Әлемде алғашқы емес

Педагогтардың мәртебесі әлем елдерінде құқықтық жағынан әлдеқашан реттеліп қойған. Халықаралық ұйымдар бұл тұрғыдан өткен ғасырдың екінші жартысында нақты қадам жасады. Соның бір дәлелі – UNESCO мен Халықаралық еңбек ұйымы (ILO) өкілдерінің «Мұғалімдердің мәртебесіне қатысты ұсынымдар» құжа­тына қол қоюы. Бұл құжат 1966 жылы 5 қазанда өткен Па­риждегі арнайы үкіметаралық конференция­да қабылданды. UNESCO-ның бас директоры Коитиро Мацуура қол қойған құжатта «Бұл мұғалімдердің құқық­тары мен жауапкершілігін, оларды даярлау мен одан әрі білім берудің, жалдау мен жұмыстың халықаралық стандарттарымен, оқу мен оқытудың жағдайларымен бірге белгілейді. Ұсыным қабылданғаннан кейін өткен уақыт ішінде оны білім сапасын қамтамасыз ету мүддесінде мұғалімдердің жағдайын жақ­сартуға бағытталған жетекші қа­ғидаттар кешені ретінде қарас­тыра бастады» делінген.

Осы ұсынымдағы қағи­даттар бала тәрбиесімен және білім берумен айналысып отырған барлық мекеменің педагогтарына арналғаны айтылыпты. Ал көзге ерекше түскені: «Мұғалімдер жұмыс істейтін ұйымдардың білім беруді дамытуға елеулі үлес қоса алатынын мойындаған жөн, сондықтан оларды білім беру саласындағы саясатты әзірлеуге тарту керек», деген сөйлем болды.

Түйткілдің түйіні түгел тарқатылса...

Халықаралық құжат­тағы осы бір құқық ескерілген­дей, біз­­дегі жаңа заң жобасын әзір­леуге білім беру саласы­ның ма­­ман­­дары атсалысты әрі м­ұға­л­ім­­дердің ой-пікірі мен ұсы­ныс­­тары ескерілді. Бірақ қол­дау таппай жатқаны да баршылық.

Соның бірсыпырасын білім саласында 28 жылдық еңбек өтілі бар Мәжіліс депутаты Наталья Жұмаділдаева ай­тып берді. Мәжілісмен педа­гог мәр­тебесі туралы мәселе­нің биыл ғана емес, білім сала­сына қатысты үкімет сағат­тары­ның барлығында, бюджет бөлінісі кезінде де, сәті түс­кен әр уақытта көтеріліп жүр­генін жеткізді. Десе де әлі ше­шіл­мей келе жатқан мәсе­ле­лер бар. Соның бірі – атал­ған заң жобасында педагог­тар фи­зи­калық жағынан ар­тық жұ­мыс­тарға жегілуден қор­­ғал­­ғанымен, мұғалімнің жұмыс барысындағы тым көп академиялық жұмыстарынан босатылуына мән берілмегені. Мұ­ғалім қызметінің қыр-сы­рын меңгерген депутат ал­дағы заң жобасымен жұмыс ба­ры­сында осы бағытта және жал­­пы мұғалімнің беделін көтеруді жүзеге асыру үшін жұ­мыс тобының мүшелері және сарапшылармен бірігіп жұ­­мыс жүргізетінін жеткізді.

«Бұл құжат заңды күшіне ен­генде барлық түйткілдің түйі­ні түгел тарқатылып кетеді деген ой болмауы керек. Себебі мұғалімнің мәртебесін көтеру кешенді жұмысты қажет етеді. Ең алдымен педагогтың өзіне тікелей байланысты. Мен жұмыс тәжірибемде ата-аналар баласын іздеп жүріп беретін, ұстаз болып жаратылғандай, небір керемет мұғалімдерді бі­лемін. Өйткені олар өз жұ­мы­сын жетік меңгерген. М­іне, мұндай мамандарға мұ­ға­лім­нің мәртебесін ресми бел­гі­лейтін құжаттың тіпті қажеті де жоқ. Егер педагог кәсіби, білік­тілігі жоғары, өзіне сенім­ді, мамандығын, балаларды жан-тәнімен сүйетін жан бол­са, оның беделді болуына еш кедергі кесе көлденең тұ­ра алмайды. Аталған заң бар бол­ғаны заңды күші бар құқықтық құжат қана болып қала береді», дейді. Н.Жұмаділдаеваның ойын­ша, екіншіден кешенді жұ­мысты жүргізуде педагогқа деген қоғамның оң көзқарасы ауадай қажет. Кең көлемдегі қоғамдық көзқарасты ата-анадан бастап барлық азамат қалыптастыратыны белгілі. Сол себепті баланың болмысы биік болуы үшін мұғалім­нің мәртебесі жоғары болуы керек екенін алдымен ата-ана түсінуі тиіс. «Үшіншіден, өзге сала ма­мандары да педагог мәр­тебе­сін көтеретін кешенді жұ­мыс­тан қалыс қалмауы қажет. Мәсе­лен, соңғы жылдары дәрі­гер­­лер туралы, олардың жан алы­сып-жан беріскен жұ­мы­сы, өліммен арпалысқан ең­бе­гі көрсетілетін фильм­дер көптеп шықты. Ал мұғалім­дерге ар­нал­­ған сондай кинотуындыны бі­ле­сіз бе? Жоқ! Кино­герлерді де қоғамға тәрбие­ле­ген, оларға да әріп танытқан ұстаз ғой?», деп салмақты сауал тастады депутат.

