Болашақты «блоктар тізбегі» айқындайды
Заман көшінен қалмай, озық елдерге ілесу үшін цифрлы технологияларды қолданудың маңызы артты. Бұл ретте елімізде «Цифрлы Қазақстан» бағдарламасы қолға алынып, 3D-принтинг, онлайн-сауда, мобильді банкинг, цифрлы қызмет көрсету сияқты тетіктер түрлі салалардың ісін ілгерілетудің тиімді құралы ретінде қарастырылуда. Бұған қоса, мұндай инновациялық бастамалардың көлеңкелі істердің көзін көлегейлеуге көмегі көп екенін алға тартатын сарапшылар да жеткілікті.
Қазіргі таңда азаматтық қоғам құрудың алғышарты ретінде әділеттілік, ашықтық сияқты құндылықтарға баса мән беріліп жатыр. Ал осы ашықтықты қамтамасыз етуде цифрландырудың рөлі күшейіп келеді. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев халыққа Жолдауында «Біздің міндетіміз – ақпараттық коммуникациялық инфрақұрылымның даму деңгейі бойынша өңірдегі көшбасшылықты нығайту. Үкімет заңнаманы 5G, «Ақылды қалалар», «Үлкен деректер», блокчейн, цифрлы активтер, жаңа цифрлы қаржы құралдары сияқты тың технологиялық құбылыстарға бейімдеу қажет. Қазақстан технологиялық серіктестік орнату, мәлімет орталықтарын құру және орналастыру, мәліметтер транзитін дамыту, цифрлы қызметтердің жаһандық нарығына қатысу үшін ашық юрисдикция ретінде өзіндік брендке айналуы тиіс» деп айтты.
Президент атап өткен бұл инновациялық бетбұрыстың бәрін интернеттің дамыған жаңа сатысы – блокчейн технологиясымен байланыстыруға болады. Өйткені блокчейн күнделікті өмірімізбен біте қайнасып кеткен интернеттің келешектегі, тіпті қазіргі кескіні ретінде біраз жүйенің ескіргенін көрсетіп, бірқатар қызмет түрлерін ығыстыруы әбден мүмкін. Тақырыпты кеңінен тарқату үшін алдымен осы блокчейн ұғымына қысқаша тоқталып өтейік.
Аты айтып тұрғандай, блокчейн ағылшын тілінен аударғанда «блоктар тізбегі» дегенді білдіреді. Бұл – мәліметтерді желіде тізбектеп сақтау технологиясы. Яғни, деректер көзі белгілі бір ақпарат қоймасында емес, көптеген компьютер базаларында бірдей сақталады. Сондықтан бірнеше жерге бірдей таратылған, шынжыр іспеттес бір-бірімен берік бекіген мәліметтер жиынтығын өзгерту немесе жою мүмкін емес. Блокчейннің барлық қолданушысы ақпараттарға кез келген уақытта еркін қол жеткізе алады.
Блокчейнде мәліметтердің ортақ базасы жоқ болғандықтан, бірыңғай басқару органы да болмайды. Сондықтан бұл технология арқылы адамдар өзара ақпарат, тауар, қызмет түрлерін алмасу процесін үшінші бір тараптың, делдалдардың қатысуынсыз жүргізе алады. Мұның айқын дәлелі ретінде банктерге бағынышты болмай, қолданысқа ене бастаған криптовалюталарды айтуға болады.
Бюрократияға бөгет болады
Блокчейннің негізгі басымдығының бірі арада делдалдардың болмауы дедік. Ал бүгінде құжат, ақша және тағы басқа түрлі мәліметтер алмасу арқылы жүргізілетін операциялар міндетті түрде делдалдардың араласуымен жүргізіледі. Мұндай операциялардың барысын, шынайылығын қашанда атқарушы мемлекеттік органдар, банктер және осы тектес ұйымдар бақылап отырады. Адамдар мен мемлекеттік аппараттың арасындағы өзара іс-қимылдың қиындықтары, жалпы жүйенің ашықтығы қамтамасыз етілмеуі өз кезегінде бюрократияның белең алуына әкеліп соқтырады. Соның салдарынан тіркеуге, кезек жылжытуға, айыппұлдан жалтаруға «көмектесетін» делдалдардың тағы бір толқыны пайда болады. Бұл жерде жең ұшынан жалғасқан жемқорлық та қылаң береді. Делдалдардың неғұрлым көп болғаны соғұрлым қызметті күрделендіре түседі және айтарлықтай шығын келтіреді.
