Негізгі бағыттардың бірі – бұл «Туған жер». Себебі әрбір адам өзінің туған жерін білмейінше, жалпы ұлттың тарихын білу ол мүмкін емес жағдай. Әр жердің тарихы – тұтас бір халықтың, тұтас бір ұлттың бөлінбес бөлшегі. Осы орайда, біз өткен жылдан бастап Торғай даласындағы әлі күнге дейін зерттелмеген көптеген тарихи орынға экспедиция ұйымдастыруды бастадық. Бұл жұмыстарды тек Торғай халқына ғана емес, жалпы қазақ халқының тарихын тереңдетіп білуге, оның қалай өмір сүргендігін, әдет-ғұрпын, салт-санасын, мәдениетін жас ұрпаққа түсіндіруде өте бір маңызды іс-шараның бірі ретінде қарастыруымыз қажет.
Үстіміздегі жылдың маусым айының 10-24-і аралығында Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық институтының «Тарих» мамандығының 2-курс студенттері Арқалық қаласына қарасты Жаңақала (Қараторғай) өңірінде кезекті археологиялық тәжірибеден өтті.
Биыл археологиялық қазба жүргізуде ауа райы айтарлықтай қоңыржай болып, қазба жұмыстарын жүргізуге мол мүмкіндік туды. Қараторғай өңірінде толып жатқан ірілі-ұсақты төбелерді, обаларды Ә.Марғұлан атындағы Археология және этнология институтының мамандары мен елордадағы Қазақстанның ұлттық мұражайының қызметкерлері 2017 жылдан бері аршып, зерттеу үстінде. Археологиялық қазба жұмыстарына келген студенттерді мұражай қызметкерлері Мейіржан Қызырханов пен Архат Қайырмағамбетовтар қарсы алып, қазба жұмыстары барысымен және техникалық қауіпсіздік шараларымен таныстырды.
Бұл өңірге танымал «Саба-1» обасының қазба жұмыстары былтыр қыркүйек, қазан айларында жүргізіліп, бір жарым айға созылған болатын. Қазба жұмыстарына археологтармен қатар ауыл тұрғындары да тартылды. Табанды қазба жұмыстарының нәтижесінде негізгі обадан 150-ден аса садақ-жебесі шықты, сол маңайда қазылған бір обадан адам сүйегі тұтастай табылды. Жинақталған мәліметтер бойынша, археологиялық сараптама бойынша Жаңақала (Қараторғай) өңірі «Сақ және сармат тайпаларының шекаралас аймағы» деген шешім жасалған болатын. Егер археология ғылымындағы мәліметтерге қарасақ, жалпы сарматтардың жерлеу ғұрпында қорымға садақ жебелерін көптеп қою үрдісі басым, ал енді сақ жауынгері қорымдарында жебелерді аз мөлшерде қоюымен ерекшеленеді. Осылайша қабірлердегі жерлеу рәсіміне қарап отырып, оның қандай тайпаларға тиесілі екенін анықтауға болады.
Жалпы сармат тайпаларының өмір сүрген аймағы Орталық және Батыс Қазақстан болып табылады. Табылған мәйіттің жанынан оның қандай әлеуметтік топқа жататынын айғақтайтын бойтұмар, қанжар, түймелер табылды. Дегенмен қазылған обалар зерттеуге алғанға дейін тоналған. Оған дәлел, обалар жол бойында орналасқан.
Жаңақала өңірі оба, қорғандарға бай десе де болады, үлкені бар, кішісі бар 50-дің үстінде. Обалар негізінен өзеннен алшақта орналасқан. Өзеннен екі-үш шақырымға дейінгі аралықта ірілі-ұсақты тастарды жеткізудің өзі өте көп күшті қажет етеді. Соған қарағанда бұл қорымдар қолында билігі бар патшаның немесе дін абыздарының, әскербасыларының қорғандары болу да ғажап емес.
