Екеуі де бір топырақта туып- өскен қасиетті жерде жетілген қазақтың қара нардай алыптары болатын. 1914 жылдың 26 қарашасында өмірден Алаштың идеологы, ұлт-азаттық қозғалысының белді мүшесі, қазақтың алғашқы Конституциясын жазған Барлыбек Сырттанұлы өмірден өтті. Қырық сегіз жасында өз ажалының емес, патша жандармериясы атқан оқтың құрбаны болды. Мезгілсіз, оқыс қаза еді. Жетісудағы Алаштың насихатшысы өмірден өтті дегенде, «Айқап», «Қазақ» басылымдары бүкіл ұлысқа оның қазасын қайғыра естіртті. Өз тұсында «Жетісудағы жұрт ағасы», «Алашинский» атанған Барлыбек туралы «Қазақ» газетіне құрдасы Әлихан Бөкейхан («Барлыбекті ұмытпасқа»), Жүсіпбек Басығараұлы және редакция басқармасы мақалалар жазды. Естелік формасында жазылған сондай мақаланың бірін Мұхамеджан Тынышбайұлы жазған-ды. Сол естелік мақала, аға мен інінің достығы жайында сөз қозғасақ.
Биыл, қазақтың алғашқы инженері, тарихшы, ұлтымыздың саяси һәм рухани көсемі болған, Алаш Орда үкіметінің Премьер-министрі Мұхамеджан Тынышбайұлының туғанына мерейлі 140 жыл. Бала Мұхамеджанның зеректігін сезіп, оның оқуға түсуіне жәрдемдесіп, бағын ашып, батасын берген осы – Барлыбек болатын. Мақаншы-Садыр болысында дүниеге келген баламен ол 1890 жылдың мамырында танысқан-ды. Ол кезде Барлыбек Петербордағы Императорлық университетті үздік бітіріп, Ташкенттегі Түркістан генерал-губернаторлығына қызметке алынады. Үй-жайын орналастырып, сосын туған еліне демалыс алып келгенінде, ауыл-аймақтың балаларын шақыртып, тілдесіп көрген екен. Сонда Садыр елінен келген Мұхамеджанның шешендігі, ескі үлгідегі алған білімі ағасының көңілінен шығыпты. Қамқор ағасы оны Верный ер балалар гимназиясына оқуға түсіреді. Бір заманда Барлыбектің өзі де осы классикалық гимназияны үздік тауысып, білім-ілім даңғылына түскен еді. Енді сол қарашаңырақтың табалдырығын тағы да бір қазақтың алғыр баласы аттап отыр. Бұл гимназияда ішкі Ресейдің демонстрацияларына қатысып, патшаға қарсы шыққан орыс оқығандары, демократ ұстаздар қызмет ететін-ді. Д.Новак, М.Вахрушев сынды орыс зиялылары Барлыбекке де, Мұхамеджанға да шын тілекші болған екен. Д.Новак Барлыбектің Петербордан білім алуы үшін басын қатерге тігіп, Жетісудың әскери губернаторы Г.Колпаковскийге өтініш жазса, кейінгі директор болған М.Вахрушев Мұхамеджан үшін генерал П.Ионовқа хат жазып, стипендия тағайындатқан. Барлыбектің қамқорлығымен, директор М.Вахрушевтің өтінішімен Петербордағы І Александр теміржол транспорты институтына оқуға түсіп, қазақтың сайын даласына шойын жолды салғызған қабілеті де, жаратылысы да бөлек дарын еді.
Мұхамеджан асыл ағасын айрықша бағалап, құрметтеген екен. Оған оның «Қазақ» газетінің 1915 жылғы №95, 96 сандарында жарияланған «Барлыбек Сырттанов» мақаласы куә. «Қазақ арасында жасынан «Барлыбек, Тұрлыбек»аталып, Сырттан батырдың екі баласының аты шықты. Барлыбек марқұмды білмеген қазақ кемде-кем. Бүйткен соң, Барлыбектің кім екенін һәм қай жолмен бұ дүнияны өткізгенін халыққа білдіруді мақұл көрдік» деп басталатын мақалада Барлыбектің ата-тегі, шыққан елі, зәузаты, мінезі, болмысы және оның қайраткерлігі туралы шынайы жазылған. Автор ағасымен бірге өткізген қызық күндерін сағынышпен еске алады. 1907 жылы 28 жастағы Мұхамеджан Жетісу облысы атынан ІІ Мемлекеттік Думаға депутат болып сайланады. «1907 жылы Барлыбек көп халқымен мені Алматыдан екі станция жерге шейін шығарып салып: «Қарағым! Көп жұрттың тілеуіне кетіп бара жатырсың, жолың болсын, Құдай алдыңнан жарылқап, мәртебеңді биік қылсын!» деп құшақтасып көрісіп, батасын берді» деп еске алады. Міне, сол замандағы бауырмалдық, қамқорлық! Бауырды сүюдің, ініге сенім артудың озық үлгісі осындай-ақ болар тегі.