Сондықтан осындай делдалдардың қызметін ығыстыратын, кез келген мәліметтің ашықтығын, қолжетімділігін қамтамасыз ететін блокчейн технологиясына басымдық беретін уақыт жеткен сияқты. Блокчейн мемлекеттік қызметшілердің жұмысына қажетті барлық ақпаратты сақтауға мүмкіндік береді. Мысалы анықтамалар, есептер, актілер және баяндамаларды блокчейнге енгізеді және кез келген уақытта оларға қол жеткізе алады. Барлық құжаттар папкаларда қатталып, сөрелерде сіресіп тұрмайды, цифрлы түрде сақталады. Блокчейн арқылы сақталған құжаттар басқа да желілерде қолжетімді болғандықтан, оны қайтадан жасау немесе жойып жіберу мүмкін емес.
Блокчейн жаңа технология болғандықтан, Қазақстан түгілі басқа әлем елдерінде де кеңінен қанат жайған жоқ. Бірақ оны жаңашылдыққа біртіндеп бет бұрып жатқан елдердің мысалын келтіруге болады. Айталық, Эстония – мемлекеттік органдарда блокчейнге негізделген жобаларды табысты жүзеге асырып жатқан елдердің бірі. Бұл мемлекетте инфрақұрылым орталық жүйеге бағынбайтын ашық жүйеге құрылды. Бір ғана «Bitnation» жобасы неке тіркеу, туу туралы куәлік алу, коммерциялық шарттар жасасу сияқты нотариаттық кеңселер қызметін блокчейнге көшірді. Бұл деректерді сақтау сенімділігіне кепілдік беріп, қағазға басуға қажеттілікті жойды. Жалпы Эстонияда 2016 жылы азаматтардың 94%-ы блокчейн жүйесін қолдана алатын электронды куәлікті алған екен. Сондай-ақ бұл елде қағазсыз жұмыстың нәтижесінде ІЖӨ-нің 2%-ы үнемделген, 4 мыңнан аса қызмет электронды түрде ұсынылған. Соның нәтижесінде Эстония салық жинау және электронды экономика индексі бойынша әлемдегі алдыңғы қатарлы мемлекет атанды.
Қазір Қазақстан да блокчейнді барынша дамытуға пейіл танытып отыр. Бұл тың технологияны қаржы, денсаулық сақтау, білім беру, логистика, жер кадастры, мемлекеттік және корпоративтік құжат айналымы салаларында қолданысқа енгізу ерекшеліктері жан-жақты қарастыруда.
«Ақылды қала» жобасы бойынша іргелі бастамалар қолға алынып жатқан Нұр-Сұлтан қаласында блокчейн жобалары біршама жұмыстың бойына қан жүгіртті. Мәселен, балабақша кезегін автоматтандыру, «Көше саудасына – 1000 орын» бағдарламасында орындарды ашық түрде бөлу сияқты рәсімдерде блокчейн оң ықпал етті. Бұған қоса жақында ғана қорытындысы шыққан «Жұмыс істейтін жастарға арналған сатып алу құқығынсыз жалға берілетін тұрғын үй» бағдарламасын тиімді ұйымдастыруға осы технологияның септігі тиді. Тың үрдісті тез үйренуге қабілетті жастар құжаттарды қолмен толтырып қобыратпай, бұл конкурсқа қағілездік танытып, электронды форматта өтінім берді. Жалпы, осындай жобалар адами факторды барынша қысқартуға, рәсімдердің ашық өтуіне мүмкіндік береді.
«Eurasia Blockchain Fintech Group Limited» компаниясының басқарма төрағасы Тілектес Адамбековтің пікірінше, Қазақстанда блокчейнді басқа мемлекеттермен қатар дамытуға болады. Өйткені бұл технология дүние жүзінде әлі кең қолданысқа еніп кеткен жоқ.