Мұғалім мәртебесін көтеру – ортақ іс

Расымен де, Қазақстанда мұғалімнің елеусіз еңбегін көр­сететін режиссерлік жұмыс­тар жоқтың қасы. Мәселен, үн­ділер түсірген «Жердегі жұл­дыздар» атты дислекия симп­томы бар баланың шырағын жаққан сурет пәнінің мұғалімі туралы фильм әлі күнге дейін көрерменнің ыстық ықыласына бөленіп келеді. Осы ойға ұқ­сас салмақты сөзді мемлекет және қоғам қайраткері Шәм­шә Беркімбаева айтып еді. «Педагогтың қоғам алдын­дағы беделін құжат қана көтер­мейді. Тәуелсіздік жылдар­­­дан бері жазылған мұғалімнің ең­бегі, оқушы өмірі, мектеп тәр­биесі туралы бір роман немесе қандай да бір ауыз толтырып айтатын еңбек бар ма? Бұл ретте қаламгер қауым да атсалысуы керек», деді ардагер ұстаз. Әлбетте бұл сөзді тек киногерлер мен қаламгерлерге қатысты деп қабылдамау керек, оның астарында журналистер, ақын-сазгер, әншілер, блогерлер, жақсылықтың жаршысына айналғысы келетін кез келген жанға қарата айтылған емеурін жасырын жатыр деуге болады. Ақпараттың алпауыт алаңына айналған әлеу­мет­тік желілердегі у-шу желдей есіп тұрған уақытта интер­нет қолданушылары да мұға­лім­дер туралы ақпаратты тара­туда объективтілікке, мәде­ниет­тілікке салғаны абзал.

Зейнетке ерте шыға ма?

