«Еңбек» елеусіз қалды

Аты бар да,  заты жоқ сабақ

Баласы елордадағы №56 мек­теп-ли­цей­де оқитын Жұл­дыз Нұржан 5 жастан асқан ба­ла­ларға және 1 сынып оқушы­лары­на арналған «Алматыкітап» бас­пасы­ның еңбекке баулу оқулықтары қатты ұнайтынын айтады. Сапасы да, үйлес­тірілуі де өте жақсы шыққан. Сол кітап­пен мұғалімнің жұмыс жүргіз­бейтініне өкініш білдіреді. Оның айтуынша, мұғалім WhatsAPP әлеуметтік желісіндегі ата-аналар чатына көркем еңбек сабағының болатын күні кітап пен жұмыс дәптерін балалардың әкелмей-ақ қоюы керегін жазады. Оның орнына сауат ашу немесе математика пәндері өтіледі-міс. «Бұл барлық мектепте бар жағдай. Әр пәнге бөлінген сағатты сол пәнге дұрыстап арнауын сұрап үлкен ұлымның да, кейіннен қызымның да мұғаліміне жек­сұрын болумен келемін», дейді Ж.Нұржан. Ата-ананың айтқаны бізді де алаңдатты, бекітілген пәннің өтілмеуі – бір, одан да терең күрсінтетіні «барлық мектепте бар жағдай» дегені болды. Сол себепті басқа ата-аналардың пікіріне де құлақ түргенді жөн көрдік. Мәселен, Маңғыстау облысының Мұнайлы ауданындағы Басқұдық елді мекенінің тұрғыны Жұлдызай Саидсұлтан 1 сыныпта оқитын қызының «Еңбек сабағына қажетті деген құралдарды пайдаланбайтын болсам, не үшін сатып алып бердіңдер?» деген сұрағына жауап бере алмай қиналғанын айтады. Мақала жазу барысында жүргізген «Бала­ңыз мектептегі еңбекке баулу са­бағынан не үйреніп жүр?» деген сауалдамамызға Ж.Саидсұлтан:

«Мені көптен мазалап жүрген мəселені көтеріпсіздер. Еңбекке баулу, денешынықтыру пəндері əлі өткен жоқ. Қызым 1-сыныпта оқиды. Бір сабақтың орнына неге басқа сабақ өтетінін түсінбеймін. Сол пəнді қойды ма, жоғарыдан бекітті ме, демек балаға қажет деген сөз емес пе?!», деп жауап берді.

Мұндай мазмұндағы, яғни сабақтың уақытында өтілмеуі ту­расындағы ойды Алматыдан жауап жолдаған ата-ана Жұлдыз Әбіл­да: «Бастауышта еңбек сабағы дұрыс өткен жоқ. Биыл 5-сыныпқа көштік, өтіп жүр. Кей ата-ана сол сабаққа қажетті заттарды алып беруге қиналатын сияқты. Тіпті жауапты деген менің өзім бір ай­дан бері гипсті бинт әпере алмай жүрмін. Бір-екі дәріханадан сұрап едім, болмады. Әйтеуір келесі тоқсанда қуыршаққа көйлек тігеміз деген бе, қызым соны күтіп жүр», деп нақтылай түсті. Ата-ана анық айтқандай, баланы еңбекке баулитын пән жоғары сыныптарда ғана лайықты деңгейде, уақтылы өтеді.

