– Рауан Кенжеханұлы, «100 жаңа оқулық» жобасының бүгінге дейін жеткен жетістігі һәм болашаққа жоспарланған бағдары турасында айтып өтсеңіз. Соңғы бір жылда нақты қандай жұмыстар атқарылды?
– «Жаңа гуманитарлық білім. Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық» жобасы басталғалы үш жылға таяу уақыт өтті. Жобаның мақсаты – гуманитарлық бағыттағы әлемнің ең жақсы деген оқулықтарын аударып, еліміздің барлық жоғары оқу орындарына жеткізу, сол арқылы гуманитарлық білім мен ғылымның мазмұнын жаңарту. Осы аралықта 47 оқулық аударылып, 132 оқу орнына таратылды. Олар – философия, әлеуметтану, психология, тіл білімі, дінтану, тарих, әдебиет және өнертану, құқық, саясаттану, экономика мен кәсіпкерлік, менеджмент пен маркетинг, медиа мен журналистика салаларын қамтиды. Оқулықтарды еліміздің жоғары оқу орындарының оқытушылары мен ғалымдары ұсынады. Бұл – негізінен дүниежүзінің маңдайалды университеттерінің оқу бағдарламаларына кірген, әлемге танымал ғалымдардың миллиондаған данамен таралған кітаптары. Атап айтсақ, Энтони Кеннидің «Батыс философиясының тарихы», Джордж Рицердің «Әлеуметтану теориясы», Эллиот Аронсонның «Көпке ұмтылған жалғызы», Карен Армстронгтың «Құдайтану баяны», Эрнст Гомбрихтың «Өнер тарихы», Грегори Мэнкьюдің «Экономиксы», Филип Котлердің «Маркетинг негіздері» және басқа да атақты ғалымдар мен авторлардың танымал оқулықтары аударылды.
100 оқулық жобасынан тыс, биыл бірқатар түсіндірме сөздіктер дайындап, басып шығардық. Ол – «Қазақ тілінің кірме сөздер сөздігі», «Оксфорд әлеуметтік ғылымдар сөздігі» және «Оксфорд экономика сөздігі». Сонымен бірге, Ювал Хараридің «Homo Deus: болашақтың қысқаша тарихы» және «XXI ғасырға 21 сабақ» атты кітаптары, Фредерик Старрдың «Ұмытылған ұлылық: Орталық Азияның араб шапқыншылығынан Әмір Темірге дейінгі алтын ғасыры» атты кітабы аударылып шықты. Қазір кезекті 30 оқулық аударылып, баспаға дайындалуда. Олар келер жылдың басында басылып, таратылады.
– Жаңа жылда оқырманын қуантатын 30 кітап тізіміне қандай авторлар енді? Басты-бастысын атап өтсеңіз?
– Келер жылы басылатын топтамада театр мен кино өнері, сценарий жазу, білім беру теориясы мен педагогика, этика мен эстетика, зияткерлік меншік құқығы, ағылшын құқығы мен азаматтық процесс, микро және макро-экономика, статистика, жеке қаражат, әлемдік музыка тарихы, әлеуметтік зерттеу әдістері секілді бағыттар қамтылды. Атап айтар болсақ, Жиль Делездің киноға арналған екі томдық еңбегі, Лурьенің «Тарихи этнологиясы», Фрейлихтың «Кино теориясы», Кембридждің «Музыка тарихы», Паркиннің макро және микро-экономика оқулықтары бар. Кітаптар аударылып, баспаға дайындалу үстінде. Бұл 30 оқулықты қосқанда, аударылған кітап саны 77 болады. Сонымен қатар 2020 жылы аударуға ұсынылып, бекітілген 23 оқулықтың тізімі де бар. Бұл тізімге шығыс философиясы, соның ішінде Қытай, Үнді, Жапон, Араб және Ислам философиясына арналған оқулықтар, тарих пен этнография, демография, келіссөз жүргізу, әлеуметтік жұмыс және әлеуметтік саясат тақырыбын қамтитын құнды еңбектер кірді.
