Отырар мен Сайрамның саңлақтары

2013 жылдың жазында мен де Түркия­ның Ыстанбұлында болып, атақ­ты Сү­лей­ма­ния, Баязит, Миллет, Нури Османия және тағы басқа да кітап­ха­на­лар­дан бір­не­ше мың беттей материал алып қайттым. Осы іс 2014 жылы тағы да жалғасты. Бұл жолы Марокко мен Испанияны таң­да­дым. Өйткені өткен ғасырдың 1975-1976 жылдары Рабаттағы V Мұхаммед атындағы университетте біліктілік арттырудан өткенмін. Дін қызметінде жүргенде бірнеше рет Испанияда да болғанмын. Осы жұрттардың кітапханалары мен қол­жазба қорларында біздің орта ғасыр­лар­да­ғы тарихымызға қатысты біраз құнды дүние­лер бар екенін білгендіктен тағы да сол елдер­ге барғанды жөн көрдім.

Сонымен 2014 жылдың 12-21 қыр­күйе­­­гінде Испания Корольдігіне аттан­дым. Сол елдегі атақты Эскуриал қала­сы­на зия­рат еттім. Ол Мадридтің батыс жа­ғын­да 60 шақырым жердегі Сьерра де Гва­даррама тауының етегінде екен. Ша­һардың негізі 1557 жылы қаланған десе­ді. Ондағы XVI ғасырдан бері дін және білім ордасы һәм кітапхана да қыз­метін атқарып келе жатқан даңқты кітап­ха­на­ның бай қорымен таныстым. Ол Вати­кан кі­тап­ханасынан кейінгі екінші орында көрінді. Мұнда әлемдегі ең көп араб қолжаз­балары сақтаулы. Папа Григо­рий XIII Эскуриал кітапханасынан кітап ұр­ла­ған жан діннен шығады деген. Сол се­беп­ті ондағы дүниелер жақсы сақ­та­лу­да.

Директоры «Қазақстан елшілігінің хатын алғанбыз. Көмектесеміз. Бізде ескі қолжазбалар өте көп. Бірақ Орта Азия­ға байланыстылары аздау-ау деймін. Ис­па­ния­ның Андалусия өлкесін 711 жылдан 1492 жылға дейін арабтар биледі. Олар ғылым мен мәдениет бойынша үлкен із қалдырды. Испан елінде Кордова халифаты болған. Кордовада 830 жылдары салынған зәулім мешіт қазір де тұр. Севилья­дан да қамал, мешіт пен олардың биік мұнараларын көресіз. Гренада ше? Ол туралы ұзақ әңгімелеу керек. Осын­дай қалалардан көптеген Гарнати-Гра­на­да­лық, Ишбили-Севилиялық, Қуртуби-Кор­­­довалық, Тулайтили-Толедолық се­­­­кіл­ді т.б. ғалымдар шыққан. Олар қал­­дыр­­ған сандаған жазба мұраларды әлем ға­­лымдары әлі зерттеуде. Біздің қо­л­жа­з­ба қорында ортаазиялық ғұла­ма­лар­­­дан гөрі Мағрибтық (Тунис, Алжир, Ма­рок­ко) және Андалусиялық ғалым­дар­дың дүние­лері көп. Мен араб тілі мен әде­биеті және исламтанудың маманы емес­пін. Ол жай­лы қазақстандық қонақ менен жақ­сы біле­тін болар. Іске сәт. Бізден еш ке­­дергі бол­майды» деді.

Эскуриалдан әуелі ислам мәдениеті мен біліміне қатысты қолжазбалар катало­гын парақтап шықтым. Нәтижесінде орта­ғасырлардағы Қазақстан мен Орта Азия­ның кемеңгерлері: Әбу Насыр әл-Фараби (870-950), Әбу Йакуб Сирадж ад-дин Йусуф бин Әбу Бакр бин Мухаммед бин Әли әл-Хорезми ас-Саккаки (1160-1299), Сағад ад-дин Масуд бин Умар ат-Тафтазани (1322-1390), Әбу-л Қасым Мах­муд бин Умар бин Ахмед аз-За­мах­шар­и әл-Хорезми (1075-1144) секіл­ді т.б. ойшылдардың еңбектерін көр­дім. Мені қуантқан Әбу Насыр әл-Фараби (870-950) бабамыздың теріге жазылған 10 трак­та­тының табылуы еді.

