И.Арабаев атындағы Қырғыз мемлекеттік университетінің бас ғимаратында өткен, қазақ-қырғыз бауырластығы мен тұлғалар тағылымын арқау еткен жиынға Халықаралық Түркі академиясының президенті Дархан Қыдырәлі модератор болды. Форумның беташарында сөз алған Президент көмекшісі Мәулен Әшімбаев Алатаудың қос бөктерін жайлаған екі елдің ділі мен діні ортақ, тілі де өте ұқсастығына тоқталды. Ұлы Абайдың «Еш қазақ қырғыз бен қазақтың бір туған екеніне таласпайды» деген сөзін еске алып, қырғыздың атақты ақыны Молда Қылыш та «Қырғыз-қазақ – алаштан» деп, егіз елдің бірлігін жырлағанын айтты. Тәуелсіздік алған күннен бастап өзара байланысты тереңдетуге екі елде де баса мән беріліп келе жатқанын атап өтті.
– Бұл мәселе Қазақстанның Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың басты назарында болды. Нәтижесінде, екі мемлекет арасында Мәңгілік достық туралы шартқа қол қойылды. Ертең Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев Қырғызстанға мемлекеттік сапармен келеді. Қырғызстанның Президенті Сооронбай Шарипұлы Жээнбековпен кездесіп, екі мемлекет басшылары елдеріміз арасындағы қарым-қатынастарды әрі қарай дамыту мәселесін талқылайды. Бұл – екі ел арасындағы ынтымақтастықты жаңа деңгейге көтеретін маңызды сапар болады деп сенеміз. Соның барысында өзара тиімді келісімдерге қол жеткізіледі деп күтілуде. Осы ретте екіжақты байланыстарды нығайту ісінде зиялы қауым өкілдері де маңызды рөл атқаратынын атап өткен жөн. Президенттеріміздің кездесуінің алдында өтіп отырған бүгінгі форум – соның айқын дәлелі. Бұл – қазақ пен қырғыздың достық қатынастарын одан әрі нығайтуға бағытталған басқосу,– деді ол.
Президенттің көмекшісі атап өткендей, елдеріміздің саяси, экономикалық, қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастығы орнықты дамып келеді. Өзара сауда-саттық жылдан-жылға жандана түсуде. Қазақстан мен Қырғызстан халықаралық ұйымдар аясында да тығыз ықпалдастық орната білді. Жалпы, екі елдің зиялылары мен ғалымдарының басқосуы қазіргі кезеңде аса қажет. Осындай форумдар ортақ құндылықтарды – достықты, бауырластықты, ынтымақтастықты дәріптеудің тетігі. Зиялы қауым өкілдері жиі кездесіп тұрса, түрлі саладағы қазақ-қырғыз ынтымақтастығы арта түсетіні сөзсіз. Ал бұл бағытта бірнеше жобаны бірлесе жүзеге асыруға болады. Ең алдымен, ғалымдар мен мамандарға ортақ ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүйелі жүргізу үшін мүмкіндіктер жасалса, ғылыми әлеуетімізді арттыруға септігін тигізеді. Мәдени мұрамызды, терең тарихымызды дәріптейтін де бірлескен жобалар қажет. Мысалы, қазақ пен қырғызға ортақ тұлғалар туралы танымдық кітаптар шығарып, фильмдер түсірген жөн.
Қазақ-қырғыз зиялыларының IV форумы аясында Халықаралық Түркі академиясы шығарған үш бірдей толымды дүниенің тұсауы кесілді. Атап айтсақ, қазақ тіліне алғаш рет толық аударылған қырғыздың «Ер Есім» атты тарихи дастаны, Өмірқұл Караевтың «Чагатайский улус. Государство Хайду. Могулистан» атты еңбегі және Зайнидин Құрмановтың «Кыргызский филиал партии «Алаш»: создание, деятельность, судьба» атты кітабы жұртшылық назарына ұсынылды. Аталған еңбектерді таныстырған форум модераторы Дархан Қыдырәлі бұл кітаптардың мазмұны осы форумның мәнісі мен мағынасына сай келіп тұрғанын айрықша атап айтты.