– «100 жаңа оқулық» жобасы қолға алынған үш жылға жуық уақыт ішінде аударма және аудармашылар жұмысын тиімді ұйымдастырудың белгілі бір отандық әдіс-тәсілін қалыптастыра алдыңыздар ма?
– Рас, бұл жобаның бір мақсаты – заманға сай отандық аударма мектебін қалыптастырып, оны күшейту. Ондай мектеп те, аудармашы мамандар да өздігінен пайда болмайды. Ол үшін осындай ауқымды, жүйелі аударма жұмысы қажет. Қазір жобаға 300-дей маман қатысуда. Олар – аудармашылар, ұстаздар мен ғалымдар, тілші-редакторлар. Бұл ұжым әр кітапты аударып, оны баспаға дайындау барысында бірін-бірі толықтырып, бірінен бірі үйреніп, әрқайсысы маман ретінде күннен күнге өсіп, кәсіби орта ретінде кемелденіп келеді. Жұмысқа кіріспес бұрын біз ең әуелі аударма жұмысы кең жолға қойылған елдердің тәжірибесін зерттедік. Содан түйгенімізді өзіміздің ыңғайымызға қарай бейімдеп пайдаландық. Әрине, жұмыс барысында әдіс-тәсілдер дамып, жетіліп отырады, бұл – тоқтаусыз процесс. Аудармаға негізінен тіл білетін, әрі оқулықтың пәнін түсінетін мамандарды тартуға тырысамыз. Оқулықтар көлемді болғандықтан, оны бөлім немесе тарау-тарауға бөліп бірнеше маман аударады. Осыдан кейін сол пәнді терең білетін ғылыми редактор аударма мәтінді оқып, өз пікірлері мен ескертулерін айтады. Бұдан соң кезек әдеби редакторға келеді. Оның міндеті – аударма мәтіннің жатық, қазақ тілінің заңдылықтары мен нормаларына сай, ұғынықты да сауатты шығуын қамтамасыз ету. Кейбір ерекше күрделі кітаптарды аудармашылар тобында болмаған, «сырт көз» маманға оқытып пікір сұраймыз. Сонымен бірге, әрбір аударылған оқулық жоғары оқу орындарының тиісті кафедраларында оқылып, құпталады. Осылайша, әр кітапты аударып, баспаға дайындауға бір топ маман, кейбір көлемді, күрделі басылымдарға жиырмаға тарта адам қатысады.
– Аудармашылардың біліктілігі қандай талаптарға сүйеніп таңдалды? Қалай десек те ғылыми аударманың талабы бөлек. Осы тұрғыдан келгенде тәржімашылар арасында салалық ерекшелікке сай тілді де, белгілі бір пәнді де терең меңгерген мамандар бар ма? Ғылыми дәлдікке қаншалықты мән берілді?
– Дұрыс айтасыз. Академиялық аударманың өз ерекшеліктері бар. Оны пәнді білетін, терең түсінетін, әрі екі тілді де жақсы меңгерген ғалымдар жасауы тиіс. Пәнді білетін, оны кітаптың түпнұсқа тілінде оқып түсіне алатын және түсінгенін қазақ тілінде сауатты, ұғынықты етіп жаза алатын маман табу қиын. Ондай адамдар өте аз. Сондықтан да, түрлі мамандардың басын қосып, оларды ортақ нәтижеге, жұмыла еңбек етуге шақырудан басқа амал жоқ. Әлбетте, аудармашы, ғылыми редактор және әдеби редакторлар арасында пікірталас болады. Ғалымдар ғылыми дәлдікті айтып, мұндай кітаптарды оқу үшін адамға дайындық керектігін алға тартады. Мұндай мәтіндер баршаға бірдей түсінікті болуы шарт емес дейді. Ал әдеби редакторлар аударма мәтіннің жатық, оқуға жеңіл болуын талап етеді, көркемдік тұрғыдан жоғары талап қояды. Меніңше, осындай кәсіби талқы неғұрлым көп болса, әр маман өз пікірін ашық, қажет болса, ашына айтып, шын жанашырлық көрсетсе, аударма соғұрлым жақсы шығады.
