– Айгүл Мақсатқызы, «Педагог мәртебесі туралы» Заңды дайындауға қатысушы ретінде салалық кәсіподақ аталған құжатқа қандай мәселелерді енгізді?
– Соңғы жылдары отандық білім беру саласын дамыту, ұстаздардың мәртебесін арттыру қоғамда қызу талқыланды. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев «Қазақстандықтардың әл-ауқатының өсуі: табыс пен тұрмыс сапасын арттыру» атты Қазақстан халқына Жолдауында мұғалімдердің құқықтық мәртебесін арттыруға, сонымен қатар әлеуметтік жағдайын жақсартуға бағытталған «Педагог мәртебесі туралы» заң жобасын әзірлеп, қабылдауды тапсырған еді. Бұл мәселе Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың былтырғы халыққа Жолдауында да қозғалды. Мемлекет басшысы ұстаздар қауымының мәртебесін арттыруға қатысты шараларды қолға алумен қатар, білім сапасын арттыру, отбасы және бала институтын қолдауды да тапсырды. Біріншіден, бұл білім беру саласында және Қазақстанның жаңа буынын тәрбиелеуде қордаланған мәселелерге байланысты қолға алынды. Екіншіден, әлемнің тез дамып келе жатқанын көріп отырмыз. Білім саласы жаңа сипатқа көшіп жатыр. Бұл ретте мектеп пен педагогке қойылатын талап та жоғарылауда. Үшіншіден, Қазақстан алдыңғы қатарлы, бәсекеге қабілетті, дамыған елдер қатарына кіру керек. Бұл өз кезегінде білім саласына зор жауапкершілік жүктейді. Білім саласы қоғамдағы барлық реформалардың қозғаушы күші. Сондықтан білім мәртебесін арттыру – ұстаздардың беделін арттырумен тең.
Ұстаз мәртебесін көтеру мәселесі кәсіподақтың күн тәртібінен түскен емес. Салалық білім кәсіподағы бұл мәселені Парламент, Үкімет пен Білім және ғылым министрлігі алдында ұдайы көтеріп келді. Біздің бастамамызбен бірнеше рет парламенттік тыңдау, ұстаздар қауымымен, БАҚ өкілдерімен дөңгелек үстелдер өтті. Кәсіподақ басшылығы саладағы өзекті мәселелерді республикалық БАҚ-та көтерді. Білім беру саласы қызметкерлерінің кәсіби мүддесі мен еңбек құқығын қорғайтын ұйым ретінде кәсіподаққа ең бірінші педагогтердің әлеуметтік мәселелерін шешу, ұстаздарға жұмыс істеуге барынша қолайлы жағдай жасау маңызды. Кәсіподақтың салалық кеңесі құжаттың негізгі әзірлеушісі Білім және ғылым министрлігімен бірлесіп, ұстаздардың бірқатар мәселелеріне назар аударуға тырысты. Оның арасында ұстаздарды еңбегіне лайықты еңбекақымен, әлеуметтік кепілдіктермен қамтамасыз ету, сала қызметкерлеріне жұмыс істеуге қолайлы жағдай жасау, табысты еңбек ету үшін ынталандыру, сондай-ақ педагогтерді міндетіне тән емес қызметтерден босату бар. Заң жобасын әзірлеу барысында кәсіподаққа 40 мыңнан астам ұсыныс түсті, бәрі де жұмыс тобына жеткізілді.
Аталған заңнан басқа жуырда Президент «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне педагог мәртебесі, оқушы мен мұғалімге жүктемені төмендету мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заңға да қол қойды. Қабылданған заңды жүзеге асыру үшін 2024 жылға дейін Үкіметтен 5,3 трлн теңге бөлінді. Бұл мемлекеттің белгілі бір жауапкершілік алғанының айқын көрінісі. Бұған қарап заңды жұмыс істейді деуге негіз бар. Кәсіподақтың салалық кеңесі мыңдаған ұстаз бен еліміздің кәсіподақ активінің атынан заңды әзірлеу барысында ұсыныстарымызды қолдап, иық тіресе жұмыс істегені үшін Парламент депутаттарына алғыс айтады.