Археология ғылымы өте сабырлылықты, табандылықты, көп күш-қайратты талап ететін ғылым болып табылады. Жаздың аптап ыстығында тапжылмай ауыр жұмыспен шұғылдану тек өз мамандығына деген сүйіспеншілігі керемет жандардың қолынан келеді. Оған екінің бірі төзе бермейді. Десек те, археологиялық қазбаға келген студенттер қауымы күннің ыстығына, мазаны алатын қаптаған шыбын-шіркейдің үздіксіз шабуылына қарамастан асқан шыдамдылықпен жұмыс істеді. Арагідік табылып қалатын археологиялық ұсақ-түйек олжалар студенттердің бұл мамандыққа деген қызығушылығын арттыра түсті.
Тәжірибеге келген студенттер үшін археологтар «Қособа-1» объектісін дайындап қойыпты. Біз барғанда обаны еліміздің әр өңірінен жиналған жалдамалы жұмысшылар қазып жатты. Қособаның биіктігі – 2,5 метр. Аумағы 25-30 метр шамасында. Бұл обаның Қособа аталуы, осы обаның жанында шамамен 70 метрдей қашықтықта тағы бір оба орналасқан. Сондай-ақ оңтүстік жағында 30 метр шамасында көлемі кішкене оба көрінеді.
Былтырғы біз зерттеу жүргізген «Саба-1», «Саба-2» обасынан, бұл обалардың жерлеу ғұрыптарында біршама өзгешелік бар. Сондай-ақ студенттер топқа бөліне отырып, «Қособа-1» обасынан бір шақырымдай қашықтықта, бірдей деңгейде орналасқан «Саба-4-2» қазба жұмыстарын жүргізді. «Саба-4-2» обасы Жаңақалаға апаратын жолдың оң жақ бетінде орналасқан. Бұл обаларда өткен жылы қазба жұмыстары жүргізілгенімен толық аяқталмағандықтан көмілген орны қайта аршылып, қазіргі таңда қазба жұмыстары жан-жақты жүргізілуде.
Айта кететін бір жайт, былтыр бұл обада құмыра сынықтары, моншақ, т.б заттар табылған болатын. Жерленген мәйіттің айналасы табытқа ұқсатылып, бөренемен қоршалған. Алайда уақыт сыны қойсын ба, ағаш бөрененің негізгі бөлігі ылғалдан шіріген, тек орындары сақталып қалыпты. Студенттер осы обаны аршу үстінде қиындығы мен қызығы қатар келетін археология ғылымының қыр-сырын үйренді. Күн санап бұл обада қазу жұмыстары күшейе түсті. Обаны тереңдетіп қазу кезінде оның тура орта тұсынан жылқының сүйектері табылды. Археолог мамандардың «Осы сүйектердің астын шамалы қазған соң белгілі бір тереңдікте адамның мәйіті болуы мүмкін» деген болжамы расталды. Арада бірнеше күнге созылған тоқтаусыз қазба жұмыстарының нәтижесінде жылқы сүйегі табылған жерден, одан 1 метр төменірек қабатта әйел адамның сүйегі шықты. Археолог мамандардың болжамы бойынша бұл сүйектер б.з.б. ІІ ғасырға, яғни ғұн заманының адамына келіңкірейтін сияқты. Әрине, оның қаншалықты нақты жорамал екендігін арнайы лабораториядағы зерттеу жұмыстары көрсетеді.