– «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағдарламалық мақаласының әу бастағы негізгі мақсаты һәм басты идеясы – қоғамдық сананы өзгертуге бағытталды десек, бұл талапқа қазақ тіліне аударылып жатқан 100 жаңа оқулық қаншалықты жауап бере алады деп ойлайсыз? Бекітілген тізімнің аталған ұстанымды ілгерілетудегі ықпалы қандай?
– Аударылып жатқан оқулықтар – мазмұн тұрғысынан біздің гуманитарлық білім мен қоғамдық сана үшін шын мәнінде үлкен олжа. Бұған дейін тек шамасы жеткен ұстаздар ғана бұл оқулықтарды арагідік аударып, оқу барысына қосып жүрген. «Болашақ» бағдарламасымен сыртта оқитын жастар осы кітаптардың негізінде білім алады. Өзіміз де солай оқыдық. Сонда «осы кітаптар қазақ тіліне аударылар ма екен» деп армандайтынбыз. «Болашақ» он мың адамға жол ашып, жақсы білім алуға мүмкіндік берді. Ал мына жоба сондай мүмкіндікті жүз мыңдаған студентке сыйлап отыр. Елімізде 500 мыңдай студент бар, соның оннан бірі ғана осы оқулықтарды түсініп оқып, кейін маман ретінде ортаға қосылып, іске кіріссе, сала-салада, жалпы қоғамда, сөзсіз, ұлан-ғайыр өзгерістер болады. Өз басым оған кәміл сенемін.
– Жоба қолға алынғалы бері талай шетелдік білікті аудармашы мамандармен бірлесе жұмыс істеу, тәжірибе алмасу мүмкіндігі бұйырды. Әлемдік аударма және жалпы кітап шығару, оны тарату һәм насихаттау мәселесінде қазақ ең әуелі нені басты назарға алуы немесе үйренуі керек деп түйдіңіз?
– Түйгеніміз аз емес. Біріншіден, дамыған елдер, озық қоғамдар ең әуелі мазмұнымен алда. Қоғамның қуаты, елдің әлеуеті білім және интеллектуалдық мазмұнның деңгейіне сүйенеді, содан нәр алады. Мықты экономика да, тегеурінді саясат та сол мазмұннан шығады. Екіншіден, кез-келген тілдің де қуаты сол тілдегі заманға сай, кең сұранысқа ие мазмұнның жемісі. Ондай мазмұны жоқ тілдің болашағы да жоқ. Ағылшын тілінің күші – ең әуелі ғылым мен білімде. Ал оны алға сүйрейтін сол тілде мол мазмұн жасап отырған оқу орындары мен баспалар. Үшіншіден, оқулық құрастыру, оны жыл сайын жаңарту және басып, тарату – өте күрделі индустрия, үлкен бизнес. Жақсы оқулық авторлары өте ауқатты адамдар. Жақсы оқулық, әдетте, өте қымбат. Мысалы, біздің тізімдегі кейбір оқулықтардың ағылшын тіліндегі нұсқалары дүкенде 200-250 доллар тұрады. Студенттер оны бірінен бірі сатып алып, екінші, үшінші кезек пайдаланады. Сол оқулықтар біздің студенттерге тегін жетіп жатыр.
Меніңше, осы оқулықтарды аударуға қатысқан біздің мамандар мен ғалымдар оқулық құрастырушы автор ретінде де көп тәжірибе жинады. Оқулық құрастыру технологиясы, оның мазмұны, тілі мен стилі, мысалдары мен жаттығулары, кейстері мен көрнекіліктері, қосымша материалдары, тағысын тағы... Осының барлығы өзінше бір әлем. Дүниежүзінің ең үздік оқулықтарын аудару арқылы мамандарымыз сол әлеммен танысып, оның қыр-сырына бойлауға мүмкіндік алды. Енді сол ортадан жаңа үлгідегі төл оқулық авторлары шығады деп ойлаймын.