Ал Қырғыз Республикасы Президентінің кеңесшісі, шығармалары қазақ тіліне де тәржімаланған белгілі қаламгер Сұлтан Раев Қазақстан мен Қырғызстан Президенттерінің кездесуі қарсаңына орайластырылған жиынның маңызы зор екеніне тоқтала келіп, қазақ-қырғыз зиялыларының форумын екі ел арасындағы рухани көпірге теңеді.
– Құрметті туғандар! Қазақстанның Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаев айтқандай, «Қазаққа – қырғыздан жақын, қырғызға – қазақтан жақын ел жоқ». Шыңғыс Айтматов та қазақ пен қырғыз туралы «Бір ел, екі мемлекет» деп суреттеген. Қырғыздарым үшін қазақтар өте биік. Қазақстан Республикасы Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың ертеңгі мемлекеттік сапарын шоң ықыласпен күтіп отырмыз. Екі елдің арасындағы экономикалық, мәдени, саяси гуманитарлық мәселелер бойынша шоң стратегиялық құжаттар қабылданады деп сенеміз, – деді Сұлтан Раев.
Өз кезегінде тарих ғылымдарының докторы, профессор Зайнидин Құрманов қазақ пен қырғыз халықтары туысқандығын жоғары құндылық ретінде бағалауы керек екенін атап өтті.
– Халықаралық Түркі академиясы аясында тиісті ұсыныстар жасадық. Түркі республикалары мен халықтары арасындағы сыртқы саяси, дипломатиялық байланыстар зерттелген оқулықтар немесе монография жазған дұрыс болатыны айтылды. Яғни, ежелгі кезеңнен қазіргі уақытқа дейінгі аралықты қамтыған жөн, – деді Зайнидин Құрманов. Ол сондай-ақ Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының директоры Зиябек Қабылдиновпен қазақ-қырғыз дипломатиялық қатынастарының тарихына арналған зерттеуді қамтитын кітап жазуға уағдаласқанын да жеткізді.
Осы орайда Халықаралық Түркі академиясының президенті Дархан Қыдырәлі дипломатиялық қатынастар туралы зерттеулер жүргізу ұсынысы талқыланғанын да еске салып, ортақ жоба ретінде жүзеге асырылса, академия тарапы басып шығаруға дайын екенін және мұндай кітаптар дипломатиялық академияларда оқытылса, құба-құп болатынын айтты.
ҰҒА академигі, тарих ғылымдарының докторы, профессор Болат Көмеков айтқандай, адам баласына үлкен идеяны айтатын зиялы қауым, ғалымдар. Сол себепті өзін-өзі құрметтейтін мемлекеттердің өз ғалымдарына үлкен құрметпен қарауы да заңдылық. Б.Көмековтің айтуынша, Қазақ пен қырғыз халықтарының бойына сіңген үлкен құндылықтар бар. Ол – Ұлы дала өркениетінің құндылықтары. Екі халық ғасырлар бойы тұмса табиғатпен үндесіп, үйлесіп ғұмыр кешті. Екінші бір ерекшелік – ру-тайпалық жүйесі. Ру-тайпалық жүйе қоғамның, мемлекеттің діңгегі болған, алауыздыққа емес, бірлікке, бекемдікке шақырған. Қазақ пен қырғыз да бірлігін одан әрі бекемдей түсуге тиіс. Қазақ пен қырғыз ғалымдары зерттеп келе жатқан және болашақта зерттеуді жалғастыратын ортақ тақырып – дала өркениеті. Дала өркениетінің ішінде қала да, мемлекет те, жазу да, мәдениет те бар.
Қырғыз Республикасы Ұлттық ғылым академиясының президенті, академик Мұрат Жұматаев өзі басқаратын академияның ұжымы атынан төртінші форумға қатысушыларды құттықтады. Ол Қырғызстан мен Қазақстан Ұлттық ғылым академияларының арасында ғылымның барлық саласында тығыз байланыс қалыптасқанын, қазақ оқымыстылары ғылымның кейбір бағыттарында қырғыз мектептерін қалыптастыруға көмектескенін, өзі де қырғыз-қазақ ғылымынан қатар сабақ алғанын, Қазақ ұлттық университетінің ректоры болған белгілі қоғам қайраткері Өмірбек Жолдасбековтің тәрбиесін көргенін айтты.
