Біз тұрған жер – өзеннің суы тереңдеу қысталаң тұсына орнатылған көпір. Ендеше, өзіміз іздеп келген ауыл да алыс болмады. Баяғы сол ара-арасы шашыраңқы үйлер, үйлер болғанда бірінің қабырғасы ғана қалған, бірінің есік-терезесі үңірейіп қорқыныш шақыратын ескі жұрт. Қазір жазғы демалыс уақыты, әкімнің орнында жоқ екенін білсек те, кеңсенің алдында иіріліп тұрмыз. Бетпақтың қиыр шетіндегі алыс ауылға екі бірдей кәделі көлік келе бермейді, ендеше, бізді де іздейтін адам табылар...
Ойлап та үлгермедім, жанымызға асығып-үсігіп іздеушіміз де келіп жетті. Тым арық, орта бойлы ақсары балаң жігіт. Аты – Асхат. Осындағы мектепте тарихтан сабақ береді. Біздің мұнда неге келгенімізді де біледі, біледі емес-ау, шамалайды. Шынында да бөтен облыстың нөмірін жапсырып алған машиналар мұнда Көртоғайдағы хан кесенесін көруге келмегенде, құдалыққа келеді деймісің.
Алдымыздағы ну қалың тоғайға жақындай бере:
– Қай жерге келдік... – деп сұраймын.
– Көлтоғай аталады...
– Көртоғай емес пе?
– Көктемде осы ара көлге айналып кетеді...
Көлтоғай болса болар, мына қалың ағаштың ара-арасында ойдым-ойдым су жатыр.
Анадай жерде дөңкиіп тұрған ақшаңқан мазарға жақындай бердік. Өзім суреттен көрген кемене-мазар. Астананың жанындағы Нияз бидің ақ кесенесінен ауса-шы.
Алдымен кесенеге емес, қоршауының қызыл кірпіші мүжіліп таусылуға айналған төртқұлақ тамға келдік. Топырағы оңып кеткен екі төмпешік жатыр. Сағана емес, төмпешік. Екеу... «Жағыпардікі қайсысы екен?» деп ойлаймын. Мына бірінің ортасы ойыла бастапты – Жағыпардікі болар...
Кесенеге бардық. Мазардың қабырғасындағы жазуларға қараймын келіп, қараймын. «1870-1919 жыл» деген жазу бадырайып тұр.
Кесене ішін тамашалап, (иә, тамашалап) шыққан соң мәйіттер жатқан жерге қайтып оралдық. Күн жеп, жел мүжіп тастаған төртбұрышты қызыл гранитке ағайынды екеудің аты ойылып жазылған. Жағыпар – Әбдіғапардың інісі, ағасының қасында жатыр. Бәлкім, ағасы інісінің жанында жатқан шығар?.. Жиырма жастан енді асқанда, майдан даласында шейіт болған боздақ бауырымды аяймын. Жағыпар өлгенде, Әбдіғапар әмір үстіне ешкімді кіргізбей, жер бауырлап жатып алған деседі.
...Ең алғаш мектеп партасына отырғаннан Ыбырай ата жазатын, бай баласы Асан мен кедей баласы Үсеннің бастан кешкендерін оқып өскен біздер үшін жоғарғы класқа барған кезімізде байлар мен кедейлер арасындағы таптық күрестің мән-жайын түсіну оншалық қиын болмаған.
«Жаман бай» мен «жақсы бай» деген ұғымды санаға салып, саралай бастағанымыз – университет қабырғасында жүрген кезімізде ғой. Рымғали аға секілді «төбесі тесік» ағаларымыз сөз арасына сыналап кіргізіп жіберетін жақсы байлар мен ақылды хан, төрелердің де болғанына осы кезде көз жеткізе бастағандай едік. Торғайдағы Әбдіғапар хан жайлы мәліметтердің құлағыма алғаш жеткен кезі осы. Ал тәуелсіздік алған күннен бастап, басылым беттері батыр-бағландарға, бай-манаптарға, «қарадан шығып хан болғандарға» толып кетті. Солардың бірі – аты-жөні өзіме жақсы таныс Әбдіғапар еді...
Сосын... Ол кездері қолдан-қолға тимейтін «Жас Алаштың» бетінен «тың дерек» – қызық мақала кездестірдім. Мақаланың аты – «Әбдіғапар хан Торғай көтерілісінің көсемі болғанымен, неліктен Амангелді Имановтың көлеңкесінде қалып қойды?» Атының өзі айқайлап тұрған мақаланың авторы – Жанболат Сәрсенбай.