– Мемлекеттік органдарда барлық бұйрықтар мен нұсқаулықтарды, сондай-ақ нормативтік құжаттарды блокчейнге аударуға болады. Бұл жазбаларды сақтау жұмысын едәуір жеңілдетеді. Мемлекеттік аппараттың құрылымы көп, олар есеп беруші ретінде қызмет етуі керек. Сондықтан блокчейн технологиясын есеп беру үшін, кері байланыс жасай алатындай етіп қолдануға болады. Қазақстанда бірнеше жобаны сәтті жүзеге асырудың мүмкіндігі бар. Атап айтқанда, қосымша құн салығын (ҚҚС) есептеу, салық мөлшерін анықтау және мемлекеттік базаларды блокчейнге ауыстыру жобалары жоспарланып отыр. Қазақстанның қазба және табиғи ресурстары мол. Олардың әлемдік нарыққа шығуын жеңілдету үшін де блокчейнді пайдалану керек, – деді ол.
Жемқорлықтың жолын кеседі
Жоғарыда блокчейннің сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресте айтарлықтай көмектесетінін атап өттік. Жемқорлықтың тырнағына жиі ілінетін мемлекеттік сатып алу саласында блокчейн қолданылса, жалған компания тіркеп, төмен баға белгілеп, тендер ұтып алатындардың жолына тұсау болар еді. Келісімшарттардың ашықтығы, мәліметтердің бірнеше жерде қатар сақталуы түрлі қитұрқы әрекеттерді жасауға жол бермейді. Сонымен қатар блокчейн құлашын кеңге сермесе, өткен күннің есебінен куәлік ететін нотариустардың, айыппұлыңызды базадан өшіретіндердің, несие тарихын жаңартатындардың күні келмеске кетеді.
Қазақстандағы блокчейн және дата орталықтар индустриясы қауымдастығының Заң шығару жұмысы жөніндегі аға үйлестірушісі Мәди Сәкен цифрландырумен қатар блокчейн технологиясын енгізу сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресте маңызды қадам болатынын айтады.
– Мемлекеттік сектордың кез келген саласы деректерді ашық және қауіпсіз есепке алуды қажет етеді. Бухгалтерлік есепті таза жүргізбеу, деректердің бұрмалану салдарынан сыбайлас жемқорлық қаупі мемлекеттік сатып алу, жер кадастры, кеден, қару-жарақ пен оқ-дәрілерді есепке алу сияқты жүйелерде күшеюі мүмкін. Блокчейн осындай келеңсіз жағдайлардың алдын алады. Алайда блокчейн ашықтыққа толыққанды кепілдік береді деуге болмайды. Бұл тек ақпараттың өзгермейтіндігін қамтамасыз ететінін түсіну керек. Ашықтық барлық процесті автоматтандыру және цифрландыру нәтижесінде және деректердің түгел қолжетімділігі арқылы салтанат құрады. Сондықтан блокчейнді барлық қоғамдық «дерттің» дауасы ретінде қабылдауға болмайды. Мемлекет пен бизнес үшін басты міндет – алдымен цифрландыру, яғни барлық процесті сандық форматқа көшіру, – деді Мәди Сәкен.
Сондай-ақ оның айтуынша, соңғы 3 жылда мемлекеттік органдар тарапынан блокчейн технологиясына қызығушылық артқан. Қазіргі таңда мемлекеттік секторда блокчейн технологиялар негізіндегі шешімдер белсенді түрде сынақтан өткізуде. Ұлттық банк мемлекеттік бағалы қағаздарға инвестиция енгізу үшін «Invest Online» блокчейн қосымшасын әзірледі. «Ақпараттық есептеу орталығы» АҚ «Qazchain.kz» жобасы аясында астық қолхаттарымен бухгалтерлік операцияларды жүргізуге арналған блокчейнді іске қосты. Сонымен қатар Қаржы министрлігі ҚҚС-ті басқару жүйесін құру бойынша қанатқақты жобаны жүзеге асырып жатыр.
Қорыта айтқанда, елімізде блокчейн индустриясының қадамы енді басталып келеді. «Astana Hub» Халықаралық технопаркінде Қазақстандағы блокчейн және дата-орталықтар индустриясы қауымдастығы жұмыс істейді. Бұл – қауымдастық қазір «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасы жөніндегі жұмыс тобының мүшесі. Әзірленіп жатқан құжат тың технологияларды қолданудың бірқатар мәселесі бойынша заңдылықтарды айқындап және блокчейнді Қазақстан нарығында қолдануды тездетеді деп ойлаймыз.