Қырғыз Республикасының Жогорку Кенешінің депутаты Қаныбек Иманалиев биыл 100 жылдық белесті бағындырған «Egemen Qazaqstan» газетін құттықтады.
– Бір апта бұрын Қазақстан мен Қырғызстанға ортақ үлкен той болды. «Egemen Qazaqstan» газетінің өткен ғасырдың алғашқы ширегіндегі бастапқы сандарында қырғыз интеллигенциясының да мақалалары жарияланған. Яғни, газеттің бұл биік белесі біз үшін де той. 1952 жылы қырғыздың ұлы эпосы «Манастың» елдік пен ерлік жыры екенін айтып, оны саяси қудалаудан қорғап қалған тұлға Мұхтар Әуезов болатын. «Қараш-Қараш» пен «Көксеректі» біз бала күнімізде қырғыз шығармасы деп келдік. Қазақтың қаламгері жазса, қырғыздың режиссері кино түсірсе, актерлері ойнаса, ол қырғыз бен қазақтың ортақ фильмдері деп санаймын. Қазақ пен қырғыз зиялылары екі халықтың руханиятын, мәдениетін, тілін, өнерін дамытуға бірлесіп үлес қосты, – деген ол миллиардтан астам халқы бар елдер өздерінің ұлттық мәдениетін, құндылықтарын сақтап қалуға жанталасып жатқанын, біздің елдеріміз де өзінің тілін, ділін, ұлттық мәдениетін, ортақ құндылықтарын сақтап қалуға бірігіп еңбектенуі керектігін айтты.
Форум соңында қазақтың сегіз қырлы, бір сырлы дарынды азаматы, айтыскер ақын, қарымды қаламгер, атақты манасшы, қырғыз-қазаққа тең танымал тұлға Баянғали Әлімжанов «Манас» жырына кезек берді. Жиылған қауым жыршының шеберлігіне арқаланып, дүркін-дүркін қол соқты.
Бішкек төрінде, И.Арабаев атындағы Қырғыз мемлекеттік университетінде өткен қазақ-қырғыз зиялыларының форумы осымен төртінші мәрте ұйымдастырылғанын жоғарыда айтып өттік. Бұған дейін Халықаралық Түркі академиясы алғашқы форумды Нұр-Сұлтан қаласында өткізуге мұрындық болып, онда зиялы қауым өкілдері тарихи, мәдени, рухани құндылықтарымыз туралы ой бөліскен-ді. Қырғызстанның Ош қаласында өткен екінші форумда Шыңғыс Айтматовтың мұрасы дәріптелді. «Адамзаттың Айтматовы» атанған қаламгердің шығармалары қазақ әдебиетінің де құнды қазынасына айналды. Талдықорғанда ұйымдастырылған ІІІ форум «Манас» жырына арналды. Қырғыз халқының ғана емес, тұтас түркі әлемінің мақтанышы саналатын туындыны дүние жүзіне танытуға қазақ зиялыларының зор үлес қосқаны белгілі. Бұл орайда оны алғаш рет қағазға қазақтың әйгілі ғалымы Шоқан Уәлиханов түсіргенін, дастанның сақталуына және насихатталуына Мұхтар Әуезов көп еңбек сіңіргенін айтсақ та жеткілікті. Төртінші форум Алатаудың баурайындағы әсем қалада бауырлас халықтың қонақжайлық пейілінің, ыстық ықыласының аясында өтті. Басқосудан кейін форум делегаттары Чон-Таш ауылында орналасқан, ХХ ғасырдың 30-жылдардағы репрессия құрбандарына арналып салынған «Ата-Бейит» мемориалдық кешеніне арнайы барып, гүл шоқтарын қойып, тағзым етті.
Арнұр АСҚАР,
«Egemen Qazaqstan» – Бішкектен
