– Бүгінде елордамыз алыс-жақын жұрттың көзайымына айналды десек артық айтқандық емес. Қала болашағымен өзіңізді қалай байланыстырасыз?
– Қалаға алғаш аяқ басқанымда бірден көзіме жылы ұшыраған шарбақпен қоршалған жер үйлер еді. Балалық шағым өткен Омбымен ортақ үндестігі бардай көрінді. Өкініштісі, қаланың бәз-баяғы үйреншікті қалпы жыл өткен сайын жоғалып барады. Әсіресе ЭКСПО көрмесі кезінде тұтас аудандар сүріліп тасталды. Өзім туралы аз-кем айтар болсам, тәуелсіздіктің төл құрдасымын. Екі мыңыншы жылдары отбасымызбен Екібастұз қаласына қоныс аудардық. Қазақстанға көшіп келген соң мені туған елдің тарихы ерекше қызықтыра бастады. Тіпті мектеп қабырғасында жүргенімде Қазақстан тарихы пәнінен республикалық оқушылар олимпиадасының жеңімпазы атанғаным бар. Орта мектепті аяқтаған соң, 2009 жылы Лев Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің «Сәулет» кафедрасына оқуға түстім. Содан бері астаналықпын. Кәсіби біліктілігімді арттыру мақсатында Краков политехникалық университетінде (Польша) студент алмасу бағдарламасы бойынша оқып, кейін «Өнертану ғылымдарының (Сәулет) магистрі» дәрежесін алдым. Осы күндері цифрлық дизайн бағытында жұмыс істеймін әрі Астана-Целиноград-Ақмола тарихи мұрасын зерттеу жобасымен айналысып жүрмін.
– Қаланың тарихи-архитектуралық келбетін бір платформаға тоғыстырған Fading.TSE жобасы қалай пайда болды?
– Fading.TSE – коммерциялық емес жоба. Алғашқыда Instagram әлеуметтік желісінде әдеттегі блог ретінде басталды. Жұмыстан тыс уақытта қаланың ескі ғимараттарын суретке түсіріп, олардың сәулеттік және тарихи ерекшеліктері туралы жаза бастадым. Жазбаларым көпшіліктің қызығушылығын тудырып, өз аудиториясын қалыптастырды. Кейін блогымды нақты жоба ретінде бағдарлап, Сорос-Қазақстан қоры мен Urban Forum Kazakhstan ұйымдастырған қалалық байқауға жолдадым. Жоба жүлдегерлер қатарына ілігіп, грант иегері атанды. Қазір нақтылы зерттеу жұмыстарымен айналысып жатырмыз. Көп фотограф сол жағалауды, ондағы зәулім ғимараттарды түсіргенді жөн көреді. Мен үшін ғимараттардың сәнді, сәулетті болуы міндетті емес. Мені көбіне ескі үйдің артында қалған тарих қызықтырады. Медиа кеңістікте қаладағы тарихи-мәдени ескерткіштер туралы айтатын жобалар жоқ.
– Жобаның ерекшелігі неде? Зерттеу жұмыстары қай бағытта жүргізіледі?
– Жобаның негізгі мақсаты – сәулет артефактілерін зерттеу арқылы елорда тарихын зерделеу және танымал ету. Нұр-Сұлтан күні кеше ғана жалаңаш дала төсінде жоқтан пайда бола қалған қала емес, қызғылықты тарихқа бай мекен. Бұл кезеңдер – мәдениет, тұтас халықтар мен жеке адамдардың тағдыры тоғысқан жол қиылысы. Біздің жобаның міндеті дәл осы дүниені көрсету. Бұл – жоғалып бара жатқан қала одасы. Бастамамыздың қаншалықты нәтижелі боларын кесіп айта алмаймыз, бастысы қоғамның өзара талқыға салып, бір шешімге келуі. Мәселен, Отырар көшесіндегі Энергосервистің шаруашылық үй-жайы кезінде бай татар көпесіне тиесілі қойма болған. Меніңше, офистерді сол жағалауға жіберіп, ескі қойманы татар мәдени орталығына немесе арт-хабқа айналдыру керек. Қоғамдық сана дайын болса, барлығын өзгертуге болар еді.
– Осы уақытқа дейінгі атқарылған жұмыстар жайында әңгімелеп берсеңіз.
– Жуырда астаналық саябақта өсіп тұрған қара теректің суреттерін жинау акциясын іске қостық. Қазір бізде 1958 жылдан бастап, 2015 жылға дейінгі аралықтағы қырықтай фотосурет жинақталды. Мұнымен ғасыр жасаған кәрі ағаштың қала тарихындағы маңызын дәлелдегіміз келеді. Қолда бар деректерге сүйенсек, терек XIX ғасырдың соңында Ақмола кәсіпкерлері мен интеллигенциясының күшімен Заишим паркін (питомникті) салу кезінде отырғызылған. Мұрағатта патриоттар есімі сақталған, олар – көпес Халиулла Нығматуллин, дәріханашы Петр Евгеньевич Путилов және дәрігер Чигловский. Терекпен байланысты көптеген аңыздар айтылады. Менің ойымша, бұл ағашты сақтап, оған ескерткіш мәртебесін беру керек. Жастар шағын ауданындағы ескі мұсылман зираты, жойылған мешіттер мен шіркеулер туралы материалдар оқырмандар арасында қызу талқыланды. Өкінішке қарай, негізінен орыс тілінде жазамын. Бірақ қазақ тіліндегі аудиториямен қарым-қатынасты жандандыру үшін тарих пен архитектурамен әуестенетін адам табуға болады деп үміттенемін.
– Қаладағы айрықша тарихымен дараланатын қандай ғимаратты атар едіңіз?
– Ондай орындар көп. Бірақ олардың арасында таңдау болса, мен үшін екі ғимарат өте ерекше. Бұл – Кенесары мен Әзірбайжан Мәмбетов көшелерінің қиылысындағы Кубрин сауда үйі («Астана» супермаркеті) мен Жамбыл көшесіндегі Ақмола метеостансасының ғимараты (Қазгидромет стансасы). Аталған ғимараттар әу баста ашылғандағы мақсаты бойынша ғасырдан астам уақыт толассыз жұмыс істеп тұруымен бірегей.
– Fading.TSE жобасының алдағы жоспары қандай?
– Қаладағы тарихи кешендер мен аудандардың қызғылықты тарихы туралы түгендеу жүргізіліп, мәліметтерді топтастырып жатырмыз. Осы бағытта көне де жаңа астананың тарихы туралы толық ақпарат табуға болатын (салынған жылы, стиль, фотография, қызықты деректер) сайт құруды жоспарлап отырмыз. Топтастыру жұмыстары революцияға дейінгі кезең, кеңес кезеңі, тың кезеңі, Тәуелсіздік жылдары (астананы көшіргенге дейін) бойынша бірнеше бағытта жүргізіледі. Бұдан бөлек, белгілі сәулетшілермен, суретшілермен, фотографтармен және тарихшылармен кездесу ұйымдастыруды жоспарлап отырмыз. Ескі қала бойынша жаяу серуендеу картасын «Сарыарқа» ауданының әкімдігімен бірлесіп әзірледік. Картада патша және Кеңес дәуіріндегі көптеген ғимараттар қамтылған. Біздің жоба ашық және кез келген ниет білдіруші үлес қоса алады.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен
Ая ӨМІРТАЙ,
«Egemen Qazaqstan»
