Ақпараттық технологиялардың қарқынды дамуының нәтижесінде әлемде «ақпараттық сауаттылық», «ақпараттық мәдениет», «медиамәдениет» сияқты ұғымдар пайда болды. Бұл ұғымдардың қай-қайсысы да медиасауаттылықты арттыруға орай медиабілімді жүзеге асыру арқылы ғылыми айналымға түсті. Жалпы медиабілімнің басты мақсаты – болашақ ұрпақты ақпараттарды қабылдауға, содан дұрыс қорытынды жасай білуге дайындау.
Медианың адам өміріне, әсіресе жасөспірімдер мен жастар өміріне ықпал ету дәрежесі күннен-күнге артып келе жатқаны белгілі. Ал бұл өз кезегінде білім беру жүйесі алдына жаңа міндеттер қойып, адамның жаңашыл технологиядан хабардар болуын, олармен жұмыс істей алуын талап етеді. Сондай-ақ белгілі дәрежедегі сыни тұрғыдан ойлауды (бұқаралық коммуникация құралдары хабарламаларын, түрлі медиамәтіндерді талдай білу), ақпараттық материалды іздеу, өңдеу және ұсынуға орай өз бетімен шығармашылық жұмыспен айналысу дағдыларын, т.б. қажет етеді.
Бүкіл әлемде орын алып отырған әлеуметтік өзгерістер мен ақпарат тасқыны түрлі медиақұралдарды пайдалану контексінде дәстүрлі түрде қалыптасқан жүйелерді, оқыту әдістері мен технологияларын қайта қарастыруды талап етіп отырғаны түсінікті жайт.
XX ғасырдың 60-жылдарында Ұлыбритания, АҚШ, Аустралия, Канада және әлемнің тағы басқа алдыңғы қатарлы елдерінде «медиабілім» атты жаңаша бағыттың пайда болғаны туралы мәліметтер кездеседі. Оның басты мақсаты жас ұрпақтың медиамәдениет әлеміне бейімделуіне, БАҚ тілін игеруге, медиамәтіндерді талдай білуге көмек көрсету. Медиабілім – «бұқаралық коммуникация (баспасөз, теледидар, радио, кино, видео және т.б.) заңдылықтарын» зерттейтін педагогика саласы. Олардың қатарына енді әлеуметтік желіні де қосуға тура келеді.
Жоғарыда аталған елдердің бір қатарында медиабілім міндетті пән ретінде оқытылады. Мәселен, 1987 жылы Канаданың Онтарио провинциясының 5000 орта білім беретін мектебіндегі 7-12 сыныптарда медиабілім міндетті пән ретінде оқытыла бастады. ХХ ғасырдың 90-жылдарында медиабілім Канаданың барлық провинцияларының орта білім беру ұйымдарында енгізілді. Аустралияда да медиабілім 90-жылдардан бері міндетті пән ретінде өтеді. Ұлыбританияда медиабілім мектеп бағдарламасына ХХ ғасырдың 70-жылдарынан бастап, ана тілі пәнімен кіріктіріліп оқытыла бастады. Бұл елде әр жыл сайын 25000 оқушы мен 8000 студент медиа пәнінен бітіру емтиханын тапсырады. Сонымен қатар Финляндияда, Норвегияда, Венгрия мен Словенияда да медиабілім орта білім беру ұйымдары деңгейінде қарастырылып, ұлттық білім беру бағдарламасына енгізілген. Ресейде және Украинада ХХ ғасырдың 80-жылдарынан бастап медиабілім бойынша сабақтар факультативтер, үйірмелер түрінде немесе оның элементтері жекелеген пәндерді оқыту барысында қолданылады(әдебиет, химия және т.б.).
Жоғары білім беру саласында әлемнің бірқатар елдерінде медиабілім элементтері ақпараттық-коммуникациялық технологиялар (АҚТ) пәні шеңберінде қарастырылады. Мәселен, ағылшын тілді елдердің басым көпшілігінде орта білім беретін білім беру ұйымдарымен қатар жоғары оқу орындарында педагогикалық мамандықтарда АҚТ пәні оқытылып, сол арқылы болашақ мамандардың ақпараттық сауаттылығы мен мәдениетін қалыптастыруға басымдық беріледі. Мысалы, АҚШ-та ақпараттық сауаттылықтың қалыптасуына өткен ғасырдың 70-жылдарындағы демократиялық идеялары мен 80-жылдары жаппай компьютерлік жүйенің қалыптасуы түрткі болды. Нәтижесінде, 1989 жылы Ақпараттық сауаттылық бойынша Ұлттық форум және 1998 жылы Ақпараттық сауаттылық институты құрылды.
