсіз» адамды мұндағылар, үлкені бар, кішісі бар, құшағын жайып қарсы алған. Содан кейін табан аудармай 75 жасқа қараған жасымызға дейін, зейнеткерлікке шыққанша еңбек еттік. Республикамыздың бас басылымының тарихын да, рухын да іштей білеміз деуге қақымыз бардай көрінеді.
60 жыл аз мерзім емес. Осы жылдарды бас басылымның бастан кешкен талай тарихына куәлік ете аламыз. Газет үшін жанын салған талайлармен қызметтес болдық. Сонау өткен ғасырдың 60-шы жылдарында облыстарда меншікті тілші қызметін бірге атқарған Байжігіт Әбдіразақов, Алтынбек Жолдасбеков, Еркеш Ебікенов, Боранғали Ырзабаев, Байтұрсын Ілиясовтар үлкен қызметтің тұтқасын ұстайтындай тұлғалар еді ғой. Бірақ олар өздерінің «Социалистік Қазақстанын» тастап кетуге қимады.
Ойға небір жайсаңдар оралады. Ұжымның берекесіндей болған ағайлар мен апайлар оралады. Оралғанда жеке-дара да емес-ау, бір-бірімен қолтықтасқандай, үлкен айдынның лек-лек толқынындай шоғырланып оралады. Олар бір-бірін толықтырып, тұтас бір бейнеге топтасқандай көрінеді.
Сол 50-60-жылдарда ұжымның аға тұтар төрт ақсақалы болды – Қаби Мыңжанов, Әбдібек Нұрмағамбетов, Қайролла Қасымжанов және Қайдар Баймұханбетов. Жұрттың бәріне ағадай еді. Ешкім олардың бетіне келіп, сөз айтпайтын. Төртеуінде төрт түрлі мінез бар. Сол мінездері өздеріне жарасатын. Бәрі де газеттің 30-40-жылдардағы өміріне куә адамдар. Соны бізге айтатын. Тағылым алыңдар дейтіндей еді.
Енді бір шоғыр қауым – соғыстан оралғандар, оның от жалынын бастан кешкендер. Оларды Жекен Жұмаханов, Сәуірбек Бақбергенов, Хамит Ерғалиев, Әзілхан Нұршайықов, Құрманғали Ұябаев, Қалмұхан Исабаевтар бастар еді. Бұлардың ерекшелігі – әскери тәртіптің адамдары, жұмысқа жауапкершілігі де сондай. Біз өлімді де көргенбіз, өмірді сыйлай біліңдер дейтіндей. Жүздерінен мейірім төгіліп тұрар еді. Жекен ағамыздың әңгімелері қандай еді!
Сонда өзіміз көрмегенмен, осыдан біраз бұрын осында қызмет істеп кеткен Мұқан Иманжанов, Мерғали Ешмұханбетов, Бари Мәзитов, Ләзиза Серғазина, Әбдуәли Қарақұлов, Сағат Жұмағазиев сияқты ағаларымыз бен апайларымыз жайлы әңгімелер естіп, олардың өздерімен кездескендей болар едік. Тіпті соғыстың қиын жылдарында төменгі сыныпта оқып жүріп, хат тасушы, қате түзеушінің көмекшісі жұмысын атқарған, бертінде қоғам қайраткері болған Оразай Батырбековтің естеліктері арқылы Ғайса Сармұрзин, Жүсіпбек Алтайбаев, Байдібек Әлимановтарды таныдық. Неткен адал да, қайырымды, өз жұмыстарына жан-тәнімен берілген адамдар деп таңданасың.
Шығармашылық қызметкерлер ғана емес-ау, аға ұрпақ өкілдерінен жай қатардағы қарапайым қызметтер атқарған машинистка Бибіш апай Батырбекова, Сәнәм апай Мырзабекова, редакция меңгерушісі Мағзұм Көшеков, аға корректор Орынбай Асылбаевтардың сол ұжымның ынтымағына ұйытқы болғандарына куәміз. Стенографистка болған Данаш апай Байқадамова, Мәриям апай Исаевалар қандай еді. Жай қатардағы қызметкерлер емес, қайраткерлер десек ләзім-ау.
