Сөйтіп елмен де сәлемдесіп, негізгі шаруа да бітті-ау деген кезде өзінің осындағы ежелгі досы, республикалық Абай қорының президенті Балтабек Ерсәлімұлы екеуімізге тосын бір ұсыныс айтқан. «Ерте заманда бабаларымыз қасиетті Меккеге, одан қала берді әулие, әнбиелердің басына жаяу-жалпылап барған және сол жолда арып-ашықса да шыдаған. Сөйтіп алдына қойған мақсаттарына жеткен. Ендеше мынадай дүбірлі той қарсаңында Семейден Жидебайға дейін жаяу барып, Абай әлеміне басқаша көзбен үңіліп, аралап қайтсақ, солайша басқаға да ой салсақ...»
Мамекеңнің тоқсан ауыз сөзінің түйіні осыған сайды. Жөн сөз, орынды ұсынысқа біз де бірден ден қойып, қостай жөнелдік. «Ендеше, Алматыдағы басшыларымыз «жә» десе, «Ұлылыққа тағзым» деп аталатын бұл акцияны газет Абай қорымен бірлесіп өткізетін болады» деді игілікті ұсыныс иесі қашанғысынша сөзді қысқа қайырып. Осылайша алдағы сапар жайы пысықталған соң қонағымыз сол кездегі астанамыз Алматыға қайтып кеткен.
Арада көп уақыт өтпей жатып Мамекең бізге телефон шалған. Даусы жарқын, көңілі көтеріңкі. Сөйтсек бұл кісінің әлгіндей ұсынысын газеттің сол шақтағы басшысы Нұрлан Оразалин бірден қолдапты. «Хакім ақынға байланысты ұсынысты басшы ақын неге қолдамасын» деп біз де риза болғанбыз. Сонымен тағы да арада көп уақыт өтпей жатып қасында Алматыдағы Әуезов мұражайының байырғы қызметкері Талатбек Әкімов бар Мамекең Семейге жетіп келсін! Әйтеуір дес бергенде Балтекең екеуіміз бұл кісілер келгенше сапар жайын ойластырып қойғанбыз.
Сонымен белгіленген күні жаяу сапар кезінде Абайдай ағасының шапағатын көрген Әнияр Молдабаевтың үйінен аттандық. 1940 жылы ұлы ақынның 95 жылдығына орай оның әдеби-мемориалдық мұражайы осы үйде ашылған болатын. Сол үй бұл шақта ақын мұражайының Әуезов пен Алаш арыстарына арналған филиалына айналған еді. Бізді осы арадан жолға шығарып салуға келген қалың жұртшылықтың қалтқысыз көңілі бәрімізге қанат бітіргені рас. Бірақ алғашқы күннің өзі қай-қайсымызға болмасын оңайға түспеген. Айталық, сол алғашқы күннің соңында Мамекең аяғы қажалып, күлдіреп шыға келген бесінші адамымыз Манатбек деген жолдасын «ертеңдер қайтып келейін» дегеніне илікпестен біржола қайтарып жіберген. Бірақ Алматыдан келген досына адал Мәкең болса артынан машинасымен келіп, бізді Жидебайда қарсы алған. Сондай-ақ етжеңді Балтекеңе де ширақ жүру оңайға түспеген. Бірақ бұл ағамыз қайта-қайта көш соңында қала бергенмен, ақырына дейін «ақырын жүріп, анық басудан» танбаған. Яғни, көшбасшымыз ара-тұра жеңілдік жасағанымен одан бұл үзілді-кесілді бас тартқан.
Осы орайда Балтекең туралы бірер ауыз сөз айта кетсек дейміз. Абайдың бір інісі Ысқақ болса, ал оның ұлы Кәкітайдың ақын ағасының алғашқы жыр жинағын жарыққа шығаруға зор еңбек сіңіргенін көзіқарақты жандар жақсы білсе керек. Жоғарыда аты аталған жолсерігіміз Ысқақтың Ахметбек деген екінші ұлының Қапиза деген қызынан туған. Яғни, кешегі аға сұлтан Құнанбай қажыға шөбере жиен болып келеді.
Жаяу сапар барысында тізгіншілердің көмегімен тамақты да өзіміз жасап ішіп, шатырды да өзіміз солармен бірге тігетін едік. Бір күні кешкісін далалық қосымызға енді жайғаса бастағанда жергілікті азаматтар бастаған алматылық қонақтар екі машинамен жетіп келген. Олар есімі елге танымал белгілі ғалымдар Рахманқұл Бердібаев, Ғарифолла Есім, Шәкір Ыбыраевтар болып шықты. Бұл кісілер де Абай тойы мәселесімен Абай елінен келе жатқан беттері екен. «Парсыда «пешқадам» деген сөз бар, – деген сонда Рахаң жарықтық, – ол озық жүру, алда болу деген мағынаны білдіреді. Міне, сіздер осы жаяу жорықтарыңызбен көп адамдардан оздыңыздар. Бұл әйтеуір біреу бастауы керек шаруа болатын. Соны сіздер бастадыңыздар, сондықтан сіздерге рақмет!» Рахаң солай десе, келесі қонақтардың бірі жапондардың Фудзияма тауын кие тұтатындығын айта келіп, біздің әулиеміз – Абай, киелі мекеніміз – Жидебай, ендеше сол киелі жерге сапарларыңыз сәтті болсын деп жатты.