Мұғалімдердің бұл сабаққа немқұрайлы қарауы неден туындап отыр? Бәлкім ата-аналардың қалауы шығар. Негізі қоғамда еңбек пәніне деген оң көзқарас қалыптаспағаны байқалады. Оның бір себебі 4, 9, 11-сыныптарда бұл пәннен емтихан немесе тес­ті­леу тапсырмайтынында жатыр. Сондықтан ата-аналар да бұл са­баққа аса мән бермейді яки са­ғатын өзге пәндерге қолдануды қол­дайды. Бұл мәселенің барын Қазақстандағы Орталық Азияның Еуразия қоры (EFCA – Eurasia Foundation of Central Asia) да ашық жазыпты. Ұлттық және өңірлік деңгейлерде азаматтарға қоғамдық мәселелердің тиімді шешімдерін табу және ілгерілетуге көмектесе отырып, қоғамдық және жеке ресурстардың жұмылуын көздейтін ұйым былтыр «Бірге оқимыз» жобасын жүзеге асырған болатын. Соның нәтижесінде «Заманауи мектепте еңбек сабағы керек пе?» деген тақырыпта мақала жа­­риялаған. Аталған материал: «Көптеген ата-аналар бүгінде мектептегі еңбек сабағының немесе қазір технология аталатын пән­нің пайдасына күмәнданады», деп басталады. Қордың жобалық менеджері Ажар Нұрбай қазіргі таңда кәсіби мамандардан жаңаша, ерекше, шығармашыл ойлау талап етілетінін айтады. Ал оның бәрі осы бір қоғамның кейбір тобы керексіз санайтын технология пәнінде қалыптасады. «Ата-аналардың көбі еңбекке баулу сабағын жай ғана уақыт құрту деп санайды. Меніңше, мәселе – пәнде емес, оған балалардың қы­зығушылығын арттыратын ма­мандардың жетіспеушілігінде. Сабақтың жоспары көп жобаны соңына дейін жеткізуге мүмкіндік бермейді. Еңбекке баулудан бе­ретін мұғалімнің мәртебесі төмен, мектептер еңбек сабағына қажетті материалдық-техникалық базамен толық қамтамасыз етілмеген. Көп білім ошақтарында оқушылар сол себепті қымбат уақытын құр кетіріп, еңбек сабағында бос отыр­ғандықтан мәселе осылай қиындай түскен», дейді.

Шындығында, еңбекке бау­лу сабағы баланың болашақ өмі­ріне аса қажетті дағдыларды иге­руіне мүмкіндік береді. Айта­лық, оқушының қиялын, абстрак­тылы ойлауын, елестетуін, жа­сампаздығын, эстетикалық тал­ғамын қалыптастырады. Сон­дай-ақ есте сақтау қабілетін, ло­гикасын, көзбен өлшеуін, қоз­ғалыс әрекетін, дербестігін, шы­дамдылығын дамытады. Бұдан бөлек саусақтың ұшы жұмыс істеген сайын ми жұмыс істейтіні ғылымда дәлелденген, сол себепті психологиялық ауытқулар мен күй­зелісті жеңуге жәрдемдеседі. Ал бәрінен бұрын бұл – кәсіп­кер­ліктің бастауы.

Технологияның көлеңкесінде қалған «еңбек»

Жаңартылған білім бағдар­ламасы бойынша 5, 6-сыныптарда бұрынғы еңбек сабағы бейнелеу өнері пәнімен біріктірілген немесе мамандар сөзімен жаз­сақ, кіріктіріліп технология бол­ған. Технология сабағында екі пәндегі дағдылар қоса үй­ре­­ті­леді. Бұл қаншалықты дұ­рыс? Мұ­ғалімдердің сағаты қыс­қа­ратыны бар, екіншіден, екеуі екі бас­қа пән, екі түрлі сала.