– Жасыратыны жоқ, бүгінгі таңда тұлға және маман ретінде қалыптасуға көмектесетін түрлі мотивациялық, психологиялық кітаптарды жаппай оқу әсіресе жастар арасында жаһандық үлкен қозғалысқа айналып кетті. Ал Ұлттық аударма бюросы арқылы жүзеге асып жатқан осындай әлемдік бестселлерлердің қазақ тіліндегі нұсқасына оқырман сұранысы қай деңгейде?
– Сұраныс өте үлкен. Мәселен, былтыр аударылған Стивен Ковидің «Жасампаз жандардың 7 дағдысы» деген кітабы біздегі кітап дүкендерінде 10 жыл бойы бестселлер қатарында. Орысша басылымдарын Ресейден жеткізіп үлгермейді. Сол секілді бүкіл әлем жарыса оқып, талқылап жатқан Ювал Хараридің «Sapiens: адамзаттың қысқаша тарихы», «Homo Deus: болашақтың қысқаша тарихы», «XXI ғасырға 21 сабақ» секілді кітаптарына деген қызығушылық жоғары. Осындай бүкіл әлем оқып, дәл қазір талқылап жатқан кітаптарды орысша басылымымен жарыса қазақша шығарып жатырмыз. Бізде мұндай кітаптарды қазақ тілінде оқу, талқылау, пікір білдіру мәдениеті қалыптасып келе жатыр. Бұл алда жасалуы тиіс үлкен жұмыстың басы ғана.
– Қазақ тіліне аударылған оқулықтардың студент, оқытушылардан бөлек, қарапайым қалың оқырман арасындағы қолжетімділігі қаншалықты қарастырылған?
– Жоба аясында аударылған оқулықтардың әрқайсысы 10 мың данамен басылып, еліміздегі барлық жоғары оқу орындарына, соның ішінде жеке меншік университеттерге де тегін таратылуда. Сонымен бірге оқулықтардың электронды нұсқаларын интернет арқылы еркін оқуға болады. Олар «Қазақстан ашық университетінің» платформасында орналастырылған. Сондай-ақ кітаптарды сатып алғысы келетін көпшіліктің сұрауы бойынша қосымша тираж басылып, кітаптар еліміздегі ірі кітап дүкендеріне де жетті. Өкінішке қарай, кітап дүкендеріндегі қазақ тіліндегі кітап әлі аз. Сұраныс бар. Меніңше, сұраныс артуы үшін ұсыныс көбеюі қажет. Бір жақсысы, аудармаға ден қойған баспалар мен жеке баспагерлер көбейіп келеді. Бұған да қозғау салған осы жоба болды десек, артық айтқандық болмас.
– Әлемдегі озық тәжірибелердің бірі – «Ашық университет» платформасының Қазақстандағы тәжірибесі турасында айтып өтсеңіз? Мұның артықшылығы неде?
– Интернет технологиялары дамыған сайын ол технологияларды білім беру мақсаттары үшін тиімді пайдалану мүмкіндіктері артып келеді. Бізде оны «қашықтан оқыту», «онлайн оқыту» технологиялары деп атап, көп оқу орындары кеңінен іске қосып жатыр. Дүниежүзінде қазір осы әдіспен білім алатын адам саны 150 миллионнан асты. Бұл технологиялар білімнің сапасын арттыруға да, оның қолжетімдігін қамтамасыз ету мәселесін де өте тиімді шешуге жол ашады. Білім алғысы келетін адам ең озық мазмұн негізінде, ең жақсы ұстаздардың қатысуымен дайындалған оқу курстарын өзіне ыңғайлы жерден, өзіне ыңғайлы уақытта онлайн көріп, оқып, тыңдай алады. Біздің есебімізше, бүгінде 30 мыңға тарта қазақстандық студент осындай шетелдік онлайн университеттен білім алып жатыр, олардың дені ресейлік платформалар. Бізде бұл сала енді-енді қалыптасып, дамып келеді. Оны жедел дамыту үшін сапалы оқу контентін кең ауқымда тездетіп жасақтап, оларды пайдалану әдістемесін жетілдіру қажет. «100 жаңа оқулық» жобасы аясында аударылған жаңа оқулықтар негізінде осындай технология бойынша оқытуға қажетті онлайн курстар жасалып жатыр. Қазір 150-ден аса курс дайындалды. Бұл жалпы саны – 3,5 мыңнан аса лекция, 1200 сағат видео контент. Жасалып жатқан «Қазақстанның ашық университеті» еліміздегі барлық оқу орындары мен студенттері ортақ пайдаланатын жаңа үлгідегі білім беру платформасына айналуы тиіс. Осы орайда шешімін күтетін заңнамалық мәселе бар – біздің білім туралы заңда қашықтан немесе онлайн оқыту деген ұғым жоқ. Осы мәселені шешу үшін Білім және ғылым министрілігімен бірге жұмыс істеп жатырмыз.
