– Тоқсаныншы жылдары Қазақстан волейболының серкесіне айналған Бақытжан Байтөренің осы спорт түрін таңдауына не түрткі болды?
– Үлкен спортқа келуіме себепкер болған ата-анам. Анам – Рахима студенттік шағында волейбол өнерін жетік меңгерді. Алпысыншы жылдардың бел ортасында ол Қазақстан құрамасына үміткер де болды. Алайда тұрмысқа шыққаннан кейін волейболмен қош айтысуына тура келді. Әкем – Селмек спорт атаулының барлық түрінің шынайы жанкүйері еді. Бала кезімнен мені Алматыда үздіксіз өтіп тұратын жарыстардан қалдырмауға тырысатын. Футболдан «Қайраттың», допты және көгалдағы хоккейден «Динамоның», баскетболдан СКА-ның, волейболдан «Дорожниктің» ойындарын үзбей көретінбіз. Осы жайттың барлығы менің спортқа деген сүйіспеншілігімді оятты.
Бірде туған әпкем Гүлжан өзі жаттығып жүрген волейбол үйірмесіне мені бірге ертіп апарды. Бесінші сыныпта оқитын ойын баласына бұл өнер бірден ұнады. Содан жан-тәніммен жаттыға бастадым. Танымал бапкер Ербол Молдажановтан тәлім-тәрбие алдым. Арада үш жыл өткеннен соң еліміздің ең белді клубы – «Дорожниктің» қосалқы құрамына қабылдандым. 1985 жылы 17 жасқа толған шағымда Қазақстан құрамасының жейдесін кидім. Осы қос команда сапында жүріп, елеулі табыстарға қол жеткіздік. Атап айтсақ, 1991 жылы Белгородта өткен КСРО кубогында бас жүлдені олжалап, Киевте ұйымдастырылған КСРО халықтары спартакиадасында қола медальды мойнымызға ілдік. Көп ұзамай негізін алматылық команданың ойыншылары құраған ТМД құрамасы Шеффилде алауы тұтанған Дүниежүзілік универсиадада үшінші орынға табан тіреді. Шамамен сол тұста «Дорожник» өз атауын «Азамат» деп өзгертті.
– «Азаматтың» ғұмыры тым келте болғаны белгілі. Десек те айтулы ұжым қысқа ғана мерзім аралығында халықаралық аренада атой салып, биік белестерді бағындырды ғой...
– Тәуелсіздік алған алғашқы кездері спорт саласына бөлінетін қаражат мардымсыз болды. Жарысқа шығу қиямет-қайым еді. Оқу-жаттығу жиыны дегенді мүлде ұмыттық. Еңбекақымызды айлап алмаймыз. Әйтеуір барша жігіттер бірігіп, тығырықтан шығудың жолын қарастырдық. Біздің бапкеріміздің жақын бір туысының тауық етін сататын шағын дүкені болды. Біз соны жағаладық. Саудадан түскен қаражатқа спорттық форма сатып алып, жарысқа шығатынбыз. Міне, осындай қиындыққа қарамастан қазақстандық волейболшылар халықаралық додаларда жақсы өнер көрсетті. 1992 жылғы ТМД чемпионатында Донецкінің «Шахтері», Риганың «Радиотехникасы» және Алматының «Азаматы» алдыңғы лектен көрінді. Біздің де бас жүлдені олжаласақ деген үмітіміз зор еді. Алайда нағыз шиеленіскен тұста бұл бәсеке тоқтатылды. Мәскеуден «жарыс өтпейді, тараңдар» деген нұсқау келді. Содан бұрынғы бауырлас республикалардың барлығы өз біріншіліктерін жеке-жеке өткізе бастады.
Бір қуантарлығы, біз көштен қалған жоқпыз. 1993 жылдың көктемінде Жапонияның Хиросима қаласында өткен Азияның клубтық чемпионатында «Азамат» алдына жан салмай, бас жүлдені олжалады. Бұл – нағыз сенсация! Жартылай финал мен финалда осыған дейін сары құрлықта қарсылас шақ келтірмей жүрген Оңтүстік Корея мен Жапонияны сүріндірдік. Ол кездері Қазақстанды ешкім білмейтін. Білген жағдайдың өзінде алпауыт елдер бізді менсінбей, мұрындарын шүйіре қарайтын. Ал біз ешнәрсеге мойымай, өзіміздің мықтылығымызды мойындаттық. Хиросимадағы зәулім спорт кешеніне жиналған жанкүйерлердің «Қазақстан! Азамат!» деп орындарынан тік тұрып, ұзақ уақыт бойы құлшына қол соққаны күні кешегідей көз алдымда. Сол жылдың қыркүйек айында Қазақстан құрамасы Таиландта өткен Азия чемпионатына аттанды. Ол жерде де жанымызды салып айқастық. Барлық қарсыластарымызды сыпыра ұтып, тек финалда корейлерге ғана жол бердік. Осылайша, күміс медальды кеудемізде жарқыраттық.