Барлыбек – Алаш қозғалысының ізашар буыны. Патшалық биліктің саяси қызметінде жүрсе де, туған елінің тағдырына, мәселесіне алаңдап жүрген. Бірақ 1905 жылдан бастап билік өкілі оппозициялық бағыттағы толқулардың үніне құлақ асып, алым-салық төлеп, жерінің шұрайлы, құнарлы бөлігінен айырылып, империяға жем болған қайран жұртының өмірі үшін, азаттығы үшін күресуге кіріседі. Бұл турасында Мұхамеджан: «Жаңа военный губернатор Ионов сол 1905 жылы Барлыбекті «чиновник особых поручений» қылып, бұрынғыдан да көтеріп, өз қасына жақындатып алды. Сол жылғы һәм келер жылғы істер көп қазаққа белгілі. Губернаторға осынша жақын бола жүріп ешуақытта өз ойын, өз сырын ешкімнен жасырған емес. 1906 жылы Қояндыға барып Ахметтерге һәм өзгелерге жолығып, талай сөздердің ішінде болып, барғанына қарай жиылған жұртқа риза болып қайтты» деп жазады. Рас, Барлыбек «Қарқаралы құзырхаты» құжатына қол қойып, үкіметке қазақтың тұрмысы туралы шағымын да жолдаған. Қояндыдағы жәрмеңкеде Әлихан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатұлы, Жақып Ақбайұлы, Темірғали Нүрекенов бастаған оқыған қатарлас-замандастарымен танысып, табысып, ел мен жер туралы әңгімелескен. «Талай сөздердің ішінде болып» дегені сол. Қарқаралыдан Алматыға келген соң, қайраткер І Мұсылмандар кітапханасын ұйымдастырып, ашқызады. Екінші, Жетісу губерниясына қарасты қазақ, қырғыз ауылдарына мектеп салдырады. Қазақша газет ашу туралы бастама көтеріп, маңына ұлтшыл азаматтарды жинайды. Жұбаныш Бөрібаев, Тоқаш Бокин, Ораз Жандосов сияқты балаларды Верный ер балалар гимназиясына түсіртеді. 1905 жылдың желтоқсанында Орал қаласында өткен бес қазақ облысы съезіне қатысып, Ә.Бөкейхан, М.Тынышбайұлы, Б.Қаратайұлы, Ж.Досмұхамедұлы, тағы басқа азаматтармен бас қосып, «Қазақ конституциялық-демократиялық партиясын» құру туралы бастаманы талқылайды. Барлыбек осындай ұлтшылдықты қолдайтын ісімен көзге түскен соң, биліктегі қызметінен босатылады. Басты себебі сол – оның саяси көзқарасының қарама-қайшылығы еді. Барлыбектің үлкен ұлы, Алаш қайраткерлерінің көзін түгел көрген, шешесі Еркежанның тегіне жазылып, қуғын-сүргіннен аман қалған Абдулқадыр (Жұрт Кәке деп атаған екен, 1898-1972 жылдары өмір сүрген) әкесінің өмір жолы, саяси қызметі мен қоғамдық атқарған істері туралы үш күнделік жазып қалдырған. Сол күнделік дәптерінде «1908-1909 жылдары қызметінен босап, 42-43 жасында Сүттіген-Бұрған бойына көшіп барады. Қызметінен босау себебі саяси көзқарасының сенімсіздігі деп табады» деп жазып қалдырыпты. Ақиқатында, Барлыбек патшалық биліктің қызметінде жүріп еліне көп жақсылық істеді, бұқара халықтың қордаланған тұрмыстық мәселелерін шешті. Мұхамеджан жазғандай, «Барлыбек марқұм әлі келгенше қазақты ілгері бастыруға һәм жан-жақты қорғауға көп тырысты. Жұмысының алды, әсіресе қазақтың жері еді. Бұл жұмысы үшін денсаулығын аямады». Қызметінен шегерілсе де қазақтың бір сүйем жерінің тағдыры үшін 1910-1911 жылдары Петерборға әлденеше рет барып, үкіметке кіріп, арыз-талабын ашық білдірді. Ішкі Ресейден қоныс аударып келген орыстың қара шекпенділеріне кеткен шұрайлы жерді қайтарып алуға барын салып, 1910 жылдың 21 қазанында Ұзынағашта съезд ұйымдастырып, манифест жазған.