– Қазіргі қазақ әдебиеті антологиясының 6 тілде жарық көруі қазақ ақын-жазушылары шығармаларының әлемге танылуына жол ашқан тамаша жоба болғаны анық. Тіпті бірнеше мемлекетте тұсаукесер рәсімі де өтті. Жалпы, қазақ әдебиетін шетелдіктер қалай қабылдап жатыр? Пікір алмасу, кері байланыс орнату мүмкіндігі бар ма?
– Иә, «Рухани жаңғыру» бағдарламасының тағы бір тармағы «Жаһандағы заманауи қазақстандық мәдениет» деп аталатын жобаның аясында қазіргі қазақ әдебиетінің екі жинағы БҰҰ-ның 6 тіліне аударылды. Бұл бұрын-соңды біздің тарихта болмаған жағдай. Әрқайсысына 30 автордан кірген, көлемдері 600 беттік, біреуі поэзия, екіншісі проза жинағы дайындалды. Ең бастысы, ол жинақтарды ағылшын, араб, испан, қытай, орыс және француз тілдеріне аударып басуға, сол тілдерде сөйлейтін негізгі елдердің ең беделді баспалары мен ең тәжірибелі аудармашылары атсалысты. Мәселен, ағылшын тіліне Кембридж университетінің баспасы, Араб тіліне Мысырдың ұлттық білім мен мәдениет орталығы, Испан тіліне Сервантес институтының баспасы, Қытай тіліне Қытайдың Ұлттар баспасы, орыс тіліне Мәскеу мемлекеттік университетінің баспа үйі, француз тіліне Париж қаласы мәдени бірлестігінің баспалары қатысты. Олар аударма мен көркем редакцияға өз елдеріндегі танымал, тәжірибелі мамандарды тартты. Қазақ әдебиетін сол тілдердегі оқырманға таныстыру үшін аса беделді әдебиет мамандары мен қоғам қайраткерлері шақырылды. Ол мамандар аударманы мұқият оқып, әр кітапқа алғысөз жазды. Алғысөз авторларының арасында атақты Британ кеңесінің төрағасы, Испан корольдік академиясының бас хатшысы, Араб лигасының білім, мәдениет және ғылым ұйымының төрағасы, Мәскеу мемлекеттік университетінің филология факультетінің президенті мен Горький атындағы әдебиет институтының басшысы сынды мамандар бар. Осылай дайындалған аударма антологиялар әлемнің 5 құрлығындағы 93 елдің ірі кітапханалары, оқу орындары мен әдеби орталықтарына жеткізілді. Жалпы саны әлемнің 10 мыңдай кітапханасы, 10 мыңдай оқу орыны, 3 мыңдай ғылыми орталығы қамтылды.
Кітаптарды таныстыру да жоғары деңгейде өтті. Мысалы, ағылшын тіліндегі басылымдар Лондондағы әйгілі Британ кітапханасында, испантілді басылымдар Мадридтегі Сервантес институтында, араб тілді аударма Мысырдың жоғарғы мәдени кеңесінде, француз тілді басылымдардың тұсаукесері Париж қаласының мэриясында өтті. Алты тілге аударылған қазақ әдебиетінің антологиялары дүниежүзінің орталықтандырылған электронды библиографиялық жүйесіне кірді. Әлем әдебиеті талқыланатын онлайн жүйелерге қосылып, талқыланып жатыр. Жинақтарымызды алған кітапханалар мен оқу орындарынан көптеген ризашылық, алғыс хаттар келіп жатыр. Мәселен, Техас университетінің әдеби клубынан хат алдық. Жинақтар келген бойда клубтарында оқылып, талқыланыпты. Ғылыми орталықтар бұл жинақтар арқылы біздің әдебиетті ғана емес, қоғамды, қоғамдық ойды, мәдениетімізді зерттейтіндерін айтып жатыр.
