Естеріңізге сала кетейік, жаңа жыл бастала сала АҚШ-тың жасаған әуе соққысынан Ирандағы беделді тұлғалардың бірі, генерал Касем Сулеймани қаза тапқан-тұғын. Осы оқиғадан кейін Иран тарапы К.Сулейманидің өлімі үшін кек алатынын мәлімдеген-ді. Бірнеше күннен кейін Иран Иракта орналасқан АҚШ-тың екі базасын әл-Асад пен Эрбилді баллистикалық зымыранмен атқылады. Дәл сол күні Тегераннан Киевке бағыт алған Ukraine International Airlines компаниясының Боинг 737-800 ұшағы әуежай маңында апатқа ұшырады.
Иранның Ирактағы АҚШ базаларын атқылауынан кейін көпшілік жер жаһанды жалмаған тағы бір соғыс бастала ма деп қауіптенген-ді. Алда-жалда парсылар мен америкалықтар соғысса, ешкімге де оңай тимесі анық. Алайда, Ақ үй басшысы да, ресми Тегеран да тыныштықты қалайтынын емеурінмен білдірді. Мәселен, Иран тарапы әуе соққысын жасамас бұрын Ирактағы әріптестеріне жоспары туралы айтқан. Оның үстіне, мүмкіндігінше адам шығыны аз болатын аймақты зымыранмен атқылаған. Осылайша, Иран жағы «өгізді де өлтірмей, арбаны да сындырмауды» көздегені анық. Яғни, АҚШ-пен қарым-қатынасты одан әрі шиеленістірмеуді, тек кек қайтаруды мақсат еткен.
Әскери базаларға снаряд түскеннен кейін Дональд Трамп Ақ үйде арнайы баспасөз жиынын өткізіп, мәселенің мәнісін түсіндіріп берді. АҚШ президенті өз сөзінде Иранға қарсы соғыс ашу туралы тіс жарған жоқ.
Айтпақшы, Д.Трамптың жиынды бастауының өзі мұхиттың арғы бетінде қызу талқыға түсіп жатыр. «Мен АҚШ президенті болып тұрғанымда, Иран ешқашан ядролық қару иеленуге рұқсат ала алмайды. Қайырлы таң!», деді Ақ үй басшысы. Әдетте АҚШ президенті протокол бойынша халыққа жолдауында әуелі амандасуы тиіс. Содан кейін ғана негізгі мәселеге көшеді. Алайда, Трамп бұл жолы да ешкімге бағынбайтын басшы екенін көрсеткендей.
Сонымен қатар жиын барысында Д.Трамп әуе шабуылы кезінде ешкімнің қаза таппағанын, базаларға аз шығын келгенін мәлімдеді. «Иран шегінді. Бұл бүкіл әлем үшін де, осы оқиғаға қатысы бар тараптар үшін де жақсы жаңалық», деді ол.
Ақ үй басшысының айтуынша, америкалықтар да ирандықтардың жоспарын білген. Әуе соққысынан қорғануға әзірленгендіктен, базада ешкім зардап шекпеген. Бұдан бөлек, ол Иранға тағы да санкция салатынын жеткізді.
«Иранның агрессиясына қалай жауап бере алатынымызды пысықтап жатырмыз. АҚШ Иран режіміне жаңа санкция салады. Иран әрекетін өзгертпейінше, экономикалық санкция өз күшінде қала береді. Кейінгі айларда Иран халықаралық судағы кемелерді басып алып, Сауд Арабиясына соққы жасады. Америкалық пилотсыз ұшатын ұшақты атып түсірді» деді АҚШ президенті.
Д.Трамптың пікірінше, Иранның мұндай қадамға баруы – бұған дейінгі президент Обаманың әкімшілігінің кінәсі. «Иранның әрекеті Обама әкімшілігінің Иранмен ақылға қонбайтын ядролық келісім жасауының салдары. Сол кезде Иран миллиардтаған долларды қолма-қол алды. Алайда, АҚШ-қа алғыс айтудың орнына, «Америкаға өлім келсін» деп айқайлады. Тіпті келісім жасағанда да осылай айтты», деді Ақ үй басшысы.
Сондай-ақ Иранды ядролық қаруды игеруден бас тартып, террористерді қолдамауға шақырды. Осы орайда айта кету керек, Бағдад маңында қаза тапқан генерал Касем Сулеймани террорист, ол басқаратын «Әл-Құдс» тобы да АҚШ-та террористік ұйым ретінде танылған. Оның үстіне, Д.Трамп Ақ үйге орналасқанға дейін К.Сулеймани туралы хабарсыз болған. 2015 жылы америкалық радиолардың бірінде The Hugh Hewitt Show бағдарламасының жүргізушісі «Генерал Сулейманиді білесіз бе?» деп Д.Трампқа сұрақ қояды. Екеуара әңгіме былай өрбіпті:
– Иәәә... Сонымен... Айта беріңіз.
– Ол «Әл-Құдс» тобын басқарады.
– Иә...
– Қалай ойлайсыз, – деп жүргізуші сұрағын бастап келе жатқанда Д.Трамп бастырмалата былай дейді:
– Айтпақшы, АҚШ күрдтерге қысым көрсетіп отыр.
– Жоқ, күрдтерге емес. «Әл-Құдс» тобына. Иран революциясы сақшылары тобы.
Қысқасы, президент атанғанға дейін Д.Трамптың Таяу Шығыстағы көп жағдайды білмегені анық. Бұдан бөлек, АҚШ президенті Ұлыбританияны, Ресейді, Германияны, Қытайды Иранмен жасалған ядролық келісімнен шығуға шақырды. Таяу Шығыстағы ахуалға байланысты НАТО әскерін белсенді қолдануды да тілге тиек етті. АҚШ-тың бейбітшілікті қалайтынына тоқталып, қолда бар қарумен сес көрсетуді де ұмытқан жоқ.