...Әбдіғапар 1915 жылы бірде салық мәселесін ретке келтірмекші болып, екі болыстың азаматтарын жинап, Ашутасты бойындағы Ақбидайық деген жерде үлкен мәжіліс өткізеді. Бұл жерге қалың шаруалар егін салатын. Жиналыста Әбдіғапардың інісі Әбусадық шығып сөз сөйлеп, халыққа салықтың мағынасын түсіндіреді де: «Бұл ақ патшаның жылма-жыл түндік басына төлейтін салығы, сондықтан бәріміз жабылып төлейік» деген ұсыныс айтады. Осы сәтте Әбдіғапар, «ауыл үшін бұл салықты түгелімен байлар төлесін!» дейді. «Байлар үшін ол түк те емес, кедейлер үшін ауыр» деп, Әбдіғапар кедейлерді тақырға жазғызды. Ал байлар «әрбір жүз қойдан бір қой төлейтін болсын» деген ұсыныс жасады. Міне, осыдан кейін ауылдың түндіктеріне келетін жалпы салық кедейлерге ауыр соқпай-ақ орындалатын болды. Көпшіліктің дауысына салынған мәселе кедейлердің пайдасына шешілгенімен, бұл кезең халық арасыңда «бай-салық» деп аталып кеткен болатын...»
Бұдан әрі, иә, бұдан әрі... көпшіліктің көңілін тапқан Әбдіғапар болыстың бедел-дәрежесі өсіп, рейтингі көтеріліп жатқан кезде Сарыторғай мен Қайдауыл болыстарының жігіттері де Амангелді мен Өменнің айналасына топтасып жатқан еді. Содан Сарыторғайдан келген Мұсабай қажының баласы Өменнің ықпалымен үш болыстың басы қосылып, Торғай уезінің шығыс бөлігінде қолбасшы болып, елге аты шығып, аталары бұрыннан хан аталып жүрген Әбдіғапар Жанбосынұлын көтерілісшілердің бас қолбасшысы етіп сайлады. Бұл ел ағаларының шешімі болды. Қазан айының басында Әбдіғапар інісі Жағыпарды жанына сенімді Бекболат дейтін жігітін қосып, Торғай дуаны жағына елшілікке жіберді. Елшіліктен алынған мәліметтерге қарағанда, әр жерлерде казақ жастары топ құрып, көтеріліске дайындалып жатқаны анықталды. Әсіресе қазан айының орта кезінде Қараторғай болысына жиналған сарбаздардың жалпы саны алты мыңнан асты. Әбдіғапар сарбаздарды болыс-болысқа бөліп қолбасшыларын тағайындады. Бұлардың ішінде Амангелді, Өмен, Қосжан, Уәлі сияқты бұрыннан халыққа танымал жігіттер болды. Әбдіғапар да соңынан ерген сарбаздарын Сужарғанға әкеліп қоныстандырды. Осы кезде Ресейден Әліби де келген екен. Бір-екі күн өткен соң қарамағында екі мыңдай сарбазы бар Кәрбоз хан да келіп қосылды. Сарбаздар қарашаның алтыншы жұлдызында таңертеңмен Торғай гарнизонын шаппақ болды. Уақыт дегеніне келгенде сарбаздар қалаға үш топқа бөлініп, шабуыл жасады. Бірақ еш нәтиже шығара алмады. Пулеметтен жауып тұрған оқ сарбаздарды мүлде жақындатпады.
Көп ұзамай Торғайдың он үш болысы түгел жиналып Әбдіғапарды ақ киізге отырғызып, хан сайлады. Хан өзінің сардарын, сардарбегін тағайындады. Кеңес құрылды. Қызыл үйлер жұмыс істеді, бұйрықтар мен хаттарды тасыды. Сарбаздар мың-мыңға бөлініп, қатал тәртіп орнады. Хан қазынасына қор жиналды. Не керек, бір-екі айдың ішінде қазақтар ширатылып халық мүддесіне жұмыс атқара бастады...
Бір кездері Бетпақдала төсіндегі жер жәннаты іспеттес Қараторғай өзенінің иініндегі тоғай тал мен қызыл жыңғылға малынған Көлтоғайға қараймын келіп, қараймын.