Күннің аптап ыстығында арасы бір-бірінен алшақ емес екі обада тынымсыз жұмыс көрігін қыздырған тарихшы студенттер қазба жүргізілетін орынды өлшеу, тереңдіктегі қабаттарды анықтау, аршу, тазалау сияқты жұмыстарды атқара отырып, қызығы мол археология ғылымының қыр-сырына қаныға түсті. «Қособа-1» обасының ортасында мәйіт орналасып, оның үстіңгі бөлігі саз балшықпен ара-жігі қаланып, күмбез тәріздес жасалыпты. Археолог мамандар обаның ортасына жету мақсатында төрт жақты қазу жұмыстарын жүргізді. Өте көп мөлшерде тас, топырақ үйіндісі сыртқа тасылып, шығарылды. Обаның аршылған қабаттарына қарап отырып, оның кей жерлерде 4, кей тұстарда 5 қабаттан тұратынын байқауға болады. Мұнда да ежелгі құрылысшылар бос топырақты үйе бермей, ара-арасында оны илеп домбаздап, біріне-бірін жапсырып, қаластырғанын көреміз. Әрине, бұл жерде құрылыс шеберлері тастың опырылып түсіп кетпеуін немесе жиі-жиі көктем-күзде жауатын жауындарда, сондай-ақ көктемгі қардың еріген мол суынан обаның топырағының ағып кетпей бекем тұруын мақсат еткенін байқауға болады. Дала архитектурасы осылайша өзіндік бекем ерекшелігімен таңғалдырады.
Ежелгі сақтар мәйіттің бетін жабу кезінде «бірінші, екінші» қабатына қара топырақ пен саз балшықты қолданса, обаның үйілген топырағы сусып, сумен шайылып кетпес үшін обаны айналдыра жақын маңайдағы өзеннен әкелінген арнайы тастармен бастырып қоршап, қалап шыққан. «Қособа-1» обасының тағы бірі ерекшелігі – обаның шығыс бөлігінің батыс бөлігінен жоғары болып келуі. Мүмкін, бұл «Қособа-1» обасында ежелгі көшпелілер жүргізген діни ғұрыптарға байланысты болуы мүмкін. Әзірше, бұл болжам ғана.
Археологиялық қазба жұмыстары кезінде Жаңақала өңіріндегі «Қособа-1» обасының үстіңгі қабаттары толықтай бос топырақтан аршылып тазартылды. «Қособа-1» обасы әуеден дрон аппаратымен фотоға түсірілді. Обаның үстіңгі қабатын қазу барысында темірден жасалған, тот басқан пышақ табылды. Кейінгі күндері жүргізілген қазба жұмыстары обаның астынан мәйіттің орналасқан орнын анықтау кезінде оның басқа орынға қарай жасырылғанына куә болдық. Алайда археологтардың, тәжірибеге келген студенттердің қазба жұмыстарының уақыты аяқталғандықтан, қазба жұмысын тоқтатуға тура келді. Сондықтан негізгі қазба жұмыстары алдағы уақытта жүргізілмекші.
Жалпы, археологиялық қазба жұмыстары ел тарихын ақтаңдақтардан арылтудың бірден-бір жолы болғандықтан, Жаңақала өңірінде қазба жұмыстарын жүргізген экспедицияның маңызы зор. Егер де Торғай даласындағы қазба жұмыстары тоқтамай, осы қарқынмен сәтті жүргізілген жағдайда, тоналған, жартылай тоналған оба-қорғандардан ел тарихы мен мәдениетіне қатысты мол заттай деректер мен тарихи жәдігерлер табылуы да ғажап емес.
«Туған жер» бағдарламасы ХХI ғасырда қазақ халқының даладан қалаға кеткен жастарымыздың, жалпы тұрғындарымыздың шыққан ортасын ұмытпасын деген оймен жасалып жатқан дүние. Сондықтан қазіргі уақытта бұл бағдарлама ел өміріне ауадай өте қажет. Өзінің қажеттілігіне орай бұл бағдарлама жер-жерде сұранысқа, қолдауға ие. Әсіресе, бағдарламаның жемісі өсіп келе жатқан жас ұрпаққа қажет.
Роман Аймағамбетұлы,
Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық институты «Рухани жаңғыру» жобалық кеңсесінің директоры,
Баубек Елеусов,
Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық институтының аға оқытушысы