– 1993 жылдың қорытындысы бойынша сіз Азияның ең үздік волейболшысы деп танылдыңыз. Сол жетістігіңіз жайында тіс жармадыңыз ғой?
– Жоғарыда аталған жарыстың екеуінде де мен үздік алты ойыншының санатына қосылдым. Яғни, символикалық құрамаға ендім. Сонымен қатар Хиросимада ең құнды ойыншы болып танылдым. Сол жылғы маусым өз мәресіне жеткен тұста Азияның ең үздік волейболшысы атандым. Иә, қандай да марапат адамды қуантатыны, шаттандыратыны, шабыттандыратыны рас қой. Десек те волейболдың ұжымдық ойын екенін де естен шығармаған жөн. Тіптен ең керемет деген ойыншының өзі жалғыз команданы өрге сүйрей алмайды. Көз арбаған биіктерге жету үшін жаныңдағы командалық әріптестерің мықты болуы керек. Бағыт-бағдар беретін бапкерлердің де біліктілігіне көп нәрсе байланысты. Бұл ретте менің жолым болды. Біздің команданы өз ісінің білгірі Евгений Сивков баптады. Алаңда Франц Цахариас, Алексей Яншин, Сергей Щукин, Вячеслав Крескин, Александр Горбатков, Рафаиль Гилязутдинов сынды сақа ойыншылармен иық тіресе өнер көрсеттім. Олардың барлығы да осы спортқа жан-тәнімен берілген нағыз кәсіпқойлар. Менің жанымнан дәл осындай майталмандар табылмағанда сары құрлықтың ең үздік ойыншысы атануым неғайбыл еді...
– Тұтас бір құрлықтың теңдессізі атанған ойыншыға мүйіздері қарағайдай командалардың «құда түсетіні» анық қой. Ал сіз Францияға аттануды құп көрген екенсіз. Оның да өзіндік себебі бар шығар?
– Азияның клубтық чемпионатынан кейін Париждің ПУК клубының өкілдері Франц Цахариас екеумізбен байланысқа шығып, келісімшарт жасасайық деп қолқа салды. Біз олардың бұл ұсынысын қабыл алдық. Жасыратыны жоқ, Парижге табан тірегенімізде жергілікті жанкүйерлер бізді аса жақтыра қоймады. Себебі ол кездері бір команданың сапында екі-ақ легионердің ойнауына рұқсат берілетін. Ал жаңадан келген қос ойыншы көпшілік жыға танымайтын, тіптен бұрын-соңды атауын да естімеген елден келіп отыр. Дәл сол тұста «Қазақстан деген қандай мемлекет?», «Олар өзі волейболдың не екенін біле ме?», «Алыстан арбаламай-ақ, іргеміздегі дамыған мемлекеттердің бірінен ойыншыларды алдырғанымыз жөн еді ғой» деген сыңайда түрлі әңгіме өрбіді. Ал біз болсақ, мықтылығымызды дәлелдеу үшін көп тер төктік. «Айқас алаңында» барымызды салдық. Осылайша, шама-шарқымыз жеткенше аутсайдер санатындағы команданы өрге сүйреуге талпындық. Нәтижесі біз күткеннен де керемет болды. Франция чемпионатына сол жылы ғана қосылған ұжым қола медальды еншілеп, ел кубогында екінші орынды иеленді. Ал мен сол жарыстың «ең үздік қабылдаушысы» деген атаққа ие болдым. Маусым аяқталған бетте жергілікті көрермендердің қуанғанын көрсеңіздер. Мақтанғаным емес, бастапқы кездері бізге сенімсіздік білдіріп, сыртымыздан сөйлеген адамдардың өздері алдымызға келіп, тағы бірер маусым ПУК-тың сапында қалуымызды қиыла сұрады.
– Содан кейінгі үш маусымды Ресейде өткізген екенсіз. Әбден бой үйреніп қалған жанға жайлы Франциядан кетуіңізге не себеп болды?