Бір кездері... мына жерде... Көлтоғайдың жағасында алты қанат, сегіз қанат киіз үйлер тізіліп тұрған. Көлтоғай ауылының дәл ортасында – Хан сарайы атанған зәулім екі бөлмелі жапсырма киіз үйдің алдында найза, қылыш... жо-жоқ, шолақ мылтық асынған екі сарбаз кірпік қақпай қаздиып тұрған. Хан сарайдың төрінде Троицкінің базарынан арнайы алдырған, арқалығын алтынмен аптаған, ақ күмістей жұмсақ пүлішпен қаптаған биік креслода қара мұртын шиырып, Батпаққара жақтағы қанды қырғынға өз қолымен аттандырған Амангелді інісі мен Қорғасын кенішінде отырған аққылшық-ағылшындардан қару-жарақ сатып алуға келісім жасау үшін жұмсаған Әліби бауырынан хабар күтіп, Тілеулі батыр ұрпағы Нияз ханның шөпшегі Әбдіғапар әмір, жапсарлас тігілген киіз үйдің түкпіргі бөлмесінде астына Тәшкеннің базарынан келген бес қабат батсайы көрпешелерді қабаттап төсеп, төбедей болып сары қарын бәйбіше Тынышбала шешеміз отырған... Босағадағы бәйбішенің қарнындай сары сабаны күрпілдете пісіп, ақ жаулығының астынан жұмсақ қана жымиып, жаңа түскен жас келін Жәмила тұрған күлімдеп... Сосын... Тоғай талдың көлеңкесінде семіздіктен жарылғалы тұрған ту биенің қарнын ақтарып тастап, пышақтарын жалаңдатқан жігіттер мен түтіні аспанға будақтаған қазан-ошақ басында аяқтарын ұшынан басып ақ кимешек киген келіншектер жүрген... Миды шаққан төс-балғаның ащы дауысы естілмес үшін Хан ордадан аулақтау жерге тігілген қараша құрым үйлермен екі ортада жалаңдаған жасауылдар жосыған. Сол жасауылдардың басшысы – өзі елгезек, өзі батыр інісі Жағыпар әкелген білтелі, білтесіз мылтықтарды Кейкі мен Өмен, Қосжан мен Әмірбек батырлар бастаған хан кеңесінің сынағынан өткізген...
Айхай да айқай дүние-ай, бұл енді толықсып та толып аққан Қараторғайдың иініндегі көк майса көкорай шалғыны тобықты қаққан ашық алаңқайдағы хан ордасы атанған бай-бақуат ауылдың Көлтоғай атанған кезі еді ғой...
Бұдан әрі не болды дейсіз бе?..
«...Ертесіне мамыражай тұнып тұрған тыныштықты: «Келіп қалды, шұбырып келе жатыр» деген айқай бұзды. Арт жақтан Өменнің дауысы шықты. «Ал жігіттер, дайындалыңдар, оқтаңдар» деп барып, «Атыңдар» деді. Атыс басталып, астан-кестен болды да кетті. Гүрсілдеген зеңбірек дауысы құлақты тұндырады. Осы шайқаста көтерілісшілер жеңіліс тапқанымен, әлі де қарсыласуға тұрарлық күштерін сақтап қалды... Орыстар да Үрпектен ары бармады, өліктерін он бес шанаға тиеп, Батпаққараға кетті...»
Осы Доғал-Үрпек соғысында қайтыс болған отыз жігіттің ішінде Жағыпар да бар еді. Мына біз отырған жерге Әбдіғапар көкем өз қолымен жерлеген Жағыпардың бейіті анау.
Анадай жерде дөңкиіп тұрған мазар там Жағыпарға да, Өменге де емес, Әбдіғапарға бағыштап салынған. «Қазақтар ширатылып, ел мүддесіне жұмыс істей бастаған кезде» салынған ақшаңқан кесене. Кәдімгі мемлекеттік стандарт емес, халықтың өз қаржысына тұрғызылған ғимарат... Күндердің күнінде мұның да мемлекет қарауына алынып, халыққа қажет жәдігерге айналатынына сенем. Кесенеге қарап отырып Қостанай мен Амангелдідегі мемлекеттік стандартпен салынған мұражайлардың сөресіндегі жәдігерлер – білтелі, білтесіз мылтықтар көз алдыма келеді...