Әбу Насырдың жинағы 612 санмен бері­ліпті. Қолжазбаның бастапқы беттері ескі­ріп сарғайған. Жыртылған тұстары да бар. Санмен басталған беттегі шығарма атауынан кейін 16 жол тіпті көрінбеуге айналыпты. Оқылуы қиын болды. Одан кей­інгі беттердегі жазуларды айқынырақ деу­ге болады. 5-беттен әрі қарай көптеген сөз­дердің асты қызыл-қоңыр сиямен сы­зылып отырған. Оны трактаттарды кө­шір­ген хаттат сызды ма, жоқ па, біл­ме­дім.

5-бет басмаламен басталған. Одан соң пайғамбарымыз Мұхаммедке (с.ғ.с.) салауат айтылған. Одан кейін «Тағлиқ ли-Әби Бакр Мұхаммед бин Йахия бин ас-Саииғ рахимаһу Алла ала китабиһи Әби Наср бин Мұхаммед әл-Фараби радиа Аллаһу анһу фи Исагуджи» деген жолдарды оқы­дым. Қолжазба 126 бет.

Сондай-ақ Эскуриал кітапханасынан Шымкент қаласының шығысындағы 12 шақырым жердегі ежелгі Исфиджаб–әл-Байда-Сайрам қаласында орта ғасырларда туылған ағайынды екі ғалымның [Ала ад-дин ас-Сайрами – XIVғ.] мен [Сайф ад-дин ас-Сайрами әл-Масри әл-Ханафи] трак­тат­тарының табылуын да үлкен оқи­ға­­ға балауға болады.

Ала ад-дин ас-Сайрами (Әли ибн Ахмед ибн Мұхаммед ас-Сайрами әл-Хана­фи (?-1388) ортаазиялық ортаға­сыр­лық ас-Саккакидің «Мифтах әл-улум» атты трактатының бір бөлігіне 1342 жылы түсіндірме жазыпты. Көлемі 139 бет. Әр бет жолы 23 қатардан тұра­ды. Ал [Низам ад-дин] Йахия бин Йусуф ас-Сайрамидің (?-1429/1430 ж. қайтыс болған) дүниесі «Китаб Хашия әл-Мутау­­уал ли-шейх... Йахия бин Сайф ас-Сай­ра­ми» деп аталған. Сөйтіп оның еңбегінің ортаазиялық кемеңгер Сағад ад-дин ат-Тафта­заниге қатысы бар.

[Низам ад-дин] Йахия бин Йусуф жо­ға­ры­да айтылған Сайф ад-диннің баласы.

Кейбір деректерде оның аты-жөні Абд ар-Рахман ибн [Низам ад-дин] Йахия ибн Йусуф ибн Мұхаммед ибн Иса шейх аш-шуйух Адуд ад-дин ибн шейх аш-шуйух әл-аллама Сайф ад-дин ас-Сайрами әл-Ханафи деген ұлы да болғандығы айтылады.

Сондай-ақ оның есімі Әбу-л Аббас Таки ад-дин Ахмед бин Мұхаммед бин Мұхамм­ед бин Хасан Әли бин Йахия әл-Қус­тантини аш-Шумунни әл-Мисриге (1398-1468) байланысты да аталады. Де­рек­терде аш-Шумунни дәріс алған ғұла­ма­лар ішінде [Низам ад-дин] Йахия бин Йусуф ас-Сайрами де бар.

Әбу Насыр әл-Фараби әлемге бел­гі­лі болса, ал қазақ жерінің ежелгі ша­һар­ла­ры­ның бірі Сайрамнан шыққан парасат ие­лерін жұрт түгілі ғалымдар да әдетте біле бермейді.

Араб қаламгерлері ортаазиялық тарих­шы, ірі ғалымдар Джалал ад-дин Гур­лани, Сыр бойының шынары Хұсам ад-дин Сығнақи, Бұхаралық Хафиз ад-дин әл-Бұхари, имамдар шамшырағы деп танылған Мұхаммед Абд ас-Саттар әл-Кердери және т.б. атай отырып, осы тізім­нің бас жағына Ала ад-дин ас-Сайрамиді бос­тан-босқа қоймаған.

Сай­рами бабаларымыздың ізбасар­ла­ры Низам ад-дин ас-Сайрами мен оның баласы Абд ар-Рахман (Адуд ад-дин) ас-Сайрамилер де ата, әкелеріне тартып, білім­ді, парасатты азаматтар болған.