– Соңғы уақытта жазушылар тарапынан өзге тілде аударылған кітаптарының көркемдік сапасы сын көтермейтіндігі жайлы жиі естіп жүрміз. Тіл бейнелілігі былай тұрсын, тіпті қарапайым мазмұнын түсіну мүмкін емес дейді тіл білетіндер. Алты тілде «сөйлеген» антология жұмысында бұл жағы қаншалықты ескеріліп, еңсерілді?
– Ондай алаңдаушылықтың бар екені рас. Сын көтермейтін аударма жасалып, шығып жатқаны өкінішті. Сондай аударма басылымдарды біз жасаған жұмыспен шатастырып, сұрақ қойып жатқан адамдар да бар. Басқа біреудің жасаған жұмысына пікір айта алмаймын. Ондай аударма жұмысын кім және қалай жасағаны маған белгісіз. Ал өзіміз жасаған аударманың жай-жапсарын жоғарыда айттым. БҰҰ-ның 6 тілінде жұмыс істейтін ең беделді деген баспаларды жұмысқа қосқандағы басты мақсатымыз – аударма сапасын қамтамасыз ету болатын. Қазіргі жағдайда жасалуы мүмкін ең жоғары аударма сапасына жете алдық деп ойлаймын.
– Алға қойылған меже еңсеріліп, яғни тізімге енген 100 кітап толық аударылып біткен соң, болашақта айтулы жоба әрі қарай жалғасын табуы мүмкін бе?
– Меніңше, ана тіліміз бен өз тіліміздегі білім мен ғылымды дамытамыз десек, аударма жұмысы тоқтамауы тиіс. Тек оқулық пен танымдық кітаптар ғана емес, көркем әдебиет те, кино мен телехикаялар, анимация, веб ресурстар мен видео ойындар, жалпы сұранысқа ие мазмұнның барлығы аударылуы қажет. Сондықтан бұл жоба жалғаса береді. Мемлекет мұндай ауқымда қолдай алмаса да, амалын тауып жалғастыруға тырысамыз.
– Ұлттық аударма бюросының келер жылға қандай жоспарлары бар?
– Келер жылдың жоспары да ауқымды. 2019-2020 оқу жылының аяғына дейін тағы 30 оқулық шығарамыз. Жылдың аяғына дейін тағы 23 кітап аударылып, 100 оқулықтың тізімі толады. Одан басқа, келесі жылы Оксфорд баспасымен бірге дайындап жатқан «Oxford Kazakh Dictionary» деген атпен үлкен қазақ-ағылшын және ағылшын-қазақ сөздігі шығады. Бұл аударма сөздігі өте ауқымды, көлемі мың беттен асады, үлкен әрі аса маңызды жұмыс болғандықтан, оны асықпай дайындап, келесі жылы шығаруды ұйғардық.
«Қазақстанның ашық университеті» платформасын да 2020 жылы толық іске қоспақ жоспарымыз бар. Осыдан бірнеше жыл бұрын біз Googlе-аудармашы жүйесіне қазақ тілін қостық. Енді Google компаниясымен бірлесіп, қазақ тіліндегі сөзді тыңдап, оны түсініп, өзі мәтінге айналдыратын және кез-келген басқа тілге аудара алатын жүйені дамытып жатырмыз. Бұйыртса, келесі жылы сол жұмыстың да нәтижесі шығады деп үміттенемін. Бұл ана тіліміздің әлеуетін едәуір көтерер еді. Осы жүйенің болмауынан біз қазір көптеген технологиялық мүмкіндіктерден құр қалып жатырмыз. Бұл – өте көлемді әрі күрделі жұмыс.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен
Назерке ЖҰМАБАЙ,
«Egemen Qazaqstan»