– Бір жерде тұрақтап қала бермей, өзге чемпионаттарда да бақ сынап көргім келді. Оның үстіне, Ресей волейболының деңгейі өте жоғары ғой. Өзімнің шынайы әлеуетімді сезіну үшін бәсекелестік белең алып тұрған біріншіліктерде өнер көрсетуге бел будым. Сөйтіп, 1995 жылы Нижневартовскінің «Самотлорымен» келісімшартқа отырдым. Сол маусымда Ресей чемпионатының қола медалін жеңіп алдық. 1996 жылы Нева жағалауына аттанып, жергілікті «Автомобилистің» сапында өнер көрсеттім. Санкт-Петербургте даңқы алысқа жайылған Вячеслав Платоновтың қол астында жаттықтым.
– Кешіріңіз, сөзіңізді бөлейін, сіз айтып тұрған Жапонияның шоқ жұлдызы Ясутака Мацудайрамен бірге ХХ ғасырдың ең үздік бапкері деп танылған әйгілі Платонов па?
– Иә, дәп өзі! Жалпы, осы ұлағатты ұстаз жайында ұзақ әңгімелеуге болады. 1977-1985 жылдар аралығында Вячеслав Платонов КСРО құрамасының бас бапкері болды. Табаны күректей тоғыз жыл аралығында айтулы команда өзі қатысқан жарыстардың барлығында бас жүлдені олжалаған екен. Атап айтсақ, Олимпия ойындары мен «Достық» додасында, әлем чемпионатында (екі рет), әлем кубогында (үш рет), Еуропа біріншілігінде (алты рет) және басқа да көптеген халықаралық турнирлерде топ жарды. Платоновтың тұсында айтулы команда бірде-бір рет жеңілген емес. Бұл – ғажап қой!
Мен Санкт-Петербургке келгенде кезінде Алматының «Азаматын» жаттықтырған Евгений Сивков Вячеслав Платоновтың көмекшісі болып еңбек етті. 1996/1997 және 1997/1998 жылдарғы маусымда «Автомобилист» жүлдеге қол жеткізе алмағанымен, екі ретінде де үздік бестіктің қатарынан көрінді. Жеке өзіме келетін болсам, қарсы жақтың ойыншылары бағыттаған доптың 96 пайызын кері қайтарып, команданың ішкі рекордын жаңарттым. Платонов өнеріме риза болды. Екеуміз жақсы араласып, ағалы-інілі болып сыйластық. Жаттығу залында ғана емес, бос уақытымызда да жиі сырласатынбыз. Ғұлама бапкерден мен көп нәрсе үйрендім. Бірақ ол кезде жасым 30-дан асқан еді. Тамаша бабымда болғанымен, жұлдызды шағымның артта қалғаны анық қой. Оны өзім де сезетінмін. Бірде әңгіме барысында: «Вячеслав Алексеевич, осыдан 10 жыл бұрын мені неге өз командаңызға шақырмадыңыз? Сіздей бапкердің қол астында жалындап тұрған шағымда жаттыққанымда бағындырған белестерім бүгінгіден әлдеқайда биік болар еді ғой...», деп сұрадым. Ол кісі: «Қазақстандық мамандар сені жібермейтін шығар деп ойладым», деп әңгімені қысқа ғана қайырды.
– Содан Қазақстанға қайта оралдыңыз ...
– Иә, елге қайттым. Алты жылдан аса уақыт жат жерде жүру өте қиын. Мен алғаш Францияға табан тірегенде кереметтей әсерге бөлендім. Париж, Марсель, Бордо, Лион секілді әсем шаһарларда өмір бойы тұрсам ғой деп армандадым. Санкт-Петербург те керемет қала. Ол жерде де жанға жайлы нәрселердің барлығы да бар. Бірақ адам баласы бәрібір өз Отанын аңсайды екен. Туған жерге деген сағыныштың жөні мүлде бөлек. Шетелде жүрген кезде мен соны анық сезіндім.
– Елге оралғанда «үлкен спорттан қол үздім» деп жариялаған едіңіз. Алайда арада біраз уақыт өткеннен соң ойын алаңына қайта оралдыңыз. Волейболды сағындыңыз ба, әлде басқа гәп бар ма?