Көптеген мұғалім зейнет жасы туралы мәселеге алаң­дайды. Бұл тараптағы ұсы­нысты еліміздегі педагог­тар түгелімен қолдап отыр­ғаны да анық байқалады. Бірақ Бі­лім және ғылым министрі Тамыз кеңесінің қоры­тынды бри­фингінде зейнет жасын қыс­қарту туралы мұғалім­дер­­дің ұсынысын жоғарыға жет­кіз­генімен, заңды қарайтын тиіс­ті ведомстволардан қолдау тап­пай отырғанын мәлімдеді. «Біз­де зейнетке шығудың заңда бекі­тілген нормасы бар. Егер педагогтарға зейнеткерлікке ертерек шығу құқығын берсек, онда дәрігерлер, шахтерлер секілді басқа да саланың қыз­мет­керлері көтеріледі. Бұл мәселе әлі талқыланып жа­тыр. Оң шешімін табады деп айта алмаймыз», деді министр. Ал тақырыптың қалай тал­қы­­ланып жатқанын Сенат депу­таты білім саласындағы өзек­ті мәселелерді көтеріп жүр­ген Мұрат Бақтиярұлы тү­сін­дірді. Оның ойынша, бұл тұста мәселенің екі жағы бар, арбаны да сындырмайтын, өгізді де өлтірмейтін ше­шім – зейнеткерлікке шы­ғу­ды мұғалімнің өзіне қал­дыру. М.Бақтиярұлы осыдан біраз бұрын 30 жылдық үздік­сіз педагогика саласында еңбек өтілі бар мамандар­ды зейнетке шығару туралы ұсыныс жасаған. Сол уақыт­та 18 жасында оқуға түскен талап­кердің ЖОО-дағы жүрген жыл­дары да педагогикалық ең­бек өтіліне есептелетін, сон­да маман 30 жылдан кейін 48-49 жаста болады. «Бұл ұсы­нысымыз көп талқыланды. Міне, дәл осы ойды заң жобасы туралы сөз қозғалғалы бері педагогтар қайталап келеді. Бірақ мұның екінші жағы бар, 50 жасқа жетпей зейнетке шыққан педагогтың зей­нет­ақы қорында қаржы аз болады. Сол себепті таң­дау­ды педагогтың өзіне қалды­райық: егер 49 жаста зейнетке шықса, қорындағы қаражатын зейнетақы етіп берейік, 63 жас­қа дейін істегісі келсе, зей­нет­­ақыны да сол уақытта ғана қолына ұстатайық. Бұл – жеке ұсынысым, әлі талқыланады», дейді сенатор. Себебі Қаржы министрлігі аталған ұсыныс­қа бай­ланысты қаражатқа қа­тыс­ты заңды және жүйелік ке­дер­гі­лер барын алға тартып­ты. Депу­тат­тың дерегінше, аудан, ауыл­дарды аралап, педагогтармен кездескенде бәрі ең маңызды үш ұсыныс айт­қан екен. Олар құқықтық, мате­риал­дық жағынан қол­дау және зейнеткерлік жас ту­ралы заңды күші бар өз­геріс керегін жеткізген. Құ­қық­тық қолдау дегеніміз түсі­нік­ті, ал материалдық тұр­ғы­да Мем­лекет басшысы Қасым-Жо­март Тоқаев Тамыз кеңе­сін­де мұғалімдердің жалақы­сын алдағы 4 жылда 2 есе кө­бей­ту­ді тапсырған-тын. Бұл – келесі жылдан бастап педагогтардың жалақысы 25%-ға көбейеді деген сөз. Бұдан бөлек, сынып жетекшілігі мен дәптер тек­сер­гені үшін екі есе мөл­шерде; педагогикалық шебер­лігі үшін; тәлімгерлік үшін қосымша ақы да қарастырылған. Ал үшіншісі әрі ең көп көтерілгені – зейнеткерлік жасты қысқарту туралы ұсыныс болған екен.

Қайыр қылсаң, бүтін қыл

Елбасының тапсырмасымен «Педагог мәртебесі туралы» заң жобасы тамыз айын­да алдымен Үкіметте қара­л­ып, қазір Парламент Мәжілісі­нің қарауында жатыр. Білім және ғылым министрлігі бізге бер­ген ресми ақпаратында: «Осы заң жобасын әзірлеуде пе­да­го­гикалық қоғамның ойы тың­далды, нәтижесінде 18 мыңнан астам әртүрлі ұсы­ныс келіп түсті. Заң жоба­сын­да­ғы басты мәселе: педагог­тың құқықтарын кеңейту, оқу жүктемесін азайту, мате­риал­дық/материалдық емес ынталандырулар, жалпы білім беру жүйесін жетілдіру шаралары. Педагогқа тән емес функцияларға тартуға, шамадан тыс есеп беруге, негізсіз тексерулер жүргізуге тыйым салу арқылы жүктемені азайту бойынша жеке нормалар жаңа заң жобасында кейбір заңнамалық актілерге Ілеспе заңда көзделді», делінген. Бірақ заң жобасындағы педагогтың кәсіби қызметін қамтамасыз ету шарттары қарастырылған кәсіптік міндеттеріне жатпайтын жұмыс түрлеріне тарту туралы 2-тармақта: «Мыналар­ға: 1) педагогты оның кәсіби мін­деттеріне байланысты емес жұмыс түрлеріне тарту­ға; 2) педагогтан Қазақ­стан Рес­пуб­ликасының заңнама­сын­да көзделмеген есептілікті не ақпаратты ұсынуды талап етуге; 3) педагогтың кәсіби қыз­метіне Қазақстан Респуб­лика­сының заңдарында көздел­меген тексерулер жүргізуге; 4) пе­дагогқа тауарлар мен көр­сетіл­етін қызметтерді сатып алу бойынша міндетті жүк­теуге жол берілмейді», деп көр­сетілген. Педагогтар осын­дағы «жол берілмейді» дегенді «тыйым салынады» сөзімен алмастыруды ұсынды, себебі екі сөздің салмағында әжептәуір айырмашылық бар. Қазақта «Қайыр қылсаң, бүтін қыл» деген сөз бар, мұғалімдердің мін­д­етіне жатпайтын жұмыс­тарға тартылмауын қаласақ, жол берілмеуін емес, түбегейлі тыйым салынуын қарастырған жөн-ақ.