«Қазіргі таңда Таяу Шығыстың мұнайын қажет етпейміз. Энергетикалық тұрғыдан тәуелсізбіз. Біз 2 трилилон доллар жұмсап, АҚШ әскерін қайта жасақтап шықтық. Жауынгерлеріміз бұрынғыдан өте әлеуетті. Ракеталарымыз үлкен, қуатты әрі нақты. Олар нысанаға дөп тиеді және ешкімді аман қалдырмайды. Бүгінде дыбыстан да жылдам ұшатын көптеген зымыран жасаумен шұғылданып жатырмыз. Бірақ қару-жарағымыздың мықтылығы оны қолданатынымызды білдірмейді. Біздің әскери және экономикалық күшіміз тұрақтылық үшін қажет», деді Д.Трамп.
Ақ үй басшысының халыққа жолдауы қазіргі таңда АҚШ-та қызу талқыға түсіп жатыр. Мәселен, Конгрестегі республикашылар оның сөзін бейбітшілікке бастайды деп есептейді. «Жауап қайтару үшін ғана жауап қайтару қажет емес. Өйткені ешқандай америкалық қаза тапқан жоқ», деді сенатор Линдси Грэм.
Тағы бір конгресмен Марк Мэдоуздың пайымдауынша, Ақ үй басшысы «Американың соғысты емес, де-эскалацияны қалайтынын» бүкіл әлемге түсіндіре білді.
Алайда Конгрестегі демократтар Д.Трамптың жылы сөзіне сенбеген сыңайлы. Олардың пікірінше, Ақ үй басшысының мәлімдемесі АҚШ-тың Таяу Шығыста тағы бір соғыс бастамайтынын білдірмейді.
Осыған байланысты Өкілдер палатасы Д.Трамптың Иранға соғыс ашуына жол бермейтін қарар қабылдады. Бұл палатада демократтардың басым екені белгілі. Сондықтан қарардың қабылдануы таңғаларлық жағдай емес. Әйтсе де, оны Сенаттың мақұлдауы екіталай. Өйткені онда негізінен республикашылардың саны көп. Өз кезегінде республикашылар – Д.Трамптың негізгі жақтастары.
АҚШ президентінің мәлімдемесі Иранмен арадағы кикілжің оңтайлы шешілетінін көрсеткендей еді. Бірақ Тегеранның маңында құлаған ұшақ парсылардың бас ауруына айналатын түрі бар. Өйткені Канада да, Ұлыбритания да Ukraine International Airlines компаниясының әуе кемесі атып түсірілген деген пікірде. Сондай-ақ АҚШ-тың бірқатар бұқаралық ақпарат құралдары да Боингтың апатына Иранды кінәлап отыр.
Канаданың премьер-министрі Джастин Трюдоның айтуынша, ұшақты қателесіп атып түсіруі мүмкін. «Қолымызда ұшақты ирандық ракета атып түсіргенін көрсететін көптеген дәлел бар. Бұл – қателіктен жасалуы әбден мүмкін», деді Д.Трюдо.
Сондай-ақ Боингтың апатқа ұшырауына байланысты туындаған сұрақтың бәріне Канада тарапы жауап күтетінін жеткізді. Осыған байланысты апаттың себебін жан-жақты тексеру қажеттігіне тоқталды.
Ұлыбританияның премьер-министрі Борис Джонсон да украиналық әуе кемесінің құлауына жерден атылған зымыран әсер етті деп есептейді. «Ұшақты Иранның «жер-әуе» санатына жататын зымыранмен атып түсіргені туралы мәлімет жеткілікті. Қателесіп атып түсіруі мүмкін», деді Б.Джонсон.
АҚШ президенті Д.Трамп та әуе кемесінің құлауына техникалық себеп әсер еткеніне сенбейтінін айтты. Оның пікірінше, ұшақты байқаусызда атып құлатуы ықтимал.
Бастапқыда Иран билігі аталған айыптаумен мүлдем келіспеген. Ұшақтың белгісіз ақауға байланысты әуежайға қайта оралмақ болғанын алға тартты. Иран үкіметінің өкілі Али Рабиэи мұндай айыптауды Иранға қарсы жасалған психологиялық шабуыл деп есептейтінін жеткізді.
Әйтсе де, кейінірек Иран Боингтың атып түсірілгенін мойындады. Ел билігі келтірген деректерге сүйенсек, әуе кемесі Тегеран маңындағы әскери базаға таяу ұшқандықтан, сарбаздар оны жау ұшағына балап қателесіп атып түсірген. Осыған байланысты Сыртқы істер министрі Джавад Зариф халықаралық қоғамдастықтан кешірім сұрады.
Украина тарапы да апаттың нақты себебін анықтауға мүдделі. Бұған дейін интернетте ресейліктер жасаған «Тор» зымыранының бөліктері құлаған ұшақ маңынан табылғанын көрсететін фотолар жарияланған-ды. Әзірге аталған суреттердің қаншалықты шындыққа сай екені анықталған жоқ.
Оқиға бұлай өрбігеннен кейін Украина президенті Володимир Зеленский Ирандағы әріптесі Хасан Руханимен сөйлескенін, кінәлілер жазасын алатынын мәлімдеді.
Сөздің қысқасы, Тегеран маңында ұшақтың құлауы Иранға қиын тиіп тұр. Осы сәтті пайдаланып, бірақатар мемлекет Иран тарапын айыптайтыны түсінікті. Экономикалық санкциядан қиналып, генералынан айрылған елдің абайсызда Украина ұшағын атып түсіруі жығылғанға жұдырық болып тұр.