– Ол ұзақ әңгіме. Кезінде мен Алматы автомобиль жолдары институты мен Қазақтың Спорт және туризм академиясын тәмәмдадым. Қазақстан Президенті жанындағы Қазақстан менеджмент, экономика және болжау институтында білім алдым. Шетелде жүріп бапкерлік кәсіптегі біліктілігімді арттырдым. Қолымда соны растайтын арнайы сертификат та бар. Францияда Коммерция институтының дипломын алдым. Сенесіз бе, соған қарамастан өз елімде лайықты жұмыс табылмады. Әуелі мен ел спортына еңбек сіңіруді көздедім. Өзімнің талай жылдар бойы жиған мол тәжірибемді Қазақстан волейболын өркендету жолына жұмсасам деген ниетім болды. Шетелде жүре берсем, қомақты қаржы да табатын едім. Бірақ бұл жалғанда ақшадан да құнды дүние бар. Мәселен, Отан, отбасы, махаббат... мен үшін бұлар бос ұғым емес.
– Сонда қалай, кезінде алып Азияның теңдессізі атанып, Франция мен Ресей чемпионаттарында өзінің мықтылығын мойындатқан сіздей майталманды ешкім керек қылмағаны ма?
– Солай болып тұр ғой. Елге оралған бетте Спорт министрлігі, Ұлттық Олимпиада комитеті, республикалық волейбол федерациясының барлығын шарлап шықтым. Олар «өзіміз пәленбай уақыттан кейін хабарласамыз» деп арқадан қағып, жылы шырай танытып шығарып салды. Бірақ содан кейін ешкім байланысқа шықпады. Уақыт зымырап өтіп жатты. Ер азаматқа үйде масыл болып жата беру жараспайды ғой. Күнкөрістің қамымен басқа кәсіптің біразының басын шалдым. Жарнамалық агенттікте де, күзетші болып та, фитнесс клубта да еңбек еттім. Десек те бұл жағдай мені қанағаттандырмады. Оның үстіне тапқан табысым отбасымды асырауға жетіңкіремеді. Арада біраз уақыт өткеннен кейін жағдайымды білген Франция біріншілігінде өнер көрсетіп жүрген досым Виктор Козик хабарласып, волейболға қайта оралу жөнінде ұсыныс айтты. Ойлана-толғана келе мен ол ұсынысты қабыл алдым. Сөйтіп 33 жасымда үлкен спортқа қайта оралып, «Бордоның» жейдесін кидім. Бір қызығы, түрлі жарыстарда жастармен иық тіресуге тура келді. Өйткені кезінде Францияда менімен қатар ойнағандардың барлығы да ол кездері спорттан қол үзген. Жергілікті жастардың біразы мені таниды екен. «Баха, біз сізді сырттай жақсы білеміз. Кезінде ПУК пен ПСЖ-ның сапында жасындай жарқырап жүргеніңізде, біз ізбасарлар тобында жаттығатын бозбалалар едік. Сыртыңыздан қарап сүйсінетінбіз. Сіздей ойыншы болуды армандайтынбыз», деп естеріне алды. Сөйтіп тағы екі жыл Францияда өнер көрсеттім. Сол аралықта Қазақстан құрамасы сапында әлем чемпионатына қатыстым.
– Ойыншы ретіндегі мансабыңыз аяқталғаннан кейін Қазақстанның әйелдер құрамасының тізгінін ұстағаныңыз мәлім. Бапкерлік кәсіпте біраз табысқа жеткеніңізбен сол орында көп тұрақтамадыңыз. Неге?
– Бапкерлік мансабымды мен Францияда бастадым. Сол жақта біраз тәжірибе жиып, елге оралғаннан кейін Қазақстан біріншілігінде өнер көрсететін «Астана қанатын» екі жылдай жаттықтырдым. Содан кейін еліміздің әйелдер құрамасында Нелли Щербакованың көмекшісі болдым. Ал 2010 жылы ұлттық команданың бас бапкері болып тағайындалдым. Аса жауапты қызметке кіріскен бетте өзіме жүктелген міндетті абыройлы атқару үшін көп еңбектендім. Іздендім. Жаттығу жүйесіне жаңашылдық енгіздім. Тәртіп пен талапты басты назарда ұстадым. Нәтижесі жаман болған жоқ. Сол жылдың қыркүйек айында Қытайдың Гуанжоу қаласына аттанып, Азия ойындарында қола медальды жеңіп алдық. Оған дейін де, одан кейін де Қазақстанның волейболшылары Азиадада жеңіс тұғырына көтерілген емес. Еңбегім лайықты бағалануы керек еді. Бірақ бәрі керісінше болды. Түрлі сылтауды желеу еткен республикалық федерацияның басшылары көп ұзамай мені бұл қызметтен алып тастады.