Білім беру саласында 31 жыл­­­­дық еңбек өтілі бар, бейне­леу өнері, сызу, еңбекке баулу пәндерінен сабақ беріп келе жат­­­­қан Ғалия Ағыбаева сабақ­қа қызығушылығын арттыру мұға­лімнің кәсібилігіне байланысты екенін жеткізді. «Бастауыш сыныпта көп мұғалімдер еңбекке баулу, бейнелеу өнері пәндерін екінші орынға жылжытып қояды. Ештеңе үйренбейді деген әңгіме осыдан шығып отыр. Кәсіби маман берген сабақ өз деңгейінде өтеді. Балалар да аса қызығушылықпен қатысады. Еңбекке баулу пәні 1-сыныптан бастап өте қажет және 11-сыныпқа дейін жүруі ке­рек», дейді. Ғ.Ағыбаеваның ай­туынша, қазіргі бейнелеу өнері бір тоқсан ғана өтеді де, қалған тоқсанда еңбекке көшіп кетеді. Бастауыштан түрлі-түсті қа­рын­дашпен ғана сурет салуды үйреніп келген балаға енді бояу­мен сурет салуды үйрете бас­тағанда, бағ­дарлама бойын­ша басқасына көшу керек. Мұ­ғалімнің сағаты жоғалмады дегенмен, бейнелеу өнері теориясы да үйретілмей жолда қалады. Өте өкінішті. Айта берсең, әңгіме көп. Сызу пәні  де жойылды. Оны таңдау пәні етіп 10-сыныпқа қал­дырды. Көп оқушы 9-сыныптан кейін оқуға кетеді. Сызу туралы түк білмейді», дейді маман.

Ал екінші бір педагог екі пән­­нің қосылғанын қолдайды. Елор­дадағы Абай есімін иеленген №87 мектеп-гимназиясының көркем еңбек пәні мұғалімі Ғани Бақытұлы: «Алғашқы тоқсанда бей­нелеу өнерімен айналысады, екінші тоқсан сәндік-қолданбалы өнермен шұғылданады. Ал кейінгі тоқсандарда дизайн, технология мен үй мәдениеті бойынша жұмыс істеуге дағдыланады. Мұның бар­лығы – бір-бірімен байланысып тұратын, біреуі біреуінсіз толық өнім шығара алмайтын салалар», дейді. Сондықтан біріктірілгені және бәрінен бір адамның сабақ беруі керісінше оқушыны үй­ренген адаммен терең, нәтижелі жұ­мыс істеуіне алып келетін кө­рінеді. Мәселен, бала бейне­леу өнерінде суретін салған құ­мырасын еңбектену арқылы қыш­тан жасайды, өзіндік дизайн ойлап табады. Қорытындысында үй жағдайында қолдануға болатын дүниелерді өздері әзірлей ала­тынын, пайдалану жолдарын түсінеді.

Салғырттықтың соңы

Педагогтардың айтуынша, 5-6-сыныптарда технология пәні аптасына 2 сағат өтеді. Ал одан жоғары сыныптарда жұмасына бір рет болады. Демек, еңбекке баулу ортаңғы сыныптарда 1-ақ рет, ал жоғары сыныптарда екі аптада бір өтетін болып тұр. Оның өзі сағаты ұрланбаса, маман майталман болса, маңызын жоғалтпаса ғана өз деңгейінде өтеді. www.booksite.ru сайтында жарияланғандай, 1959 жылғы оқу жоспарында 1-10-сыныптар бойынша орыс ті­ліне барлығы 57 сағат, еңбек сабағына 58 сағат белгіленіпті. Жа­ңашылдыққа ұмтылдық дей­міз, ескілікке емешегі үзіле қой­майтын қазіргі қоғам тіпті Кеңес өкіметінің кезінде еңбекке бау­лу пәніне орыс тілінен де көп сағаттың бөлінгенінен бейхабар болар. Сонда біз Кеңес кезінен де кері кетіп барамыз ба?

Адам қанша жерден ілім жи­ғанымен, оны өміріне, қоғам­ның қажетіне жарату үшін еңбекке епті, кәсіпке құштар болуы керек емес пе еді. Ал оның бәрі осы бір елеусіз пәнде бойға сіңуі тиіс-тін. Еңбекке баулу сабағына де­­ген салғырттықтың соңы жұ­мыс іздеуге құлшынбайтын, өз бетінше қарекет қыла алмайтын, жатыпішер жалқау буынды қа­лыптастырып шығарады. Бұл біз­ге керек пе?