Ала ад-дин ас-Сайрами жайлы айт­қан­да арабтың аталмыш тарихшылары оған әл-алим (ғалым), әл-аллама (даңқты ға­лым), мұдаррис әл-ханафийа (ханафи мазһабының ұстазы), шейх әл-хадис (ха­дис­тің шейхы [білгірі], әл-байан (сыпаттау), әл-фиқһ (мұсылман заңы), әл-усул (ғылым негізі) деген эпитеттер беріп, олар­ды құрметті эпитеттермен ата­уы, олардың сондай құрметтерге ла­йық болуынан деп ойлаймыз.

Осыған қарап қазақ жері қалаларының моң­ғол шапқыншылығынан соң XIV-XV ға­сырларда да өз маңызын жоғалтпаған деуге болады. Осындай бабалармен бү­г­ін­гі тәуелсіз Қазақстанның ұландары мақ­тан­уы керек.

Сайрамилер демекші, орта ғасырларда мамлюктер және ислам білім, ғылымы, мә­дениетінің орталығы болған Каирге 2000-2013 жылдары халықаралық діни конференцияларға барған сайын жиын арасында атақты әл-Азһар университеті маңындағы ескі махаллаларды аралап, кезінде Бейбарыс бабамыз (1217-1277) салдырған мешіт пен медресені, ханакаларды көріп, бабалар ізімен талай жүрдім.

20 млн-дай халқы бар Каирдың бір ауданы қазір Сұлтан ағзам аз-Заһир Бей­ба­рыс атамыздың атымен аталады.

Бей­барыс медресесін XIII-XIV ғасырларда тараздық үлкен ғалым Һиба­тул­ла ат-Тарази (1272-1233) басқар­ғаны бел­гілі. Сөйтсек Тарази, Түркістани, Иқа­ни, әл-Фарабилерден басқа, мұнда Сай­ра­ми атты бабаларымыз да тұрған екен және олардың бәрі де халық пен биліктің де үл­кен құрметіне бөленген.

Каирге Әбу Насыр әл-Фараби (870-950) де ат ізін салған деген деректер бар.

Жалпы ортағасырларда Египет пен Шам жұртында өмір сүріп, онда ізгілікті із қал­дырған қазақ жерінің перзенттері аз емес.

Бейбарыс (1217-1277) мешітінен онша қашық емес әл-Худайри көшесіндегі ас-Сұр­гамишия медресесіне бір кездері Түр­кістан маңындағы Иқан селосының ту­масы Қауам ад-дин әл-Итқани (Иқани) әл-Фараби ат-Түркістани (1286-1357) де бас­шы­лық еткен.

Сөйтіп Египет пен Шам елі және Бағ­дад пен Басра шаһарларын да ежелгі мәдениет ошақтары десек, ол мәдениетте біз­дің Сайрами, Тарази (1272-1333), әл-Фараби (870-980), Түркістани, Сығнақи (1240-1317) Женди бабаларымыздың да қос­қан мол үлесі бар.

Сонымен Испаниядан табылған ба­балар мұрасымен таныстыру үшін Мад­рид­тегі елшілігіміздің 1-хатшысын ша­қыр­дым. Ол аталған шығармаларды көзі­мен көріп, қолымен ұстады. Кітапхана дирек­тор­ынан маған олардың көшір­ме­ле­рін жасап беруді өтінді.

Ал Эскуриал және Мадридтің ұлт­тық кітапханасында да Әбу Насыр әл-Фа­ра­бидің «Музыканың үлкен кітабы» атты белгілі еңбегі және отырарлық тағы бір оқымысты әл-Джауһари әл-Фара­би­дің
(?-1003) (Әбу Наср Исмайыл бин Хаммад (?-1003)) «Ас-Сихах» («Тадж әл-лұға уа сихах әл-арабийа») атты араб тілі мә­се­ле­сіне арналған еңбегінің қол­жаз­ба­ларын көр­дім.

Бұл екеуінің аталмыш дүниелерін 2013 жылы Ыстанбұлдағы Сүлеймания кітап­ханасынан алып келгендіктен және олардың менде кітаби нұсқасы болған­дық­тан көшірмесін жасатуды қажет етпе­дім.

Есесіне Мадридтегі ұлттық кітап­ханадан Нидерланд астанасы Амстер­дам­да 1966 жылы жарияланған неміс шығыстанушысы-арабист, библиограф Морис Штейншнейдердің (1816-1907) «Әл-Фараби» атты монографиясының көшір­ме­сін түсіртіп алдым. (Moritz Steinschneider, Al-Farabi `(Alpharabius) des Arabischen Philosophen Leben und Schriften, Amsterdam 1966).

М.Штейншнейдер ортағасырлық Ибн Саид әл-Қифти мен Ибн Әби Үсайбиғаға сүйе­не отырып Әбу Насырдың 103 трак­тат­­тарының атын атаған. Ол осысымен де құнды.