Жолай Абай елінің байырғы ұстазы, осындағы бірер мектепке басшылық жасаған Мамырхан Тоққаринмен кездесіп, жүздескеніміз де есте қалып қойыпты. Әуезовпен құрдас әкесі алты-жеті жасында Абайды көріпті. «Есімде қалғаны ақынның басы ерекше үлкен көрінді» деп отырады екен марқұм. Мәкеңнің өзі болса университетте Мұқаңнан дәріс алыпты.
Сапардың соңғы күні бізді Семей-Қарауыл бағытындағы жол құрылысында жүрген алып «КамАз» машинасының жүргізушісі тоқтатқан. «Сіздерді күнде көремін. Не ғып жаяу жүрген жансыздар?» деген орыс азаматы оның себебін білгенде кәдімгідей таңырқап басын шайқай берген. Ал елдегі әкемнің біреулерден «Дәулеттер Жидебайға жаяу кетіп бара жатыр» деген сөзді естігенде «не, машиналары сынып қалып па?» дегені тіпті қызық.
Сонымен Семейден жалпы қашықтығы 160 шақырымдай Жидебайға бес жарым күн дегенде жеткенбіз. Жидебайға қалай жеттік, екі аяғымды баса алмай қалғаным да рас, кешегі желтоқсанның ызғарлы желінде жүрегіне әжептәуір салмақ түскен Мамекеңнің «шынымен жеттік пе?» деп көзіне жас алып, кәдімгідей тебіренгені де шындық. Сапар соңында бізге «Абай ауданының құрметті азаматы» деген атақ берілді. Кейінде біреулер әлде қалжыңдағаны, әлде мұқатқаны белгісіз, «мұндай атақты біз жаяу жүріп, шаршап, шалдықпай-ақ алғанбыз» дегені де бар. Бұра сөйлегендерге ештеңе демесек те, сол жылы Мамекең екеуміздің Абай тойының құрметіне орай өткізілген республикалық конкурстың лауреаты атанып, Қазақстан Журналистер одағының арнайы дипломымен марапатталғанымыз және рас. Солай дей тұрғанмен, елдің құрметін ең алдымен ұлы Абайға, екінші кезекте ел басылымы «Егеменге» көрсетілген ілтипат деп түсінгенбіз.
Дәл осындай жаяу жорық келесі жылы енді жыр жампозы Жамбылдың 150 жылдығында жалғасқан. Осы екі аралықта абайлықтар өздерінде өткен той эстафетасын жамбылдықтарға әкеп табыстаған еді. Біздің сол салтанатты көш сапында да болғанымыз бар. Бірақ газет басшылығының «бұл жақын жер ғой, оның үстіне осы жолғы сапарға тілек білдірушілер өте көп» дегендіктен, «Егеменнің» екінші акциясына қатыса алмағанбыз. Алайда, содан кейінгі сегіз сапардың бірінен қалмаппыз. Солай дей тұрғанмен, екінші сапардың да өте сәтті өткендігін естіп, қуанып жаттық. Айталық, бұл жолғы сапарға Алматы облысының әкімдігі мен халықаралық Жамбыл қоры ұйытқы болыпты. Мұның өзі «Егеменнің» акциясына ендігі жерде биліктің де қатты көңіл бөле бастағанын айғақтап жатты. Екіншіден, халық та жаяу жүргіншілерді алақандарына салып, аса жылы қарсы алыпты. Ал оның себебі де жоқ емес-ті. Өйткені бұған дейін спортшылар Алматыдан Жамбыл баба басына қыста шаңғымен бара бастаған екен. Енді сол шара кең көлемде қолдау таба бастаса, жыр жанашырлары неге қуанып, шаттанбасын!
Арада тағы бір жыл өткен соң заманымыздың заңғар жазушысы Мұхтар Әуезовтің 100 жылдық мерейтойы да келіп жеткен. Мамекеңнің ұйғарымымен бұл жолғы сапарды Аягөзден бастап, содан Абай ауданының орталығы Қарауыл арқылы Мұхаңның кіндік қаны тамған Бөріліде аяқтағанды жөн көргенбіз. Бұл екі аралық аз дегенде 260 шақырым. Оның үстіне осы жолы жел қалай жүрсек те, қарсы алдымыздан соқты да тұрды. Соның салдарынан әлгі екі аралықты бақандай он бір күн дегенде әрең жүріп өткенбіз. Ұзын жол үстінде қиналып келе жатқанымызды көріп, сезінген кейбір жанашыр жолаушылардың «айдалада сіздерді көріп тұрған кім бар, сондықтан біраз жерге дейін ала кетейік» дегендеріне көнетін біздің Мамекең бе?! Қысқасы, жалпы он сапарда да бұл мәселеде арымыз таза, басқаны да, өзімізді де еш алдағанымыз жоқ.
