Ұлттың әдеби мұрасын зерттеумен айналысатын бас ғылыми орталық М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының мамандары «Рухани жаңғыру» бағдарламасын жүзеге асыру мақсатында «Дала фольклоры мен музыкасының мың жылы» жобасы аясында «Дала фольклорының антологиясы» он томдығының 5 томын, «Ұлы даланың көне сарындары» үш томдығының 1 томын және «Ұлы дала жауһарлары» бес томдық антологиясының алғашқы томын көпшілік қауымға таныстырды.
Сирек қорлардағы қолжазба мұраларды ғылыми айналымға енгізіп, әсіресе өскелең ұрпаққа таныстыруды мақсат еткен институт ғалымдарының бір жылға жуық жинақтаған осынау еңбектері мазмұндық тұрғыдан алғанда аса құнды. Институт директоры Кенжехан Матыжанов атап өткендей, осы жылы 5 томы жарық көрген «Дала фольклорының антологиясы» батырлар жыры, дастандар, ғашықтық және тарихи жырлармен ерекшеленеді. Жинаққа «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша жарық көрген «Бабалар сөзінің» 100 томдық антологиясындағы ең таңдаулы жазбалар іріктелген. Республика бойынша жинақталған қолжазбалар мен тың деректерді де осы жинақтан табуға болады. Ғалымдар заманауи қоғамның цифрлы сұранысын да басшылыққа алған. Ұлттық эпостың таңдаулы үлгілері алғаш іріктеліп, түпнұсқасымен салыстырылып, текстологиялық зерттеуден өткен. Бірінші томына көне эпос және батырлар жыры енсе, екінші томында «Қырымның қырық батыры» жырлар топтамасы, үшінші томында тарихи жырлар, төртінші томында ғашықтық жырлар, бесінші томында дастандар қамтылған.
Кенжехан Ісләмжанұлы бүгінде институтта 5 мыңнан астам папкіге жинақталған қолжазба деректер бар екендігін айтады. Әртүрлі кезеңді қамтитын деректердің ішінде араб қарпі, латын, бертіндегі кириллицада жазылған қолжазбалар бар. Антологияға «Қобыландының» 20-дан астам үлгісінен жырдың ең көркемі таңдап алынса, қолжазба қорындағы 700 мың метр магниттік таспадағы әндер де іріктеліп, ән мақамдары қалпына келтіріліп, цифрлы жүйеге көшірілген. Кеңестік кезеңде өзгеріске ұшыраған халық әндерін түпнұсқа мәтінге келтіріп, жаңа нұсқасын ұсынуда ғалымдардың көп еңбектенгені белгілі. Ал бұрын-соңды жинақы, жүйелі түрде жарияланбаған «Ежелгі дәуір әдебиетіне» енген Финляндия, Моңғолиядан табылған жазба ескерткіштерінің өзі күні бүгінге дейін әртүрлі нұсқада оқылып келген. Сирек қорлардағы қолжазба мұраларды сараптай келіп, мамандар халық әдебиетінің жанрлық түрлері бойынша ең таңдаулы үлгілерін жүйелеп, бүгінгі аудиторияға қолжетімді етіп ұсынып отыр.
«Ұлттық эпосқа арналған бұл томдардың кітап түріндегі нұсқасы еліміздің қолжазба қорлары мен бұрын жарияланған жинақтардың, сондай-ақ алыс-жақын шетелдердегі қазақ диаспораларының материалдарын жете саралап, іріктеу негізінде дайындалды. Жырлар текстологиялық тұрғыдан қайыра салыстырылып, ғылыми сарапшылар арқылы іріктеліп, тілі көркем, сюжеттік құрылымы шымыр, мазмұны бай, жырлауға лайықты сарындарымен бірге таңдалды. Әрбір том түрлі-түсті суреттермен, ноталармен, иллюстрациялармен, фотолармен т.б. безендірілді, сондай-ақ эпостық жырлардағы басты қаһарманның суретшілер салған халыққа танымал бейнелері ұсынылды», дейді К.Матыжанов.
«Ұлы даланың көне сарындарына» да таңдаулы мәліметтер енген, дейді жоба жетекшісі, институттың музыкатану бөлімінің меңгерушісі, өнертану кандидаты Айнұр Қазтуғанова. Архив, қор материалдары негізінде жинақталған еңбекке 1935 жылдан бергі кезеңдегі аудиожазбалар арқау болған. Екі тараудан тұратын басылымның «Музыкалық фольклор» бөліміне ежелгі наным-сенімдерге қатысты «Бақсы сарындары», ғұрыптық әндерге жататын «Жар-жар», «Сыңсу», «Көріс», «Беташар» сияқты үйлену ғұрыпының сарындары, азалау ғұрпына байланысты «Жоқтау», «Жұбату», «Дауыс», «Көңіл айту», «Көрісу» үлгілері мұрағат материалдарынан іріктеліп алынды, дейді ғалым. Жинаққа сонымен қатар 2012-2014 жылдардағы іссапар кезінде Қытай және Моңғолияны мекендеген қазақтардан жазылып алынған тұрмыстық әндер, балалар фольклоры «Бесік жыры», «Тұсау кесу жыры», «Жұмбақ өлең», кәсіптік өлең-жырлар «Төйгелеу», «Шөрелеу» үлгілерінің де сарындары енген.
