Әйтсе де төрт түліктің төресі іспеттес жылқы тұқымының жай-күйін жақсарту мәселесі алдыңғы аталған түліктердің тасасында қалып келеді десек, шындықтан ауытқи қоймаспыз. Осы орайда нақты деректерге сүйенсек, биыл республикамызда асыл тұқымды жылқының үлесі оның жалпы санының небәрі 7,5 пайызын құраған екен. Қанағат тұтар көрсеткіш емес, әрине. Рас, республикамыздың кей өңірінде, соның ішінде Ақтөбе және Батыс Қазақстан облыстарында бұл көрсеткіш 18-20 пайыздың аралығында болып отыр. Мұның өзі аталған облыстарда асыл тұқымды жылқы санын арттыру ісінде әжептәуір жұмыс қолға алынғанын көрсетсе керек. Сондықтан да «алтын шыққан жерді белден қаз» дегендей, аталған облыстардың мысалында жылқы түлігін асылдандыру ісіне қатысты ізденістер мен іркілістер жөнінде әңгіме қозғағанды жөн көрдік.
Жылқы еті мен сүті, яғни аталған түліктен алынатын қымыз – ұлт денсаулығына оң әсер ете алатын емдік тағам мен сусын екендігі белгілі. Бұл бүгінде ғылыми тұрғыдан дәлелденген. Тіпті әлемде жылқы еті мен сүтіне деген сұраныс өсіп келеді. Өнімді мол беретін жылқы шаруашылығын өркендетудің қажеттілігі де осы тұстан туындайды.
Мұғалжар асыл тұқымды жылқысын өсірумен шұғылданатын «Ақтөбе тәжірибе стансасы» ЖШС жылқы шаруашылығының жетекшісі, ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты Серікбай Рзабаевтың айтуынша, асыл тұқымды жылқы өсіру оңай шаруа емес. Бұл жанқиярлық еңбекті қажет етеді. Текті тұқым алудың басты жолы – аталық малға байланысты. Бұл мәселе шешімін таппаса, асыл тұқымды жылқы өсіру мүмкін емес, дейді ол. Ғалымның тұжырымы бойынша, аталық малдың, яғни айғырдың жаңа тұқымын шығару көздеген мақсат пен табысқа жетудің басты кепілі, жаңа аталық із бұған дейінгі ізашарларымен салыстыра қарағанда салмағы мен сыртқы тұрқы және өнімділігі жоғары болуы тиіс. Осы талап барлық өңірдегі асыл тұқымды жылқы шаруашылықтарына енгізілсе, биылғы 7,5 пайыздық көрсеткіш бірнеше есе өсер еді, дейді ол.
Бұл бағытта өңірдегі «Жанқанат», «Жансая» және «Сәт» шаруа қожалықтары асылдандыру жұмыстарын бір ізге түсірді. Ал «Мұғалжар жылқылары» ЖШС аталған жауапты іске ғылыми көзқарас тұрғысынан терең мән бере бастағаны байқалады. Шаруашылық бағымындағы Мұғалжар және Көшім асыл тұқымды жылқылары етті әрі сүтті болуымен ерекшеленеді. Аталған серіктестікте таза қанды, өнімді мол беретін жылқы өсіру ісі жан-жақты ойластырылған. Мақсат – бұрыннан бар тұқымдық қасиетті одан әрі жақсарту мен жетілдіру. Аталған үйірдегі «Бостандық» деген атау берілген асыл тұқымды айғыр 2012 жылдың төлі болып шықты.
Сала жанашырлары жылқы тұқымын жетілдіруге қатысты мәселе Үкімет деңгейінде түбегейлі шешімін тапса, жылқы еті мен сүтіне деген сұранысты өтеу мүмкіндігі туар еді дейді. Шынтуайтына келгенде, асыл тұқымды Мұғалжар және Көшім жылқыларын өсіру ісіне орасан мол қаражаттың қажеті шамалы. Өйткені аталған түлік түрлері алты ай қыс бойы тебінде жүрген соң, арнайы әзірленген жем-шөпті қажет ете бермейді. Қолда, мал қорада қамалып тұратын сәттері өте сирек. Бұл жылқылардың тағы бір ерекшелігі – суыққа төзімділігі. Айталық, сексенінші жылдардың аяқ кезінде Саха елінен келген малшылар Ақтөбеден бірнеше үйір Мұғалжар жылқысын қалап, сатып алып кеткені есте. Кейіннен олар ақтөбелік мамандарға 60 градус ақырған аязға да Мұғалжар жылқысының мыңқ етпегенін сүйсіне хабарлапты. Сонымен бірге бұл жылқылар шалғай елде тебінге де жақсы түсіпті.
Ал асыл тұқымды Көшім жылқысының жай-күйіне келсек, бұл түр «Буденновская», «Донская» және «Владимировская» секілді салмағы ауыр, тұрқы ірі ресейлік асыл тұқымды жылқылармен жергілікті жылқы қанының араласуынан пайда болған. Бұл түр де бап талғамайды. Тебінде жақсы жайылады. Еті мен сүтінің өнімділігі Мұғалжар жылқысынан кем түспейді. Өсіру де көп шығынды қажет етпейді. Бұл жөнінде кезінде Көшім тұқымдас жылқыны ғылыми тұрғыдан негіздеп бергені үшін Мемлекеттік сыйлықты иеленген Ақжайық өңірінің ардақты ақсақалы Әділғазы Нұрғалиев те айтады.
Бүгінде Ақтөбе және Батыс Қазақстан облыстарында Мұғалжар және Көшім тұқымдас жылқылардың саны өсіп келеді. Алайда бұл іс ат төбеліндей, тіпті саусақпен санап аларлықтай сала жанашырларының еншісінде қалғандай көрінеді.
Батыс Қазақстан облысындағы асыл тұқымды жылқы өсіру ісінің кәнігі шебері, осы саланың шын жанашыры, ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты Алтай Зайнуллин асыл тұқымды жылқы өсірумен айналысатын адамдардың төккен тері мен жұмсаған шығыны өзін өзі мүлдем ақтамайтынын айтып берді. Оның ойынша, мұндай есіл еңбектің өтеуінің басты жолы – мемлекет тарапынан берілетін қаржылай қолдау, яғни аталған саланы субсидиялау болмақ.
Еліміздің түкпір-түкпірінде әлі күнге дейін бос жатқан ауыл шаруашылығы жерлерінде, соның ішінде 9 миллион гектар жайылымдық алқаптарда жылқы малын көбірек өсіру ісі жаппай қолға алынса игі. Сондай-ақ ел ішінде иесіз қалған фермалар мен бұрынғы мал бағу орындарының тұсынан бүгінгі заман талабына сай нысандар тұрғызылып, қайта жаңғырған инфрақұрылымдық жүйелер асыл тұқымды жылқы шаруашылығын өркендетуге лайықталса, ұтарымыз көп.
Елімізде асыл тұқымды жылқының үлес салмағының өсуі дүние жүзі бойынша жыл сайын өсіп келе жатқан жылқы малы өнімдеріне деген сұранысты өтеуге негіз қалайтыны кәміл.
Бұл бағытта ұтымды ұсыныстар мен ғылыми жетістіктерді өндіріске енгізудің де тигізер пайдасы мен шапағаты мол болмақ. Тіпті асыл тұқымды жылқы өсіруді оң жолға қоя білген облыстар үшін жергілікті және республикалық бюджеттен қаржы бөлу мүмкіндігін қарастырғанның да артықшылығы жоқ секілді.
Ақтөбе