– Заңның қай баптарына ерекше назар аударар едіңіз?
– Әуелі педагогтерге қарастырылған негізгі әлеуметтік кепілдіктерге тоқталсақ. Барлық деңгейдегі білім беру ұйымдарында жұмыс істейтін педагогтерге ұзақтығы 56 күнтізбелік күнді құрайтын ақысы төленетін жыл сайынғы еңбек демалысы тағайындалды. Бұрын мектепке дейінгі білім беру ұйымдарындағы тәрбиешілердің, әдіскерлердің, қосымша білім беру педагогтерінің ақысы төленетін еңбек демалысы 42 күнтізбелік күн болатын. Оқушылары халықаралық олимпиада, байқау, спорттық жарыстарда жүлдегер болған педагогтерге үш лауазымдық жалақы төлеу туралы норма қарастырылған. Заңның маңызды шарттарының бірі ретінде «Қазақстанның еңбек сіңірген ұстазы» атты мемлекеттік награданың жаңа түрі белгіленетінін атауға болады. Бұл награда 1000 АЕК мөлшерінде біржолдық төлем жасауды көздейді. Жаңа заңға сәйкес, жергілікті атқарушы органдар біржолғы сыйақы төлей отырып немесе сыйақысыз, жергілікті ерекшелік белгілері мен құрметті атақтарды тағайындау және ынталандырудың өзге де нысандары арқылы, оның ішінде Қазақстан Республикасында белгіленген мерекелік күндерге орай педагогтерді көтермелеудің қосымша шараларын белгілеуге құқылы. 2021 жылдан бастап оқу жүктемесін 18 сағаттан 16 сағатқа дейін төмендету жоспарлануда, бұл ретте педагогтер 16 сағатқа қазір 18 сағатқа төленіп отырған жалақысын алатын болады. Сонымен қатар магистр дәрежесі бар мектеп мұғалімдеріне 10 АЕК көлемінде қосымша төлеуге қатысты нормаға да назар аудару қажет. Бұдан бөлек, сыныпқа жетекшілік еткені және дәптер тексергені үшін төленетін үстемеақы көлемі екі есеге артады. Заңда қарастырылған осы және басқа да әлеуметтік кепілдіктер барлық деңгейдегі ұстаздардың ынтасын көтеруге қызмет етуі тиіс.
– Кәсіподақ ұстаздардың әл-ауқатын арттыруға бағытталған қандай мәселелерді заңға енгізе алмады?
– Әлбетте, салалық кәсіподақ білім саласындағы қызметкерлерден келіп түскен педагогтердің әлеуметтік жағдайын арттыруға бағытталған бірнеше ұсыныстарды заңға енгізуге тырысты. Негізінен, мұғалімдердің ең көп ұсынысы зейнет жасын қысқарту туралы болды. Біз педагогтердің, әсіресе балабақша, мектеп қызметкерлері жұмысының психологиялық-эмоционалдық жүгі ауыр екенін білеміз. Мұндай жағдайда тәрбиешілер мен мектеп мұғалімдеріне 63 жасқа дейін жұмыс істеу мүмкін емес. Сондықтан салалық кәсіподақ еңбек өтіліне байланысты зейнеткерлік жасты 58 жасқа дейін тағайындауды ұсынды. Жеңілдетілген ипотекалық несиелеу мәселесі де бар. Елімізде орташа есеппен ұстаздардың 60 пайызында баспана жоқ, олардың бәрі жалдамалы пәтерлерде тұрады. Әсіресе бұл ірі қалаларда жиі кездеседі. Үкімет қабылдаған жеңілдетілген несиелеу бағдарламаларының көптігіне қарамастан, ұстаздарға бағдарламалардың көбі қолжетімсіз болып отыр. Мұның бір ғана себебі бар – ұстаздардың жалақысы төмен. Осыған орай педагогтерге бастапқы жарнасыз пайызы төмен ипотекалық бағдарлама әзірлеу мәселесі ұсынылды. Тағы бір ұсыныс – сауықтыруға арналған екі жалақы көлемінде жәрдемақы беру. Бұл өзекті мәселе. Аталған норма заңға енгізілгенде, мұғалімдер жыл бойы сарыла күтетін жазғы еңбек демалысына шыққанда ұстаздарға көрсетілген қолдау болар еді деп есептейміз. Өкінішке қарай, бұл ұсыныстарымыз қолдау таппады. Дегенмен, салалық кәсіподақ бұл мәселелерді күн тәртібінен түсірмейді және оны шешу жолында жүйелі жұмыс жүргізуді жалғастырады.
– Мұғалім еңбегіне лайықты жалақы төлеу әлі де өзекті. Бұл мәселеге қатысты не айта аласыз?
– Мемлекет басшысы Қ.Тоқаевтың тапсырмасына сәйкес, 2020 жылы педагогтердің жалақысы 25 пайызға өседі және алдағы төрт жыл ішінде екі есеге артады. Бұл жаңалықты сала қызметкерлері мемлекеттің мұғалімдердің әлеуметтік әл-ауқатын арттыруға бағыттаған қадамы ретінде қабылдады. Алайда нақты жағдайды сараласақ, бұл шаралардың мұғалімдердің еңбегіне лайықты жалақы төлеу мәселесін шеше алмайтынын айтуға мәжбүрміз. Салалық кеңес жүргізген мониторинг нәтижесінде, жалақы бірнеше рет көтерілгеніне қарамастан, қазақстандық мұғалімдердің жалақысы 2019 жылдың 1-жартыжылдығында 100 мың теңгені құрады. Ал республика бойынша орташа айлық жалақы 168 мың 489 теңгеге тең, яғни 64%-ға артық екені анықталды. Сондықтан «Педагог мәртебесі туралы» заң жобасын әзірлеу барысында, жалпы педагогтердің әлеуметтік жағдайына қатысты мәселе көтергенде бірінші кезекте – педагог мәртебесін арттыруды нақты шарадан – елдегі ұстаздардың жалақысын көтеруден бастау керегі айтылды. Бұл ретте педагогтердің еңбекақысын есептеу әдісінде базалық лауазымдық жалақыны (17697 теңге) ең төменгі жалақыға (42500 теңге) алмастыру керек. Бұл мәселеде Қазақстандық салалық кәсіподақ Қазақстанның Кәсіподақтар федерациясымен бірігіп Халықаралық еңбек ұйымының №131 «Ең төменгі жалақыны тағайындау туралы» конвенциясын ратификациялау жөніндегі жұмыстарды жалғастыруы қажет. Бұл ең төменгі жалақы деңгейін анықтау кезінде жұмыскердің және оның отбасының қажеттіліктерін, елдегі жалақының жалпы деңгейін және тұрмыс құнын есептеуге мүмкіндік береді. Еңбек кодексінде және Үкімет деңгейінде қарастыра отырып, жалдамалы жұмысшылардың жалақысын жыл сайын индекстеуді қарастыратын норманы енгізу туралы мәселені шешу маңызды әрі қажет.
– Кейінгі кезде мұғалімдерге ата-аналар және басқа да тұлғалар тарапынан қол жұмсау секілді келеңсіз жағдайлар орын алуда. Педагогтарды қорғауда заңның қандай қауқары бар?
