Қазақтың кеңдігінде абырой, ар-намыс, қадір-қасиет ұяттың туыстары. Алайда, ұят күннің көзінен көлеңке іздеген Күнікей қыздай, адам табиғатына өлшеусіз жасырынған қысымды күш екенін көбісі біле бермейді. Ол әркімге әрқалай емес, барша адамзатқа бірдей егілген табиғи екпе. Рухты таза ұстайтын иманмен тамырлас тұқым. Адамилықтың қазығы, адамгершіліктің атасы, ізгіліктің анасы.
Бір адамды ұяттылыққа шақырып отырған сахабаны Мұхаммед (с.ғ.с) пайғамбар тоқтатып «Ұят сөзбен сіңдіретін дүние емес, ол иманнан» дегені бар. Ал «Расында, әрбір діннің өзіне тән мінезі бар. Исламның мінезі – ұят. Ұят пен иман тығыз байланысты» деген хадисте мұсылманның болмысы жатыр. Бұдан бой мен ауыз қуысты таза ұстау, некелесу, ұят сақтау тәрізді жан мен тән тазалығы пайғамбарлар дәстүрі болып қалыптасқан.
«Әдептілік, арлылық пен махаббат – қабірден әрі өткендегі үш жолдасың» дегенді білген аталарымыз ар-ұятпен туып, абыроймен дүние салған тәуірлеріміз. Олар пұлға арын сатқан, бұлданған, кекірейген, түрлі-түсті антұрғаннан сабақ ала білген ақылдылар. Ұятсызбен ұстаспаған, оны тыңдап, тілін тәрбиелеген, оған қарап қылығын түзеген. Алдына атойлап келген жөнсізді жұмсақ тілімен жөнге келтірген, әдепсізді әдемі сөзімен шығарып салған.
Адамның түйсік қызметін жүйелеуші әдеп. Ұят осы әдептің бір мүшесі. Ол санаға шек, тілге тиек, жүріске тоқтам. Үш түрлі ұят, яғни Алладан, адамнан, өзінен ұялу бар. Ұяттың Ұлы Иесі Жаратушыдан адамның ұялуы тиісті. Жаны мұрын ұшына жеткенде, саудасы тығырыққа тірелгенде, отбасы қиындыққа ұшырағанда, оған алақанын тосып, екі қолын ұялмастан жаяды, жылана сұрайды. Ал Алланың бұйрықтары мен тыйымына келгенде, бойын не ойын ұсынбақ түгілі, ұмытып кетеді. Міне, осы тұста адамның ұяты өлшенеді. Алладан ұялу – Жаратқанға құрмет, Алланың назарын әркез сезіну, оның алдында абыройын сақтау деген мән. Алайда, бұл мән екінің бірінен табыла бермейді. Ал адамдардан ұялу – өзгеге құрмет. Өзінен ұялу – өзін сыйлағаны, ұятымен үндескені. Мәселен, өмірде «Өзін танығысы келген адам жалғыз қалғандағы ахуалына қарасын» деген ғұламалар бар. Тіптен «Адамдардан ұялғанша, өзіңнен өзің ұял», «Ұяты жоққа дәріс жоқ» дейді.
Өткен заманнан үш жақсы бар. Олар: «Ердің ұяты жақсы, әйелдің ұяты одан жақсы», «Әр адамның әділ болғаны жақсы, басшының әділдігі одан да жақсы», «Қарттың тәубелілігі жақсы, жастардың тәубелі болуы тіптен жақсы».
Әлбетте адамды «Бетсіз» деп жүзінен, «Ұяты бар» деп, ісінен танитын халықтың көзі турашыл. Бір ойшылдың «Ұятсыз адам иттен де жаман» дегенін оқып, иттен ұят іздегеніне таңғалдым. Алайда, қазанның қақпағын аңдушыда мынадай бір әдеп бар екен. Алабөтен жерге барып, нәжісін шығарады да, топырақты бұрқырата отырып, төрт аяғымен көмеді, сосын орнынан жылжиды екен.
Әр үйдің қос әулиесіне шаңырақтың босағасы шаттанып, қуаныштан шалқиды екен. Өкініштісі, бүгінде олардың көздері кетсе, ұрпағы мұраға балқитын болды. Әке мен ананың өмір бойы тірнектеп жинаған дүниесіне таласып, белдері бүгіліп өздері жинағандай, бет жыртысып, ақырында ағайын мен ағайын, абысын мен абысын, бала мен баланың аражігі ашылып, бірін-бірі соттың алдына сүйрелеу көбейді. Осы біз бауырымызды шеттетіп, ағайындықтан ажырап, ұятсыз болған жоқпыз ба?
Мұсылман ұлылығына көсем болған Мұхаммед (с.ғ.с) пайғамбарымыз «Ұят кетсе, екіншісі де кетеді» деп, ұят пен иманды егіздесе, ұлтының кемеңгерлігіне дана болған Абай атамыз «Кімнің ұяты жоқ болса, оның иманы да жоқ» деп мақұлдайды. Ал қазақтың қарапайым рухани шекарасы бір ғана «Ұят боладысы». Ендеше, ұяты бардың иманы тірі, ұяты жоқтың иманы өлі. Ұяттылық беттің оты, ұятсыздық рухтың өшкен шоғы!
Нұрлан қажы БАЙЖІГІТҰЛЫ,
дінтанушы имам