Аустралияда да ақпараттық сауаттылыққа деген қызығушылық басым. Мәселен, 1991 жылы Үкіметтің «Аустралия ақпараттық қоғам ретінде» атты есебінде ақпараттық сауаттылық туралы мәселе жан-жақты қозғалады. 90-жылдардың басында Аустралияда ақпараттық сауаттылықты дамыту ақпараттық технологияларды игерумен ғана байланыстырылмай, ақпаратты жинақтау, талдау мен ұйымдастыру, сонымен қатар идеялар мен ақпаратты талқылау студенттердің Үкімет тарапынан анықталған жеті құзыреттіліктің біріне айналды. 2000 жылы Білім, оқыту және жастар істері жөніндегі департаменті ақпараттық экономика саласындағы жоғары оқу орындарына арналған стратегиялық жоспарында негізгі бағыттардың бірі студенттерде ақпараттық құзыреттілікті, ақпараттық сауаттылық дағдысын қалыптастыру делінген. Бұған жету жолдарының бірі ЖОО-да негізгі пәндерді игеру барысында ақпараттық технологияларды кіріктіріп оқытатын арнайы курстар мен онлайн курстарды енгізу болып табылады.
2001 жылы Аустралия университеттерінің кітапханашылар кеңесі АҚШ-тың ACRL-дың ақпараттық сауаттылық стандарттарына балама стандарттар жасады. Бұл стандарттарда ақпараттық сауаттылықтың АҚШ нұсқасына қарағанда ауқымы кең. Мәселен, студент ұғымының орнына жалпы тұлға түсінігі пайдаланылады. Аталған стандарттарда өмір бойы білім алу тұлғадан ақпараттық сауаттылықты талап етеді деп көрсетілген.
Жоғарыда аталған стандарттар Аустралияның бірқатар ұйымдары тарапынан кеңінен қолдау тапты. Мәселен, Аустралия кітапханасы мен Ақпараттық ассоциацияның «Барлық аустралиялықтар үшін ақпараттық сауаттылық» және Аустралияның ұлттық кітапханасының «Ақпараттық сауаттылыққа тең қолжетімділік» атты баяндамаларында жан-жақты айтылды.
Ұлыбританияда АҚШ пен Аустралияға қарағанда ақпараттық сауаттылықты дамыту мәселесі кейінірек қолға алынған. Мысалы, АҚШ пен Аустралия ақпараттық сауаттылық мәселесіне байланысты стандарттарды даярлаған кезеңде, Ұлыбритания ақпараттық сауаттылық үлгісін құру туралы шешім қабылдады. 1999 жылы жарық көрген «Ақпараттық сауаттылықтың жеті ұстанымында» ақпараттық сауаттылықтың басты дағдыларынан (ақпараттың қажеттілігін түсіну) күрделі дағдыларына дейін дамуын сипаттайды. Аталған үлгі бірнеше мақсатта пайдаланылады. Мәселен, ол білім беру бағдарламаларын даярлауда қолданылды. Жоғары білім саласындағы мамандар ақпараттық сауаттылықты дамытуды ақпараттық технологиялар мен интернетті игерумен және оларды сабақ барысында пайдаланумен байланыстыруға бейімделді. Ақпараттық сауаттылық Ұлыбритания білім беру жүйесінің басты басымдықтары ретінде қарастырылмағанымен, ақпаратты тіздеу мен оны бағалай білу дағдылары ЖОО-ның бағдарламалық аккредиттеу талаптарының бірі ретінде бағаланады.
Медиабілім мәселесі соңғы кездері бұрынғы кеңестік кеңістік елдерінде де жолға қойыла бастады. Атап айтқанда, Беларусь мемлекетінде. Жаһандық ақпараттық желілердің дамуына орай білім саласында дамудың жаңа векторлары пайда болды. Бұл туралы 2020 жылға дейінгі тұрақты экономикалық дамудың Ұлттық стратегиясында айтылған. Ондағы мәдениет дамуының басты мақсаты азаматтардың мәдени құндылықтар мен мемлекеттік мұражай, кітапхана және мәдени қорлардың ақпараттық ресурстарына қолжетімділігі, сонымен қатар жаһандық әлеуметтік-мәдени үрдістердің тең құқылы қатысушысы ретінде әлемдік мәдениет жүйесіне белорус мәдениетінің кірігуі. Басқа елдердегідей медиабілім беру жеке пән ретінде Белоруссия мектептерінің бағдарламаларына да енгізілмегенмен, мектеп және студенттік аудиторияда медиабілім беру компоненттерін оқу пәндеріне кіріктіру, сонымен қатар киноклуб және факультатив үрдістері барысында жүзеге асырылып келеді.
