2019 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша елімізде қырықтан астам көпшілік кітапхана жабылған. Бұл соңғы жылдары ауыл тұрғындарының жаппай қалаға көшуінен және өңірлердегі кітапхана желісін оңтайландырудағы асығыстық салдарынан туындап отырған дүние. Ал Ақмола, Алматы, Атырау облыстары мен Нұр-Сұлтан қаласында ашылған бірлі-жарым жаңа кітапханалар өңірлердегі қордаланған мәселелерді шешіп бермейтіні анық. Ұлттық кітапхана директоры, Қазақстан кітапханалар одағының төрағасы Бақытжамал Оспанованың айтуынша өңірлердегі кітапхана желісін оңтайландыру шараларында асығыстыққа жол бермеу керек, сондай-ақ жауапты істі науқанға айналдыруға болмайды.
«Мәселен, көпшілік кітапханалардың ең көп шоғырланған жері – Түркістан, Батыс Қазақстан және Ақмола облыстары. Соңғы жылдары, өкінішке қарай, аймақтардағы демографиялық және басқа әлеуметтік-материалдық қиындықтардың салдарынан көпшілік кітапханалары қызметінің негізгі көрсеткіштері төмендесе, кейбір өңірде жергілікті мемлекеттік басқару органдары тарапынан кітапханалар жүйесін оңтайландыруға жете мән бермеу, тарату секілді теріс тенденциялар байқалады. Соның салдарынан көпшілік кітапханалар саны 44-ке қысқарған», дейді Бақытжамал Оспанова.
Ал кітапхана саласын реттейтін арнайы заңның жоқтығы кітапханаларға ақпараттық, мәдени және білім беру қызметтерін толық түрде жүзеге асыруға мүмкіндік бермей келеді. Еліміздегі барлық жүйелер мен ведомстволарға тиесілі 11 мыңнан астам кітапхана қызметін «Мәдениет туралы» Заңның жалғыз 24-ші бабы ғана айқындайды.
«Шынында да кітапхана ісіндегі ең бірінші мәселе – саланың нормативтік-құқықтық негізінің жетілмегендігі. Арнайы заң еліміздегі кітапхана ісін дамытуды құқықтық реттеуге, түрлі деңгейдегі кітапханалар жұмыстарын қалыптастыруға мүмкіндік берер еді», деген маман «Кітапхана ісі туралы» арнайы заң әзірлеу қажет екендігін айтады. Бұл өз кезегінде республикалық және облыстық кітапханалардың әдістемелік орталық ретіндегі мәртебесін арттыруға, облыс кітапханаларының кітапхана қорына басылымның міндетті тегін данасын алу ісін бір жолға қоюға ықпал еткен болар еді.
Цифрлы Қазақстан: Кітапханалар сканерге жарымай отыр
Қазақстандағы ең көне кітапханалардың бірі – Семей қаласындағы Шығыс Қазақстан облыстық Абай атындағы әмбебап кітапхана. Кемеңгер ақын Абай кітапхананың алғашқы оқырмандарының қатарында болып, Е.П.Михаэлистей пікірлес досын тапқаны баршаға мәлім. Аталған кітапхана директорының орынбасары Гүлмира Мұратқызы кітапхана қорын толықтыруға байланысты қиыншылықтардың көп екенін айтады.
– Бұрын баспаның барлығы мемлекеттік болған кезде міндетті дана барлық кітапханаларға берілетін-ді. Қазір баспалардың көбі жекеменшік болғандықтан, ондай жүйе жоқ. Тек Ұлттық мемлекеттік кітап палатасы мен Ұлттық кітапхана қорына ғана беріледі. Осыдан келіп әлеуметтік маңызы жоғары басылымдарға, көркем әдебиеттерге қол жетпей отыр. Оқырман ең көп сұрайтын Қабдеш Жұмаділовтің «Дарабоз» романының кейінгі басылып шыққандары мүлде жоқ. Осындай көп сұралатын көркем әдебиеттер жетпей жатады. Өйткені бізге бөлінетін қаржы көлемі де аз, – дейді Гүлмира Мұратқызы. Оның айтуынша, 4,5 мыңнан аса сирек басылымдар қоры тиесілі кітапхана әлі күнге дейін жөні түзу сканерге жарымай отырған көрінеді. Ал Елбасы – Тұңғыш Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасымен жүзеге асырылып жатқан «Цифрлы Қазақстан» бағдарламасы аясында көпдеңгейлі әлеуметтік-мәдени институт ретінде кітапханалар алдыңғы орыннан көрінетіні рас.
– «Цифрлы Қазақстан» бағдарламасы аясында кітапхана қорын цифрлы форматқа көшіру жұмыстары басталды. Осыған байланысты облыстық кітапханаларға сканер алып берсе дейміз. Қазір бізге Ұлттық академиялық кітапхана бір сканерін уақытша беріп отыр. Абай атындағы әмбебап кітапхананың қоры өте бай. Заманында Абай оқыған кітаптар, одан берідегі латын әліпбиімен жарық көрген басылымдардың көбі бізде сақталған. Сканердің құны 23 млн теңге көлемінде екен, ал ондай қаржы бізге бөлінбейді, – дейді ол.
Аудан кітапханаларына қаржы берілмей келеді
Мемлекеттік қолдаудың жетімсіздігі, баспалардың бірыңғай тақырыптық-типтік жоспарының жоқтығы Семей кітапханасын ғана емес, Павлодар облысына қарасты бірнеше кітапхананы да тұқыртып отырғанын байқадық. Мәселен, С.Торайғыров атындағы Павлодар облыстық әмбебап ғылыми кітапханасының кітап қорына жергілікті бюджеттен бөлінетін міндетті қаржы көлемі биыл қысқарып қалған.
– Жыл сайын 5-6 млн теңге көлемінде қаржы берілетін еді, биыл 3 млн теңге ғана қаржы бөлінді. Бірақ алдағы жылғы тапсырысқа артығымен қосып отырмыз. Әйтсе де кітапханамыздың базалық-техникалық жабдықталуы республикалық кітапханалардан көп озық, – дейді аталған кітапхана басшысының орынбасары Баршагүл Байжанова. Оның айтуынша, Павлодар облысына қарасты Баянауыл ауданына (2015, 2019 жылдары), Ертіс ауданына (2014, 2016 жылдары), Шарбақты ауданына (2016, 2019 жылдары) қатарынан бірнеше жыл жаңа кітап сатып алуға мүлдем қаржы қарастырылмаған.
– Әдетте аудандық кітапханаларға жылына 1 миллион теңгеден астам қаржы бөлінуі тиіс. Кей аудандарға тиісті қаржы кейде бөлінбей қалып жатыр, – дейді ол.
Мұндай қаржы тапшылығы Шығыс Қазақстан облысы Аягөз ауданына қарасты ауылдық кітапханаларға да тән мәселе болып тұр. Аягөз ауданындағы орталық кітапханаға хабарласқанымызда, кітапханаға 2015 жылдан бері кітап сатып алуға тиісті қаржы бөлінбегенін естідік. Тек биыл ғана жергілікті биліктің пейілі түсіп, кітапхана қорына 375 дана кітап сатып алынған.
– Ауданға қарасты 23 ауылдық кітапхана бар. Бүгінде олардың бесеуі ғана интернет желісімен қамтылған. Жергілікті бюджеттен биыл 758 мың теңге шамасында қаржы беріліп, сұраныстағы кітаптарды сатып алдық. Оқырмандар көбіне детектив жанрындағы көркем әдебиеттерді сұрап келеді, – дейді кітапхана директоры Меруерт Жақсылыққызы. Ал кітапхана қорын цифрлы форматқа көшіру аудан кітапханасына оңайға соқпай тұр, кітаптарды он-оннан 300 шақырым қашықтағы Өскемен қаласына тасуға мәжбүр.
«Қалаға 20 шақты кітапты апарып, А.С.Пушкин атындағы облыстық кітапханасының сканерінен өткізгенбіз. Осы жолы тағы 10 кітапты апарып тастадық. Негізгі мәселе осы, басқа жағы жақсы. Айтарымыз, кітапханаларға жаңа компьютерлер беріліп, интернет желісін тартса екен», дейді ол. Әманда билік назарынан тысқары жататын Аягөз ауданының мынадай жыларман халін естіп, ауыл кітапханаларын жаңғырту бағдарламасы Аягөзді айналып өткен бе деп қалдық.
Кітапханалар жүйесінің қазіргі жай-күйіне жасаған шолуымыз ортақ кітапхана стандартын белгілеу, ақпараттық электронды дереккөз жүйесін бірыңғай форматқа келтіру, сондай-ақ арнайы жабдықтармен қамтамасыз ету, кітапхана қызметкерінің құзыреті мәселелері қайта қарауды қажет ететінін көрсетіп отыр. Үлкен мегаполистердегі жағдай жақсы, «бақытты» кітапханаларды атамағанда, өңірлердегі кітапханалар қоры халықты ақпаратпен қамтудың заманауи талаптарына жауап бере алмай отырғанын мойындауымыз керек. Бір-бірінен оқшау жұмыс атқаратын және ведомстволық тұрғыдан да бытыраңқы күйдегі еліміздің кітапханалары ақпараттық ресурстарын бір жүйеге түсіре алмай келеді. Кітапханалар Қауымдастығы Халықаралық Федерациясының (ИФЛА) стандартына сәйкес көпшілік кітапханалардың қоры үнемі жаңартылып отырылуы тиіс, оның құрамына жылына 5% жаңа өнім түсуі керек. Кітапханаларды қаржыландырудың айырмашылығы салдарынан кітап қорының көлемі мен сапасы да ала-құла. Сондықтан қорларды мәдени, ғылыми және көркемдік құндылығы жоғары шетелдік құжаттармен және басқа да ақпараттық ресурстармен толықтыру қаншалықты деңгейде орындалып жатқаны тағы беймәлім. Аталған мәселелердің жай-жапсарын сұрастырып мардымды жауап ала алмадық. Әйтсе де «Қазақстан Республикасында кітапхана ісін дамытудың 2025 жылға дейінгі кезеңге арналған тұжырымдамасын» әзірлеу бойынша жұмыс тобы құрылып, оның құрамында Nur Otan партиясының стратегиялық бастамалар институтының қызметкерлері мен кітапханалар қауымдастығының өкілдері жұмыс атқарып жатқан көрінеді.