Белгілі қайраткер Балғабек Қыдырбекұлы ағамыздың «отыз жеті жыл ішінде жеті редактормен істес болдым» деп жазғаны бар. Ал біз осынау қасиетті қара шаңырақта болған кезде 13 редактормен қызметтес болыппыз. Бір тізім. Бірін атап, екіншісін тастап кеткен орынсыз көрінеді, түгел айтайық: Қасым Шәріпов, Кеңесбай Үсебаев, Ұзақ Бағаев, Сапар Байжанов, Балғабек Қыдырбекұлы, Көрік Дүйсеев, Шерхан Мұртаза, Әбіш Кекілбаев, Нұрлан Оразалин, Уәлихан Қалижан, Ержұман Сымайыл, Сауытбек Абдрахманов. Жасы үлкендерінің шапағатын да көрдік, кішілеріне аға да болдық. Бұлардың әрқайсысы туралы жанды жадыратар әңгіме табылады.
Сонау елуінші жылы газеттің сол тұстағы жауапты редакторы Қасым Шәріпов университет дипломын әлі ала қоймаған жеті студентті бірден жұмысқа қабылдады. Олар газетке жаңа бір леп алып қана келген жоқ, Балғабек Қыдырбекұлы, Төлеубай Ыдырысов, Бекділдә Абдуллин, Әбіраш Жәмішев, Әбілмәжін Жұмабаев, Пернебек Бейсенов, Орақбай Смағұлов кейін қазақ баспасөзінің тұлғаларына айналды. Өзіміз де солардың ағалық қамқорлығын сезініп, журналист болып қалыптастық.
Сірә, бұл да редакторлардың өздері басқарған ұжымды жаңа биікке көтерудегі бір әдісі, ізденісі шығар. Осындай ізденісті одан кейінірек Сапар Байжанов ағамыз да жүзеге асырды. 70-жылдардың басында өзі жұмысқа кірісе салысымен республиканың жер-жерінен біраз журналистерді қызметке шақырды. Сарбас Ақтаев, Мыңбай Ілес, Ақселеу Сейдімбек, Қойшығара Салғарин, Нүриден Муфтах, Бекболат Әдетов, Сабыржан Шүкіров, Кеңшілік Мырзабековтер қазақ баспасөзіндегі өз орындарын табуымен қатар, газеттің жаңа бейнесін қалыптастырды. Сол тұста келген екінші толқын өкілдері Ержұман Смайыл, Сауытбек Абдрахманов, Әбдімүтәл Әлібеков, Мақсат Тәжімұрат, Жұмабек Кенжалиндер кейін бүкіл қазақ баспасөзіне ықпал етті деуге болады.
Көзіміз көрген редакторларымыз жайында айтатын әңгіме көп. Олар қазақ баспасөзінің тарихында тұлғалар болып қалады. Басқасын айтпағанда, Шерхан Мұртаза, Әбіш Кекілбаевтар қандай еді! Жүрген жүрістері, тұрған тұрыстары аңыздай еді ғой. Шерағаңның ұжыммен танысқаны есте. «Сіз не істейсіз, Мәке?» деді Шерағаң. Колбиннің жер аударуынан оралған кез, бір техникалық қызмет атқарып жүргенбіз. Айтуға тура келді. «Бұл қалай?» деді ежірейіп. Қызметке өзіңді-өзің тағайындамайсың ғой. Осының өзіне қанағат еткен кез. «Облыстық газеттің редакторы, айдауда болған...сіз бөлімге бастық боласыз» деді. Оны келесі күні жүзеге асырды.