Сол мылтықтарды жиып-теріп мына Көлтоғай ауылына әкеліп, он алтының қырғынында қыршын кеткен көкелеріме арналған бір мұражай салып тастасақ та артық етпес еді-ау деп ойлаймын ғой баяғы...
...Бейіттің ішін аралап келем. Өз-өзімнен елегізіп, әлденені, бәлкім әлдекімді іздейтін секілдімін. Сөйтсем... Сөйтсем, Тынышбала анамыздың бейітін іздеген екенмін ғой. Жоқ... Жәмила анамыздың бейіті де жоқ... Құлағыма әлдебір зарлы үн келеді...
«...Орта жүздің ішінде, нәсілі қыпшақ таза еді.... Пайдасы көп халқына, залалы жұртқа аз еді... Бір біз емес, Орта жүз маңдайына сыймады... Қауымына келгенде, шыбыны жоқ жаз еді. Әділдіктен аумаған, үкіметлі қазы еді... Жұрт бағуға жалықпай, жоғары-төмен қалықтай, балапанын шұбыртып, шалқар қонған қаз еді... Мен жыламай, қайтейін-а-й-ай, қайтейін?!.».
Жоқтау... Әбдіғапар әмір өлгенде Тынышбала анамыздың аңырап айтқан жоқтауы ғой мынау...
«...Арғын, қыпшақ ұлдары, құрмет етіп түсетін, көкорай біткен саз болды... Қадірін біліп халқының, мейманын күтіп алғанға, халық қарындас мәз болды... Даңқың шықты ғаламға, мемлекет халқын ұстадың... Қамал бұзып баһадүр, қаншама әскер бастадың!.. Уа, дариға, сұлтаным! Қайраты асқан арыстан, өлгенімше үзілмес, мәңгілік ғазиз дастаным... Қайтейін-а-а-й, қайтейін?!..»
Жоқтау... Жоқтау ғой мынау... Бәлкім, азаматынан айырылған, қанатынан қайырылған қаралы көңілдің жан-жарына аңырап айтқан арнауы шығар?..
«... Қараңғы тұман желдетіп, жарлығы келді патшаның... Он сегіз бен отыз бір... керегі болмай басқаның... Тауды ұшырған қаһарын, құйындай көріп, саспадың.... Жұртыңды жатқа бермедің, қорқаққа азып ермедің... Қарсы тұрып кәпірге, қылмадың ісін басқаның... Азаматын қорғап Алаштың, басыңды жауға тоспадың... Заһар шашқан аузынан Николайдан қашпадың... Алпыс мыңдай әскермен, қаласы еді шапқаның... Қалай қиып атты екен, екі көздің біреуі – Тілеулінің баласын... Бар білгені сол ма екен, өлімнің тауып қиясын, мерген алып аулады, өзінің бірге тумасын... Құдайдан қорқып, аруақтан ұялмаған оңбасын! О, дариға, ғазизым, болдыңыз қалай жазада?! Қанша айтсам да хақ ісі, не амал бар қазаға... Қайтейін-ай!..».
Жоқтау емес, қаралы көңіл жесірдің көкірек түкпірінен тұншығып шыққан гөй-гөйі ғой мынау... Әлде... Әлде, батырдың өмірбаянын, жорығы мен ерлігін, түгел, түг-е-е-л қамтыған жыр-қисса ма екен?..
...Бас-аяғы шоп-шолақ опасыз ғана дүние-ай, бұл енді мың тоғыз да он тоғызыншы жылдың желтоқсан мен ақпан айының тоғысында бетінің мұзы тас болып қатқан Сарыторғайдың иініндегі қаралы ауылдың Көлтоғай атанған кезі еді ғой...
Апырмай-ай, азаматынан айырылып, қанатынан қайырылып, Жаратқаннан жапа шеккен кезінде мұң мен зарын өлең-жырға сыйдырған байғұс ананың мына жоқтауына бәрі-бәрі сыйып кеткенін қарашы...
Осыдан кейін Әбдіғапар көкем жайлы жазам деп жүрген менде де ес болса-шы...
Тынышбала анамыз: «Мерген алып аулады, өзінің бірге тумасын...» дегенді неге айтты екен, қай туысын меңзеп айтты екен?..» деп ойлаймын ғой баяғы... Жол үстінде атылған Амангелді, жол үстінде атылған Кейкі мерген... Ол аз десең, жол үстінде атылған Иманжүсіп... Жол үстінде атылған Шәһ-Кәрім... Бәрі де жол үстінде... Сот алдына апармай, соңғы сөзін айтқызбай...
