Шағаман батыр

Жоңғар қалмақтары қазақ­тан жаулап алған жерлерде қоныс­танып қалып отырған. Солар тұр­ған, не өлген жерлер әлі күн­ге Тастақ, Қастек, Боралдай, Баянқол, Шамалған, Қаскелең атымен аталуда. Оларды басып алған жерден қуып шығу оңайға түскен жоқ. Тұтқындар ішін­д­егі қыздарға қазақ жігіт­тері үйленіп, қазақ-қалмақ құдан­далы туыстық жолымен қатар өмір сүріп жатқан жерлер де болған. Сол қалмақтың бірі – Насырқалша. Ол қазіргі Шелек ауылы тұрған Қоянды деген жерде бекініс салып, сыртынан айналдыра терең ор қазып, оған су жіберіп, қорған жасаған. 6 мыңдай шерігі болған. Сол өңірдегі жергілікті қазақтардың албан, қаңлы, жаныс руларына Насырқалшаның тізесі әбден ба­тады. Халықты сүліктей сорып, аяусыз қанап, салықтың түрін көбейтіп, малын, асты-ғын күшпен тартып алып, ойы­на келгенін істеген. Көзіне кө­рін­ген жылқының тұлпарын, әйел біткеннің әдемісін тартып алып отырған. Қалмақтың қара бұжыры, қара қүш иесі Насыр­қалшамен Еламанұлы Шаға­ман жекпе-жекке шығып, қазақ батыры бұжырдың басын кесіп алған. Жетекшісінен айы­рылған қалмақтар елден қашып, шығысқа кетуге мәж­бүр болады. Шағаман батыр тұл­ғалы, ірі денелі, сөзге сараң, кең­пе­йіл болған. Кенже інісі Най­ман­­байды жақсы көріп бірге ертіп жүрген. Қалмақ ба­тыры­ның басы салынған атдорбаны ауыл ақсақалдарының алдына әкеліп тастағанда үл­кендер: «Айналайын, батыр Ша­ғаман! Енді тілегіңді айт» дегенде, Ша­ғаман жақсы көретін інісі – Найманбайға бата беруін сұ­рап­ты. Қазақ халқы бұрын баты­ры мен емшісін ханнан жоғары сыйлаған. Ауыл ақса­қал­­дарынан ақ бата алған Най­манбай ұрпағынан кейін атақ­ты адамдар, бай, батыр да көп шыққан. Шағаман батыр жоңғар қалмақтарымен Орта жүз жерінде де соғыстарға қа­тыс­қан. Осы аймақта болған үл­кен шайқаста батыр қаза болып, сүйегі сол өңірге жерленген екен. Қарағанды облысы Нұ­ра ауданы «Шағаман» ауылы ке­ңестік кезеңде «1 Май» атан­ған, ел тәуелсіздігінен ке­йін елді мекеннің атауы қайта жаңғырады.

Батыр – бәріне ортақ. Жер­гілікті жұрт Шағаман рухын қадір­леп, қастерлеп, киелі деп санап келеді. Арғын руының – Құлым­бет тармағынан тарай­тын Шора Бекенов қария: «Біз­дің елде Шағаман батырдың есі­мі ерекше ардақталады. Оның Ұлы жүз үйсін руынан шық­қа­нын білетінбіз. Шағаман баба секілді батырлар байтақ қазақ жерін қорғаған. Ел басына күн туғанда алты Алаштың баласы осылай тізе қоспаса, мына өлке ұрпаққа мұра болып қалар ма еді?! Бабалардың ірілігі, на­мыс­тылығы, бауырмалдығы бүгін­гі ұрпаққа үлгі болуға тиіс. Бө­лін­бей Қазақстан деген бір тілеу­мен өмір сүретін ке­зең қай­та бас­талды» деген еді.

2005 жылы 14 шілдеде Алматы об­лы­сын­дағы Шағаман батыр ұрпақ­тары, ел қорғау жолында туған жер­ден шалғай барып, мәң­гілік қо­ны­сын тапқан баба ба­сы­на жергі­лікті тұрғындардың көме­гімен ескерткіш қойды. Үш ға­сыр­­дан кейін тарих қойнауынан ор­та­мызға оралған батыр бейнесі ұр­па­қ­тарына үлгі, мақтаныш болды.

Биылғы шілденің 14 күні Қарағанды облысына жол түсіп Алматы облысынан 40 адам – баба ұрпақтары туғанына 315 жыл толуына байланысты Ша­ға­ман ата басына барып дұға жасап, дастарқан жазып, Шаға­ман ауылы тұрғындарымен қауышып қайтты. Аста сөйлеген ауыл тұрғындары : «Шағаман Еламанұлына аталарымыз тарапынан құрметтің өзі сонау XVIII ғасырда батырдың денесінің биік дөңес жерге қойылуынан басталғанын ескертті. Бүгінде бабаның басына келіп ауру адамдар тәу етіп қонып кетеді. Жергілікті тұрғындар қорғаныш және мақтаныш тұтады. Ұрпақ­тары­ның келіп, басына аят оқы­туы бабаға деген құрмет, ел қор­­ғауды халқымыздың бірін­ші мәселе етіп қойғанын, қасиет­ті қазақ жерін қорғау – әр аза­мат­тың міндеті екенін атап өтті. Зор ризашылықтарын білдірді», – дейді батыр ұрпағы Елубай Байқалықұлы.

Бұл – елдігіміздің белгісі. Жырақта жатқан бабаның орнын тауып, белгі орнату батыры бар қазаққа ортақ екенін білдіреді және қазақ жерінің біртұтас екенін дәлелдейді. Тағы дәлел, Есім, Жәңгір хандар серігі болған Ағынтай батыр Орбұлақ шайқасына жетісулық Қарасай, Сарбұқа батырлармен бірге қатысып, Жәңгір ханды қалмақ тұтқынынан босат­қан. Ағынтай мен Қарасай ба­тыр­лардың сүйектері Сол­түс­тік Қазақстан облысы Айыр­таудағы Құлшынбай төбесінде жерленген. Батыр Баян Ертіс жаға­лауында, Шорға шайқасы­на, Ақшәулі ұрысына, Қытай әскерін Шығыс Түркістанға шегіндірген ұрысқа қатысқан. Бейіті Қарағанды облысы Қар­қаралы ауданындағы Шеке­лек зиратында. Батыр Баян серік­тесі теріскейлік Мықтыбай Бе­кай­дарұлы да осы жерде қо­ныс тап­қан. Абылай ханның серігі Құ­­леке батыр сүйегі Қожа Ах­мет Ясауи кесенесіне жерленген.

Бүгінде туғанына 315 жыл толған Шағаман батыр Еламан­ұлын еске алғанда «Алаш­пыз!» деп елдің әр аймағынан атқа қо­нып, Отанын шапқыншы-лық­тан қорғаған батыр бабалар тұл­ғалары көз алдымызда елес­теп өткендей болады. Жақ­сыны ардақтау, оған қарап бой тү­зеу, кісілік қалыптастыру – күн тәр­ті­бінен түспейтін дәс­түр талабы.

Нұрлан ЕРДӘУЛЕТҰЛЫ,

зейнеткер

АЛМАТЫ