Өзімізге қатысы болғандықтан айтып отырғанымыз жоқ, «Егеменнің» тарихына үңілсең, оның тізгінін ұстағандардың барлығының да ерекшеліктері бар. Солардың жиынтық бейнесін жасасаң, көз алдыңа тұлғалар елестейді. Бұрынғыларын еске түсірейікші. Смағұл Сәдуақасов, Мұхтар Әуезов, Бейімбет Майлин, Сәкен Сейфуллин, Тұрар Рысқұлов, Ораз Жандосов, Ораз Исаев, Ғабит Мүсірепов, Жанайдар Сәдуақасов...Кейінгілер солардың жалғасындай.
Тіпті бертіндегілер туралы біраз жайды айтуға болғандай. Бұрындары қалыптасқан қайраткерлер келіп, елдің бас басылымын басқарса, кейінгі кезеңде өзіне басшыны ұжымның өзі дайындап алғандай да жағдай қалыптасқан. Бұл дәстүрді Балғабек Қыдырбекұлы бастады. Редакцияның қатардағы тілшісі болып келіп, содан табан аудармай қызмет етіп, ақырында оның бас редакторлығына көтерілді. Бұл жолды күні кеше өмірден озып, бүкіл журналистер қауымын өкіндіріп кеткен Ержұман Смайыл бауырымыз қайталады. Студент кезінде осы газеттен өндірістік тәжірибеден өтіп, алғашқы қадамын жасаса, одан кейін қатардағы тілші болды, бөлімді басқарды, бас редактордың орынбасары, бірінші орынбасар қызметтерін атқарды. Жұртты мойындатып барып, басшылық тізгінді ұстады. Бас редактор болды, газет атындағы ашық акционерлік қоғамның президенті болды.
Редакция ұжымының өзі, ұлттық бас басылымның рухы дайындаған тұлға ретінде Сауытбек Абдрахмановты да айтсақ жөн. Сауытбек те мұнда тілші болып келіп, білікті де шебер журналист, ұйымдастырушы болып қалыптасқанда, ол үкіметтік, мемлекеттік жұмыстарға шақырылды. Қай жерде де өзін көрсете білген азамат, республика үкіметі «Егемен Қазақстан» республикалық газеті» ашық акционерлік қоғамын құру туралы шешім қабылдағанда, осынау жаңа құрылымды басқаруға сол Сауытбекті жіберді. Сауытбектің елдің бас басылымын ең ұзақ басқарған қайраткер екенін де айтқанымыз орынды болар. Ондай сенім кез келгеннің үлесіне тие де бермейді. Арасында республика Ақпарат министрлігін де басқарғаны бар. Қазір ол – Парламент Мәжілісінің депутаты, танылған мемлекеттік, қоғамдық қайраткер.
«Егемен Қазақстанның» 100 жылдық мерейтойы қарсаңында көп жай көңілге оралады. Бұл басылымның сарғайған беттерінде халқымыздың, еліміздің тарихы, шежіресі жатыр. Онда ұлттық рухымыздың қайнарлары бар. Біреулер сәуегейсіп, «бұл басылым биліктегі партияның сөзін сөйледі, еліміз бастан кешкен ауыртпалықтарда кінәсі бар» дегенді де айтқысы келеді. Елдің бас басылымы, оның ұжымы сол қиындықтарды елмен бірге көтерді. Басшылары болған біраз қайраткерлердің «халық жауы» болып атылғанын да білеміз. Біразының қызметтен қуылғанын да білеміз. Басылым әрқашан халықпен бірге болды.
Ғасырлар бойы аңсаған Тәуелсіздігімізге қолымыз әзер жеткенде, «Егемен Қазақстан» еліміздің егемендігі жолында халықтың жаршысы, тәуелсіздігінің ұраншысы болды. Соған орай халықтың да әрқашан бұл басылымды қолдап келгенін де айту парыз. Жүз жасаған газетті халық оқиды. Екі жүз мыңдай таралым халық қолдаған, халықтың мүддесін мақсат тұтқан басылымның ғана үлесіне тиеді. «Егемен Қазақстан» алда да халықпен бірге. Халық үшін жасай береді.
Мамадияр ЖАҚЫП,
«Егеменнің» ардагер журналисі