Әбдіғапардың қазасы да жол үстінде болыпты. Аш халықты тойындыру үшін қызылдар жүргізген «жаңа экомикалық саясаттың» қызып тұрған уақыты. Үкіметтің ұсынған мәртебелі қызметінен бас тартып, мына Қараторғайдың қопасында жылқысын Қарасудың бойына айдап тастап, қойы құрттап, қымызын ұрттап тыныш отырған Әбдіғапар ауылына қызыл әскер сау ете түсіпті. Тұтқынға алынған көкеміз жолшыбай «Зәуре қопасы» деген жерге келгенде, күзетшілердің қабағынан өзінің тергеусіз, сотсыз атылатынын сезген соң жайнамазын жайып, отыра қалған деседі. Атқан... Желкеден атқан... Бәлкім, қара ниет қарабет көзіне қарай алмаған шығар...
Кім атқанын, неге атқанын білмедім, сол жылдары Қазақ үкіметінің төрінде отырған Әліби көкемнің жол үстінде атылған бауырларына араша түсе алмағанына өкпелеймін ғой баяғы.
Жаныма аяғын ақсаңдай басып Ақылбек келді. Әулиекөлдің басында аңыратып өлең оқыған ақынымда бұрынғы көңіл күй жоқ.
– Тынышбаланың жоқтауын білетін шығарсың, Ақа?..
– Оны кім білмейді?.. Хан әйелінің жоқтауы болғандықтан, айтылмай келді ғой...
– Мына жерде Тынышбаланың да, Жәмиланың де бейіті жоқ...
– Қайдан болсын... «Бас-басына бай қайда», қаңғып кеткен ғой... Хан деген, әмір деген атағы бар Әбдіғапар көкем түгілі, «қызыл большевик» Амангелді батырдың әйелі де Тәшкен жаққа бас сауғалап қашып кетпеуші ме еді?..
– Жанболат Сәрсенбай өз мақаласында: «Әбдіғапар хан мен Амангелді сардар 1919 жылы Торғай даласында шейіт болды. Бір қиыны, Әбдіғапар ұрпақтары үшін «хан» деген ат жайлы тимеді. Оның інілері мен балалары атылды, сотталды. Тіпті хан атына қатысы жоқ інісі – Жағыпардың әйелі Айсұлу да елін, жерін тастап, Шымкенттен бір-ақ шықты. Тегін жасырып күйеуге шығып, Әбдіғапар ұрпақтарына жақындамады. Ол 1917 жылы туған қызының атын Үміт қойған еді, міне сол қызы қазір Шымкент қаласында тұрады» деп жазыпты. Осы сөздің рас-өтірігін білесің бе?..
– Мен не деп тұрмын... «Бас-басына бай қайда?» дегенді неге айттым?.. «Тесік моншақ жерде қалушы» ма еді, әйел жолы жіңішке, байға тисе тиген де шығар... Есесіне тегіне тартпай тұрсын ба, сол Тілеулі батырдың, Нияз бидің ұрпағы бүгінде өсіп-өніп отырған бір қауым ел... Ағаш екеш ағаш та құнарлы жерге тамыр жаймаушы ма еді, балалары шетінен дөкей... Әбдіғапар әмірдің жүз қырық жылдық тойында немерелері Қабден Жанбосын мен Марат Мырзағалиұлы, шөбересі Сағадат Әбдіғапар келді. Аталарының асында тік тұрып қызмет жасады... Айтпақшы, сол тойға сен келмедің ғой...
– Алтайда қаңғып жүріп, естімей қалыппын... Әйтпегенде, шақырмаса да келетін едім...
«Шақырмаса да, келетін едім». Соңғы кезде шетімізден өкпешіл болып барамыз-ау осы...
Осымен әңгіме аяғы тұйықталып та қалған. Қараторғай өзенінің иініндегі Көлтоғайдың жанында Ақылбек ақын екеуміз тұнжырап отырмыз.
Солтүстік беттен жел тұрып, қоға басын қисайтты. Бүгін тамыз айының алтысы. Мына желде ызғар бар. Шіліңгір шілденің артта қалғанын еске салса да өзі білсін...
Ескен желмен ілесіп, құлағыма Тынышбала анамыздың зарлы үні келетін сияқты ма, қалай?..
Серік БАЙХОНОВ,
жазушы