Шынында да, Испанияның Анда­лу­сия өлке­сінде ислам өркениетінің үлкен ізі қалған. Ол жерде ислам мәде­ние­тіне де қызығушылық, құш­тар­лық биік дең­гей­де еді. Ол жайлы академик И.Ю.Крач­ковский (1883-1950): «Араб­тардың Испа­ния­ны жаулап алуы­ның нәтижесінде араб тілі осы елдің дәулеттілер ортасының әде­би тіліне айнал­ды. Бұл ретте айта кетер жайт – Испа­нияны арабтар алғанға дейін дүния­уи әдебиет онда болған жоқ. Қо­л­даныстағы латын тіліндегі кі­тап­тар тек діни сарында ғана еді. Са­уат­­ты­лық діни ортаға ғана тиесілі-тін. Сол себепті де арабтардың жаулап алуынан ке­йін 100 жыл өткенде, IX ғасырда, Кор­­­дова қаласының епископы былай деп жазды: «Менің діндестерімнің көп­шілі­гі арабтардың өлеңдері мен ерте­гі­лерін оларды жоққа шығару үшін емес, кері­сін­ше осы тілде дұрыс та шебер сөйлеу үшін зер­делейді. Латын тілінде оқып, қасиетті жазбаларға түсіндірме жасай алатын бірер адамның өзін табудың өзі қиын болып барады. Олардың арасында «Інжілді», елшілер мен сахабаларды оқитындар бар ма? Өкінішке қарай христиан жастарының ішінде талантылығымен көрінгендер тек қана арабтардың тілі мен әдебиетін ғана біледі, араб тіліндегі кітаптарға қызыға қарап зерделегені, өз тілдерін ұмытқаны сон­ша, латын тілінде аз-мұздап досына хат жаза алатындардың жүзден біреуі табы­лар ма екен? Керісінше араб тілінде жоға­ры деңгейде сөйлей алатындар мен осы тілде әдемі өлең жаза алатындар араб­тардың өздерінен де көп» деп күйіне айт­қанын келтіреді.

Арабтар Испанияға үлкен өркениет, мәдениет әкелген, кезінде испандықтар ислам мәдениетіне қатты қызыққан. Араб­тар Андалусияға қалалар, қамалдар, ғажа­йып ғимараттар салып елді көркейтті, соны­мен қатар көптеген жазба дүниелер қал­дырды. Өкінішке қарай испандықтар Анда­лусияны (Гренаданы) арабтардан тартып алған соң (1492 ж.) араб тілін­де­гі 20 мың қолжазбаны өртеді деген де жазба дерек бар. Оны испандық оқымыс­ты­лар­дың өздері де жасырмайды.

Эскуриал кітапханасынан «Ислам энцик­лопедиясының» соңғы басылымын да көр­дім. Оның толықтырылған жаңа нұсқ­асын шығару 1977 жылы басталып, 2007 жылы аяқталыпты. Барлығы 12 том. Кейбір томдар 1000 беттен асады. «Ислам энциклопедиясы» Нидерланд мемлеке­тінің Лейден-Брил қаласында әрбір 30 жыл сайын ағылшын, неміс, фран­цуз тілдерінде шығып тұрады. Ескір­­ді деп есептелген мақалалар жаңа зерт­теулермен толықтырылып отыры­ла­ды. Оған автор ретінде белгілі ға­лым­­дар ғана тарты­лады және басуға ұсы­нылар дүниелер тың материалдарға сүйе­ніп жазыл­уы талап етіледі. Тексеріс, сүзі­лістен өтпеген мақалалар кітапқа кір­гізіл­­мейді. Энциклопедияның бұрынғы басы­­лымдарында Қазақстанға жеке мақа­л­а берілмейтін. Бұл жолы тәуелсіз жұр­ты­мыз­ға жеке мақала арналыпты. Авторы жапон тарихшысы Уяма Томокихо.

«Ис­лам энциклопедиясында» бізді қызықтырғаны Фараб және Отырардан шыққан ғалымдарға арналған материал­дар еді. Энциклопедияда Отырарға (авторы W. Bazthold [B. Spaler]) және одан шыққан Әбу Насыр Мұхаммед әл-Фарабиге (R. Walzer), Әбу Насыр Исмаиыл бин Хаммад әл-Фарабиге (L.Kopf), Әбу Ибраһим Исхак бин Ибраһим әл-Фарабиге (H. Fleisgh) және жетісулық Жамал Қаршиге (P. Jaokson), қалалардан Тараз (G.E. Bosworth), Женд (G.E. Bosworth) секілді шаһарларға да жеке-жеке құнды да тың материалдар пайдаланылып жазылған мақалалар беріліпті.