Барлыбектің қазақ ұлтының алдында атқарған зор бір ісі – Түркістан генерал-губернаторына жазған «Қазақ халқының өмірін жақсарту мәселелері» баяндамасы еді. 1907 жылдың 9 маусымында жазған бұл баяндамасында қазақ азаматы туған елінің мүшкіл жағдайы, болашақта атқарылуы тиіс мәселелер, тіл мәселесі, қазақтардың өз жерінде емін-еркін көшіп-қонуы, болыстық сайлауы, халық соты, өз жеріне иелік ету, мал бағу, егін егу, үй салу, орыс гимназияларындағы мұсылман балаларына «Құдайтану» ілімін оқыту, ислам шарттарын таныстыру, молдалардың білімін жетілдіру сияқты кесек-кесек ойлар айтылған. Осы баяндамасы арқылы халықтың рухани-әлеуметтік өмірінің жақсаруына себепкер болған. Бұл хатты араға ғасырдан астам уақыт салып, Өзбекстан мемлекеттік архивінің қорынан тауып, жариялаған академик Мәмбет Қойгелді ағамыз. Ақиқатын айтсақ, Барлыбек жазған осы баяндаманың мазмұны әлі күнге дейін өзінің өзектілігін жоймаған.
Барлыбектің мінезі, болмысы туралы шәкірті: «Барлыбек марқұмдай оқумен биік табиғатты шын көңіліне тоқып, жаңаланып, өзге адам болып қайтқан адам бірен-саран. Біреумен дауыс шығарып қатты сөйлесу, біреуді жамандап, я жаманшылық қылу, мұндай істі Барлыбек қылып көрген емес. Үлкен, я замандас болса, оған Барлыбек «тақсыр» деп сөйлеуші еді, кіші болса «қарағым» деуші еді. Шын көңілмен, бейілімен мұсылман еді. «Ұлық болсаң, кішік бол» деген мақалды анық көрсеткен Барлыбек еді. Үлкен оқуды оқып, шын оқыған дәрежелі болған Барлыбек еді. Бұл мінезіне қарай бір жолығып, бір сөйлескен адам Барлыбекті ұмытпас еді. Барлыбекті білген ұлықтар шын мақтап қошемет қылып, өзін артық көруші еді» деп сипаттайды. Мұхамеджанның мінездемесін С.Ғиясовтың «Айқап» журналына шыққан мақаласы ажарлай түседі екен. Мысалы, «Кішіпейіл, өтшіл, сөйлескенде таза қазақ тілімен сөйлейтұғын, турашыл һәм діндар бір адам еді. Бұл жақтағы елдің бір шаһбазы десе де болады» деп жазған екен әрі жерлесі, «Мамания» мектебінде оқыған әрі Барлыбектен тәлім алған Садық.
Барлыбек 1909-1914 жылдары, өмірінің соңына дейін Қарағаш қыстағындағы «Мамания» мектебінде оқытушылық-ағартушылық қызмет атқарды. Қапал дуанына қарасты болыстардағы кедей-кепшіктің балаларын оқуға жұмылдырды. Алаштың аты шыққан оқығандарын Маман, Тұрысбек ауылына арнайы шақырттырып, жұртшылықпен кездестірді, дәрістер оқытты. Есенқұл қажы Маманұлына ақыл-кеңес беріп, Омбы, Орынбор, Қазан, Уфа, Петербор, тағы басқа үлкен қалаларда оқып жүрген қазақ шәкірттерін материалдық тұрғыда қолдау үшін қаражат бөлгізіп, стипендия тағайындатты. Көзкөрген Мұхамеджан жазғандай, «Оқыған балаларға: «Қарақтарым! Оқыңдар, қазағыңды ойларыңнан тастамаңдар» деп өсиет айтыпты.
Бүгінде қазақ тарихындағы есім-сойы белгілі, Ұлы дала елінің мақтанышына айналған Барлыбек пен Мұхамеджанның ағалық-інілік, ұстаздық-шәкірттік рухани байланысы осындай берік, мықты болған екен. Кісі қызығарлық, жұрт сүйсінерлік достық осындай болса керек-ті. Сырттанұлының Барлыбегі 1910 жылдың көктемінде «Ынтымақ ережесі» заңнамалық еңбегін, 1911 жылдың 13 маусымында Петерборда «Қазақ елінің Уставы» деп аталатын конституциялық құжат жазып еді. Ол жалпықазақ сиезін ұйымдастырып, патшалық Ресейден бөлініп, аз ел болайық деп ұран тастаған реформатор болатын. Бірақ соңына түскен жендеттер оның әр басқан қадамын аңдып, ізін кескен. 1914 жылдың 26 қарашасында Сүттігеннің бауырында Барлыбектей арысты жандермерияның құзғындары атып тастаған екен. Егер ол аман-есен Алаш туы көтерілген бостандық заманына жеткенде, сөзсіз құрдасы Әлихан мен інісі Мұхамеджанның жанында болып, үкімет құрысып, ұлттық-демократиялық автономияның іргесін қалар еді...
Елдос ТОҚТАРБАЙ,
Жансая БИҚҰРМАН,
жас зерттеушілер