Басылымның «Дәстүрлі ән өнері» бөліміне Арқа, Шығыс Қазақстан, Жетісу, Сыр өңірі және Батыс Қазақстан аймақтық дәстүрлі мектептері бойынша халық әндері мен кәсіби әнші-композиторлардың туындылары топтастырылыпты. Дәстүрлі ән өнерінің өкілдері, қазақ музыка мәдениетінің классиктері Біржан сал, Ақан сері, Абай, Шәкәрім, Жаяу Мұса, Мұхит, Балуан Шолақ, Әсет, Мәди, Естай, Жамбыл, Кенен, Нартай, Тайжан, Бораш, Қайып және т.б. шығармашылығындағы таңдаулы әндермен қатар сақталуы мен насихатталуына үлес қосқан әншілердің репертуары сараланып, үш тілде 140-тан астам өмірбаян берілген. Таңдамалы 335 әннің ноталық жазбасы тұңғыш рет аудио нұсқасымен қоса қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі ғылыми-танымдық түсініктемесімен бірге жарияланды. Осынау игі іске Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясының, Т.Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясының ұстаз-оқытушылары мен өнерпаздары, сонымен қатар өңірлердегі дәстүрлі өнер мектептерінің жыршы-орындаушылары қатысқан.
«Ұлы дала жауһарлары» сериясымен жарық көрген «Ежелгі дәуір әдебиеті антологиясының» мазмұнымен таныстырып өткен жоба жетекшісі Төрәлі Қыдыр басылымға сақ-ғұн заманындағы және Түркі қағанаты тұсындағы көне жәдігерлер, сонымен бірге ІХ-Х ғасырлардағы шығармалар берілгендігін атап өтті. Атап айтқанда, «Авеста», «Алтын жарық», «Абыздардың құлшылығы», «Майтри симит ном бітіг», сондай-ақ аса құнды әдеби жәдігерлерді дайындау барысында Күлтегін, Білге қаған туралы жырлар мен осы дәуірде жазылған «Бұғыты», «Онгин», «Тұй-ұқұқ», «Үккүлі (Күлі) шор» жазба ескерткіштерінің мәтіндері, Тоныкөк жырлары мен VІІІ ғасырдағы «Мойын шор», «Теркін-тариат», «Суджі» әдеби жәдігерлері және «Ырық бітік» түс көру мен түс жору көне жазба ескерткіштеріне тілдік, тарихи, этнографиялық талдау арқылы жаңаша мәтіннамалық тұжырымдар жасалды, дейді ғалым. Сондай-ақ Енисей өлкесінен табылған көне дәуір куәлары – VІІ-VІІІ ғасырлардағы түркі жазба ескерткіштері – «Хемчик-чыргакы», «Бай-булун», «Уюк-туран», «Чаа-холь», «Означенная» жазба жәдігерлері, Талас руна жазба ескерткіштері және Қазақстанда табылған «Есік жазуы», «Күлтөбе жазуы» жазба ескерткіштері, «Ертіс» жазба ескерткіштері, «Жетісу» жазба ескерткіштері, «Әулиеата» жазба ескерткіштері, «Ақтөбе-Баласағұн» жазулары, «Сырдария» жазба ескерткіші алғаш рет түпнұсқадан қазақ тіліне аударылып берілген.
«Антологияның алғашқы томына түркі тілдес халықтарға ортақ көне жазба ескерткіштердің бірі – «Оғыз-нама» әдеби жәдігерінің түпнұсқаға жақын жасалған қазақша ғылыми аудармасы енсе, көне түркі-соғды әрпімен жазылған манихейлік дұға – «Хуастуанифт» жазба ескерткіші түпнұсқадан қазақ тіліне аударылған. ІХ-Х ғасырларда туып, ХV ғасырда хатқа түскен көне оғыз-қыпшақ мәдени ескерткіші – «Қорқыт ата кітабы», Алтын Орда дәуірінде қыпшақ тілінде жазылған көне жазба ескерткіші – «Кодекс куманикус» сөздігінде жарияланған жұмбақтар алғаш рет тұтас күйінде топтастырылып отыр. ХVІ ғасырдағы армян жазулы қыпшақ жазба ескерткіші – «Дана Хикар хикаясы» кітабы да енгізілді», дейді Төрәлі Еділбайұлы.
Ұлт руханияты үшін аса құнды басылымдардың әр томы қысқаша аңдатпамен басталып, түсініктемелер, орыс, ағылшын тілдеріндегі түйін сөздермен толықтырылған. Этнографиялық сөздік түрлі-түсті безендірілген суреттерімен ерекшеленеді. Он мың данамен жарық көрген басылымдар электронды форматқа көшіруге қойлайлы әрі QR коды көрсетіліп, CD диск түрінде де берілген.
АЛМАТЫ