Әңгімемізді сәл кейін шегініп айтатын болсақ, Аягөзден сапарға сондағы мектеп лицейден аттанғанбыз. Жоғарыда айтқандай, мұнда да жергілікті билік, оның ішінде атын атап, түсін түстеп айтатын болсақ, аудан әкімі Айбек Кәрімовтің өзі «Егеменнің» бұл акциясына ерекше көңіл бөлді. Ескілікті әңгіме мен тарихқа, әдебиет пен мәдениетке қатты мән беретін әкім жолай біздің жергілікті ауыл тұрғындарымен кездесіп, жүздесуімізге де жол ашып беріп отырды. Мұндай жиын соңы қанша асықсақ та мазмұнды ойын-сауыққа ұласып жатты. Осы Айбек бауырымыз кейінде Семей қаласының әкімі болып тұрғанда тағы бір сапарға өзі бас болып шығарып салып еді. Қаланың тағы бір әкімі Мейрамхат Айнабеков те біздің осындай шараларымыздан сырт қалмаған. Кейінде билік «Егеменнің» дәстүрлі акциясын қолдап әкетті деп жатқаным да сондықтан.
Осы жолы біздің сапымызда Мамекең, Балтекең үшеумізден басқа, көшбасшымыздың жан досы, белгілі әдебиет сыншысы, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Зейнолла Серікқалиев, Семей қаласы әкімдігі құқық бөлімінің басшысы, отставкадағы полковник Балташ Әлиев, Алматыдағы «Әуезов үйі» ғылыми-мәдени орталығының қызметкері Сұңқар Жұртбай мен Қанат Балтабекұлы сынды жас азаматтар болды. Қадірлі Зекең бұдан кейінгі Қаныш Сәтбаев пен Ғабит Мүсіреповтің жүз жылдықтарына орай Павлодар мен Баянауыл, Петропавл мен Жамбыл аудандары, сондай-ақ Түркістанның 1500 жылдығына арналған жаяу жорықтар кезінде де қатарымыздан табылды. Бірақ, өкінішке қарай, енді өзінің туған жеріне дауылпаз ақын Махамбеттің екі жүз жылдығына орай сапарға шығайық деп жатқанда қатты науқастанып, ауруханаға түсіп қалды. Содан оңала қоймаған Зекең көп ұзамай бәрімізді өкінтіп, келместің кемесіне мініп кете барды.
Ендігі әңгімемізді ұлылар елінде тағы екі жаяу жорық экспедициясы өткізілген. Оның бірі дала данышпаны атанған Шәкәрім қажының 150 жылдығына, ал соңғысы Елбасы Жарлығымен «ажал аждаһасы» атанған Семей атом полигонының жабылғанына жиырма жыл толуына орай ұйымдастырылған.
Сөз соңына қарай басқа да жаяу жорықтарымыздың мәнді болғандығын айта кетсем деймін. Мәселен, Қаныш Сәтбаевтың, Ғабит Мүсіреповтің 100 жылдықтарына орай Павлодар – Баянауыл, Петропавл – Жамбыл бағытындағы жорығымыз ғұлама академик пен классик жазушыға арналған шаралардың біріне айналды.
Келесі сапарда жергілікті азаматтардың бірі болып қатарымызға қосылған Жақсыбай Самрат есімді жігіт кейінде «Егеменнің» еңселі қызметкерлерінің біріне айналды. Осы сапар барысында той мерзіміне үлгеру керек деген нұсқауға сәйкес бір-екі күн қатарынан күніне қырық градус ыстықта қырық шақырым жол жүргенімізді көзі көргендер айғақтап айта жатар.
Енді қасиетті Түркістанның 1500 жылдығына арналған сапарға келетін болсақ, бұл жолы бізбен ол жаққа Алматыдан академик тілші-ғалым Өмірзақ Айтбаев ағамыз ере барып, сол сапар барысында баршамызды әңгімеге де, әнге де қарық қылды. Ал мұндағы ел мен жер тарихын шырайлы Шымкентте қатарымызға қосылған жергілікті жазушы Мархабат Байғұт майын тамызып баяндаудан танбаған.
Енді әзірге соңғы оныншы сапарға келетін болсақ, ол жыр алыбы Жамбылдың ұстазы жыр сүлейі Сүйінбай бабамыздың 200 жылдығына арналған еді. Осы айтылған мерейтойлардың бәрі «ЮНЕСКО» деңгейінде атап өтілген ауқымды шаралар. Мұның соңғысының қызықты әсерлері өз алдына бір әңгіме. Иә, оны әзірге соңғы сапар деп жатқаным да бекер емес. Жуырда ел жақтан, Семейден елең еткізерлік жақсы бір жаңалық естіліп қалды. Хакім Абайдың алда келе жатқан 175 жылдығына орай ондағы «Абай-Бөрілі» қорық-мұражайының ұйымдастыруымен мектеп оқушылары қала ішіндегі Абай жүрген ізбенен жүріп өтіпті. Осының өзі кейінгі жас ұрпақтың да ұлылықты ұлықтап, аруақтарды ардақтай білетінін көрсете ме дейміз!
Дәулет СЕЙСЕНҰЛЫ,
Қазақстанның құрметті журналисі