– Осы саланың маманы ретінде қазіргі кезде Қазақстан волейболының дамуына тағы не кедергі деп ойлайсыз?
– Оның себебі көп. Біріншіден, балалар мен жасөспірімдер волейболын дамыту жүйесін дұрыс жолға қою қажет. Онсыз бұл саланы өркендете алмаймыз. Қазіргі кезде елімізде айтулы спорт түріне бейімделген бір ғана мамандандырылған мектеп бар. Нұр-Сұлтанда орналасқан жалғыз мектептің барлық жыртығымызды жамауға қауқары жетпейтіні анық. Екіншіден, біз өзгелерге емес, өз өрендерімізге сенім артуымыз керек. Жасыратыны жоқ шеттен келгендердің басым көпшілігі ешкімге керек болмай қалған бесінші-алтыншы сортты ойыншылар. Ондай легионерлер біздің елге жанын салып ойнау үшін емес, оңай жолмен ақша табу үшін келуде. Бір анығы, легионерлер Қазақстан волейболын өркендетпейді. Үшіншіден, елімізде жалындап тұрған жастар жоқтың қасы. Солардың арасында селекциялық жұмыстар жүргізіп, бұл спортқа жергілікті өрендерді көптеп тарту керек. Төртіншіден, бапкерлік мектеп әлсіз. Біз әлі де өз кадрларымызды қадірлемей жүрміз. Мәселен, кезінде «Дорожник» пен «Азаматтың» сапында жасындай жарқыраған Сергей Щукин, Рафаиль Гилязутдинов, Валерий Беленков, Алексей Яншин сынды шебер ойыншыларды елеп жатқан ешкім жоқ. Солардың мол тәжірибесін неге ел волейболын өркендету үшін пайдаланбасқа. Бесіншіден, федерацияның тізгінін ұстаған азаматтардың бойынан осы спортты дамытсам деген құлшыныс мүлде байқалмайды.
Осындайда Қазақстан волейболын өрге сүйреген Октябрь Жарылқапов еріксіз еске түседі. Өткен ғасырдың алпысыншы жылдары ел экономикасы нашар, халықтың тұрмысы төмен болғаны белгілі ғой. Сол қиын-қыстау кездің өзінде ол кісі «көзсіз ерлік» деп бағалауға тұратындай үлкен іс тындырды. Жалғыз өзі Алматыдағы барлық білім ордалары мен жұмыс орындарын аралап, дарынды жастардың басын біріктірді. Жоқ жерден жақсы команда жасақтап, «Буревестниктің» қанатын қатайтты. Айналдырған бес-алты жылда алматылық ұжым әлемдегі ең беделді командалардың қатарына қосылды. Олар Одақта алдарына жан салмай, қатарынан екі рет Еуропа чемпиондары кубогын олжалады. «Буревестниктің» сапындағы сайыпқырандар Олимпия ойындары, әлем және құрлық чемпионаттарында жеңіс тұғырына көтерілді. Міне, соның барлығының алтын бастауында Октябрь есімді асыл азамат тұрды. Қазіргі кезде бізге Жарылқаповтай өр тұлға жетіспей тұр. Бүгінгі таңда отандық волейболдың тізгіні осындай жанашыр жан, іскер азаматтың қолында болғанда, әлдеқашан көсегеміз көгеретін еді.
– Волейбол өнерінде қазақ жастары өте аз. Осы мәселе сізді қынжылтпай ма?
– Аз емес, жоқтың қасы десе де болады. Тоқсаныншы жылдардан бергі кезеңді алсақ, қазақтың санаулы ғана жігіттері үлкен додаларда көңіл көншітерліктей өнер көрсете алды. Олар – Марат Адрышев, Марат Иманғалиев, Нариман Сүлейменов және Нәдірхан Қадырханов. Бары осы! Бірақ бұл мәселеге бас ауыртып жатқан ешкім жоқ. Ал қазіргі жастар арасынан маған Айбат Неталиннің өнері ұнайды. Өте еңбекқор әрі табанды жігіт.
– Қазіргі кезде Ресейде еңбек етіп жүрсіз ғой...
– Иә, осыған дейін біраз уақыт Калининград облысындағы «Локомотив» клубының қосалқы құрамын жаттықтырдым. Күні кеше әйелдер арасында Ресей суперлигасында өнер көрсетіп жүрген «Протон» командасы бас жаттықтырушысының көмекшісі болып тағайындалдым.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен
Ғалым СҮЛЕЙМЕН,
«Egemen Qazaqstan»