– Педагогтердің ар-намысын, абыройын қорғау мақсатында заңнамамен алғаш рет педагогтің абыройына қол сұққаны үшін әкімшілік жауапкершілік туралы норма енгізілді. Айталық педагогтерге тіл тигізгені үшін жеке тұлғаларға 30 айлық есептік көрсеткіш көлемінде айыппұл (1 АЕК – 2 651 теңге) салынады. Егер мұндай жағдай бір жыл ішінде қайталанатын болса 40 АЕК көлемінде айыппұл (106040 теңге) немесе 5 тәулікке дейін әкімшілік қамауға алу қарастырылған. Егер кәмелет жасына жетпегендер педагогке тіл тигізсе, олардың ата-анасына немесе ата-анасының орнын алмастырушыларға 20 АЕК көлеміндегі айыппұл салынады (53020 теңге). Құқық бұзушылық қайталанса айыппұл көлемі 30 АЕК болады. Заңда мұғалімдерді кәсіби міндетіне жатпайтын жұмыстарға тарту мәселесіне жіті көңіл бөлінген. Педагогтерді қызметіне сәйкес емес жұмыстарға тартқандарға ескерту беріледі, құқық бұзушылық қайталанса кінәліге 20 АЕК-тен 120 АЕК-ке дейін айыппұл салынады (318120 теңге). Көзделмеген есептілікті ұсынуды талап еткендерге де ескерту беріледі, құқық бұзушылық қайталанса 20 АЕК-тен 120 АЕК-ке дейін айыппұл салынады. Көзделмеген тексерістер жүргізген кінәлі лауазымды тұлғалар да осындай жазаға тартылады.
– Заң талаптары жұмыс істеуі үшін бірінші кезекте білім беру органдарына, кәсіподақ ұйымдарына, елдегі ұстаздар қауымына қандай жұмыстар жүргізу қажет?
– Біріншіден, педагог мәртебесін арттыру – қоғам міндеті, заң талаптарын жүзеге асыруға бәріміз де жауаптымыз. Сондықтан биліктің барлық органдарына, қоғамдық ұйымдарға, педагог мәртебесін арттыруға ынталы барша азаматтарға жаңа заңға байланысты кеңінен түсіндірме жұмыстарын жүргізу маңызды. Заң шарттарын әр педагогке, білім беру саласының әр ұйымына жеткізу керек.
Заңның қабылдануына байланысты, ұйым алдында кәсіподақ мүшелерінің әлеуметтік-еңбек құқықтары мен мүдделерін қорғаудағы жарғылық міндеттері мен білім-ғылымды дамыту саласындағы мемлекет саясатының басым бағыттарын орындауға бағытталған кәсіподақтың XIV съезінің шешімдерін, 2019-2024 жылдарға арналған бағдарламасын жүзеге асыру жауапкершілігі жүктелген. Маңызды міндет – педагог кадрлардың әлеуметтік мәртебесін көтеру, әлеуметтік әріптестікті дамыту, білім саласы қызметкерлерін құқықтық тұрғыдан қорғау тиімділігін арттыру. Заң педагогтердің көптеген әлеуметтік кепілдіктерін шешуге, коммуналдық төлемдерді төлеуге, жергілікті бюджет есебінен ауыл мұғалімдеріне отын сатып әперуге жауапты жергілікті өкілдік және атқарушы органдарға үлкен жауапкершілік жүктейді. Өкінішке қарай, жергілікті жерлерде заңнамамен қарастырылған көптеген жеңілдіктер мен кепілдіктер қажетті қаржының жоқтығынан орындалмай отырғанын айту керек. Сондықтан кәсіподақ ұйымдарына заңнама талаптарын орындау мәселесінде жергілікті билік тарапынан қалдық қағидасын болдырмау үшін жұмысты күшейту керек.
Заң қабылданғаннан кейін құжаттың артықшылықтары мен кемшін тұстары туралы көптеген әңгімелер айтылуда. Бұл болуы тиіс жағдай. Жалпы, «Педагог мәртебесі туралы» Заңның қабылдануын салада жасалған оң өзгерістердің бірі деп бағалау керек. Жаңа заң өз деңгейінде әрекет етіп, қазақстандық педагогтер мен білім беру саласының игілігіне жұмыс істейді деп сенеміз.
Әңгімелескен
Думан АНАШ,
«Egemen Qazaqstan»