Ал біздің Қазақстан Республикасының нормативті және құқықтық құжаттарында оқушылар мен студенттердің ақпараттық мәдениетті қалыптастыруға бағытталған арнайы құжаттар болмағанымен, білім алушылардың ақпараттық технологияларға колжетімділіктерін қамтамасыз етуге бағытталған құжаттарды кездестіруге болады. Атап айтқанда, «Білім туралы» Заңда ақпараттық сауаттылық пен ақпараттық мәдениетке қатысты қашықтықтан оқыту, бiлiм беру жүйесiн басқару органдарын ақпараттық қамтамасыз етуге байланысты мәселелер ескерілген.
Сондай-ақ Қазақстан Республикасы білім беру саласындағы стратегиялық маңызы бар құжаттың бірі Білім беруді дамытудың 2011 – 2020 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасында да аталған мәселелер қарастырылған. Мәселен, оның мақсаты білім беру үрдісінің барлық қатысушыларының үздік білім беру ресурстары мен технологияларына тең қол жеткізуін қамтамасыз ету. 2015 жылы – білім беру ұйымдарының 50%-ында, 2020 жылы – олардың 90%-ында электронды оқыту жүйесі қолданылатын болады. Тиісінше 2010-2015 жылдары электронды оқыту жүйесі тұжырымдамасының көздейтіні білім беру ұйымдарының технологиялық инфрақұрылымын дамыту; оқу үдерісінде ақпараттық-коммуникациялық технологияны қолдануды дамыту; сандық білім ресурстарын дамыту; ұйымдастырушылық қамтамасыз ету және электрондық оқыту жүйесін пайдаланушыларды даярлау көзделген.
Жастар мен жасөспірімдердің медиасауаттылығын арттыруда үлкен жауапкершілік ең алдымен мұғалімдер мен оқытушы-профессорлар құрамына жүктеледі. Қазақстанның жоғары педагогикалық білім берудегі реформасы жоғары оқу орындарында мақсат қоюға қабілетті, педагогикалық жағдайларды шеше білетін, оқу-тәрбие үрдісін жоспарлап, оны жүзеге асыра алатын, өзінің қызметін қадағалай және бағалай алатын мұғалімдер дайындауға бет бұруды көздейді.
Қазақстан Республикасының азаматтарына патриоттық тәрбие беруге арналған мемлекеттік бағдарламасында: «Қазіргі уақытта азаматтарға патриоттық тәрбие беру жөніндегі жұмысқа адамдарға ықпал ете алатын ең қуатты құралдың бірі – БАҚ қызметі әлсіз пайдаланылып отыр. Бұл жағдай аталған бағдарламаға БАҚ-ты белсенді және ерікті тарту үшін тиісті пысықтауларды талап етеді» деп патриоттық тәрбие беруде басты ықпалды құрал бұқаралық ақпарат құралдарының мүмкіндіктері еліміздің азаматтары, әсіресе жас жеткіншектер арасында қажетті дәрежеде пайдаланылмай отырғандығы туралы айтылады. Осы тұрғыдан келгенде елімізде медиасауаттылықты арттыру күн тәртібіндегі өзекті мәселе екенін айтуға болады.
Astana Media Week апталығында Ақпарат және қоғамдық даму министрі Дәурен Абаев: «Мемлекеттік мүддені халыққа жеткізіп, қоғамдағы өзгерістерге сай көзқарас қалыптастыруда медиа саласының атқарар маңызы зор. Осы орайда еліміздің ақпарат құралдары алдында үлкен мақсат-міндеттер тұр», – деген болатын. Ендеше, әлемдік жаһандану үрдісіне бейімделе бастаған білім беру жүйесіндегі қазіргі өзгерістер, ақпараттық заманның ерекшеліктерін, мүмкіндіктерін ескеру қажет екендігін көрсетеді. Өйткені елімізде бүгінгі күні ұрпаққа тәрбие беру ісінде мектеп мұғалімдерімен қатар, барлық тәрбие институттарының бірлесіп әрекет жасауы жолға қойылуда, ал олардың қатарында соңғы кездері қоғамның дамуында өзіндік орны мен үлесі жоғары болып табылатын бұқаралық ақпарат құралдары да бар екендігі сөзсіз. Бұқаралық ақпарат құралдары жеткіншектердің дүниетанымына өзіндік үлес қосады, сондай-ақ болашақ мамандардың қосымша білім алуында, ізденулеріне, әртүрлі ақпараттарды жинақтап оларды талдай алуында өзіндік рөл атқарады.
Перизат СЕЙІТҚАЗЫ,
педагогика ғылымдарының докторы, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің профессоры