Айта кетер жайт «Ислам энциклопедиясы» кез келген ел кітапханаларында бола бер­мейді. Оны алу үшін көлемді шет ел валю­тасы қажет.

Испаниядан Әбу Насыр әл-Фарабидің төмендегі 10 трактаты, екі Сайрамидің шығар­малары мен аталмыш М.Штейнш­ней­дердің (1816-1907) де неміс тіліндегі әл-Фараби атты зерттеуін елге жеткіздім:

1. Китаб тағлиқ Исагуджи ала фурфуриус
2. Ард Әби Наср фи китаб Барир­ми­ний­ас
3. Китаб әл-ибда
4. Китаб Әби Наср фи-л қийас
5. Иртийа фи Китаб ат-тахлил
6. Калам ала аууал китаб әл-бурһан ли Әби Бакр бин Йахиа
7. Қаул Әби Бакр Мұхаммед бин Йахия Китаб әл-Бурһан
8. Шарх Садр әл-мақала әл-аууал бин китаб Иқлидис ли-Абу Наср Мұхаммед бин Мұхаммед әл-Фараби
9. Шарх әл-мақала әл-халлис минһу ли-Аби Наср айдан
10. Китаб әл-мақулат
11. [Низам ад-дин] Йахия бин Йусуф [Сайф ад-дин әл-Мисри әл-Ханафи] ас-Сайрами. Китаб Хашия әл –Мутаууал ли-шейх.
12. Ала ад-дин ас-Сайрами. Ас-Сак­какидің «Мифтах әл-улумына түсін­дір­ме».
13. Moritz Steinschneidez. Al-Farabi (Alpharabius) des Arabischen Philosophen Leben und Schriftin. Amsterdam 1996, 268 p.

Ал Испанияның ұлттық кітап­ха­на­сындағы 627 қолжазба атақты Әбу Әли Ибн Сина (980-1037) (поэзиясына) қатыс­ты боп шықты.

Қазақ жері рухани, мәдени жазба және материалдық мұраларға бай бол­ған. Орта ғасырларда еліміздің әсіресе оңтүс­ті­гінде Баласағұн, Тараз, Шелжі, Жікіл, Исфиджаб-әл-Байда-Сайрам, Манкент, Отырар, Сүткент, Түркістан, Баладж, Сауран, Сығанақ, Қыпшақ, Аркөк, Асанас, Женд секілді үлкенді-кішілі шаһарлары, қорғандар мен қамалдары болды. Олар қадери халінше мәдени, ғылыми орталық қызметін де атқарды. Онда талай ойшылдар, кемеңгерлер, даналар, ғылымдар тұрып, құнды шығармалар туындатты. Өкінішке қарай түрлі жылдар мен ғасырлар, кезеңдерде ол дүниелер жан-жаққа шашырап кетті немесе жоғалды.

Мен тауып әкелген, көрсеткен жазба дүниелер солардың қаламынан туған, солар­дан қалған немесе солар жайлы жазылған еңбектер.

Олар орыс, қазақ тілдеріне аударылып, зерттелсе ұлтымыздың шынайы тарихын байытуға және қазақ мемлекеттілігінің құрылғанына байланысты жазылар, зерттеулер жобаларға көмегі тиері сөзсіз. Сол үшін оларды ғылыми айналымға кіргізе беру қажет. Сондай-ақ мұндай дүниелер:

– Қазақ­станның ортағасырлық кезең­де­ріндегі тарихын жаңа материалдармен байы­тады.

– Жоғары және арнаулы орта білім оқушы­ларына арналған оқулықтар мен оқу құ­ралдарына Қазақстанның осындай ортаға­сырлық ғұламалары мен олардың еңбек­терін кіргізе беру ләзім.

– Даланың ортағасырлық ғұламалары мен ойшылдарының шығармаларынан анто­логия құрастыру керек.

– Олардың шығармаларын насихаттау және зерттеуге арналған халықаралық ғы­­лыми теориялық және ғылыми-прак­ти­калық конференциялар өткізу ләзім.

– Магистрлер мен Phd докторларына үміт­керлер жазатын ғылыми жұмыстар мен диссертацияларға олардың өмірі мен шығармашылығына арналған тақы­рып­тар ұсыну керек.

Эскуриал кітапханасы

Әбсаттар қажы Дербісәлі,

Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының директоры, ҚР Жоғары мектеп ҒА-ның академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор