Заң шығару процесі ыждағаттылықты талап етеді
Заң әуелде сапалы дайындалуы тиіс
Парламенттік тыңдауды Сенаттың Конституциялық заңнама, сот жүйесі және құқық қорғау органдары комитетінің төрағасы Владимир Волков ашты. Ол азаматтардың әл-ауқатының артуы мен құқықтары қорғалуының негізі болып саналатын заңдардың сапасы жоспарлаудан бастап барлық заң шығару процесінің тиімділігіне тікелей байланысты екенін айтты.
– Заң шығару процесіндегі мәселелер Үкімет пен уәкілетті мемлекеттік органдардың қандай да бір саладағы іргелі негіздердің ұзақмерзімді дамуын нақтылай алмағандығынан қордаланатынын көріп отырмыз. Құқықтық қатынастарды қатаңдату, одан кейін ырықтандыру бойынша ретсіз түзетулер азаймай тұр. Мысалы 2014 жылы қабылданған кодекстерге 2-3 айда орташа есеппен бір рет түзету, ал Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекске қабылданған сәтінен бастап 107 заңға түзетулер енгізілді. Мұндай тәсіл арнаулы және салалық заңдар мен жалпы заңнаманың тұрақсыздығына әкеп соқтырады. Сондай-ақ заң шығару қызметін жоспарлау сапасының да төмендігін атап өткен жөн. Мәселен, Үкіметтің 2019 жылға арналған заң жобалау жұмыстарының жоспарына 7 рет түзету енгізілді. Заң жобаларын Парламентке жолдау мерзімдері сақталмайды. Заң жобаларын күнтізбелік жылдың соңғы айларында немесе сессия аяқталардан бұрын қарауға енгізу жағдайлары жиі кездеседі, – деп В.Волков заң жобаларын қабылдарда негізгі бағыттардың басынан бастап толық қамтылмайтынын сынға алды.
Бұл сөзді құптаған Сенат жанындағы Сенаторлар кеңесінің мүшесі Дулат Құсдәулетов заң жобаларының сапасы туралы айта келіп, мұнда заңдарды әзірлеуге деген немқұрайлы тәсіл басты мәселе екенін алға тартты.
– Тіпті ел басшылығының тапсырмаларын орындау кезінде де мемлекеттік органдар бізге заң талаптарына құрылымдық жағынан да, мазмұн жағынан да сәйкес келмейтін және қойылған міндеттерді толық көлемде іске асыра алмайтын заң жобаларын ұсынады. Ең жаманы, мемлекеттік органдар Конституцияның негізгі ережелері мен қағидаларын да әрқашан ескере бермейді, – деді Д.Құсдәулетов.
Заң жобалары қазақ тілінде әзірленуі керек
Сонымен қатар алқалы топтың алдында сенатор Мұрат Бақтиярұлы заң жобаларының әуелі мемлекеттік тілде дайындалмайтынын айтып, қынжылыс білдірді. Ол өткен сессияның 26 маусымдағы отырысында бір топ Сенат депутаттары атынан заң жобаларының мемлекеттік тілдегі дайындау сапасына қатысты Үкіметке сауал жолдағандарын, бірақ оған әдеттегідей үстірт жауап берілгенін атап өтті.
– Шындап келсек, заңдар алдымен мемлекеттік тілде дайындалып, содан кейін ғана қажет болса орыс тіліне аударылуы тиіс. Бұрынғы Кеңес республикаларының ішінде Қазақстан мен Белоруссиядан басқа елдің барлығы да әлдеқашан осылай істейді. Ұлы Абайдың тілін қалыптастырған, «Абай жолы» сынды баға жетпес туындыны өмірге әкелген, талай ғаламат көркем шығармаларды тудырған, тамсана оқылатын фольклорлық шығармаларға арқау болған қазақтың тілі заң жазуға икемсіз дегенге кім сенеді?! Билер сотын қалыптастырған бай да көркем қазақ тілі – нағыз заң тілін қалыптастырып, норма жасауға, жазуға өте қолайлы тіл. Мемлекеттің басты нышаны тіл десек, заңдардың мемлекеттік тілде жазылмауы – біздің мемлекеттімізге де, ұлт ретінде ар-намысымызға да үлкен сын. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев қазақ тілін халықаралық қатынас тілі ретінде қалыптастыруды қолға алып жатқанда, бұл мәселені түпкілікті шешіп, заңдар мен нормативтік құжаттарды алдымен мемлекеттік тілде әзірлеуге көшетін уақыт жетті, – деді сенатор.
Әріптесінің бұл ойын Сенат депутаты Нұртөре Жүсіп жалғады. Ол Президент айтқан «құлақ асатын мемлекетке» қоса «көретін мемлекетті» де құру керектігін жеткізді.
– Қабылданған заң жұмыс істеу керек. Ол үшін заңның тілі жұмыс істеу керек. Аударма арқылы қабылданған заңның жүзеге асуы, өмірде қолданылуы өте қиын. Біздің қазақта «Көрмейін десем – көзім бар» деген сөз бар. Мәселен, бүгінгі дайындалған ақпараттық-анықтамалық материалдардың 48-беттегі орысшасында: «Однако в настоящее время одной из главных бед казахстанской законотворческой деятельности называется пресловутое «мелкотемье». Енді осының қазақшасында аударылғаны қалай? «Қазіргі уақытта қазақстандық заң шығару қызметінің басты бедінің бірі «ұсақ-түйек» деп аталады» дейді. «Главных бед» дегенді «басты беді» деп аударады. Енді осындай ұсақ-түйек деп отырған нәрсеміздің барлығы біздің мемлекеттік тіліміздің мәртебесін төмендететін нәрсе деп қабылдаймын. Сондықтан кез келген заңды қабылдау кезінде мемлекеттік тілді құрметтеуді өтінер едім, – деді Н.Жүсіп.
Формализмнен арылатын уақыт келді
Сенат Төрағасы Дариға Назарбаева парламенттік тыңдауды қорытындылай келіп, бүгінгі таңда заң шығару процесіне көзқарасты түбегейлі және тұжырымдамалық тұрғыда қайта қарау қажеттігі туындап отырғанын атап өтті.
– Заң мен құқық – біздің күнделікті өмірімізді реттеп отыратын ереже. Формализмнен арылатын уақыт келді. Демек қазіргі кезде Үкіметтің өз бастамасымен әзірленген заңдарға немесе Парламент депутаттарының бастамасы бойынша дайындалған заңдарға мониторинг жүргізетін пәрменді құрал жоқ. Құқықтық мониторингке көзқарасты түбегейлі өзгерту қажет. Онсыз, бақылаусыз, туындаған мәселелерді талқылаусыз ештеңе болмайды, – деді Д.Назарбаева.
Сенат Төрағасы келесі парламенттік тыңдауды құқық қолдану тәжірибелеріне арнау керектігін, оған сот органдары, прокуратура өкілдері мен адвокаттарды қатысуға шақыру қажеттігін айтты.
– Бұл сот процестерінде тікелей жұмыс істейтін және адамдардың, бизнес пен компаниялардың тағдырын шешетін үш инстанция. Сондықтан мазмұнды әңгіме өрбуі керек. Құқықтық сараптаманың сапасы жақсарғанын қалаймыз. Оның сапасының шарттарын қайта қарау және сарапшыларды іріктеудің нақты тетігін әзірлеу қажеттігі туып тұр. Біз Парламент жанынан заңнаманы зерттеу және сараптау институтын құру туралы ұсынысымызды қолдағаны үшін Қасым-Жомарт Кемелұлына алғыс айтамыз. Бұл бізге осы жұмысты сапалы әрі дербес жүргізуге мүмкіндік берер еді әрі Парламент мәртебесін нығайтуда және күшейтуде зор қадам болады, – деді Спикер.
Парламенттік тыңдаудың қорытындысы бойынша Сенат бұдан былайғы жұмыстар жөнінде Үкімет атына ұсыныстар әзірледі. Парламент Сенаты жанындағы Заң шығару процесін жетілдіру жөніндегі кеңес отырысында ұсынымдардың орындалу барысын қарау туралы шешім қабылданды.
