Импортты шектеу отандық өнімді өрістете ме?

Сарапшылардың пайымдауынша, қоғамның белгілі бір сегментінің қарсылығы тек уақытша ғана құбылыс екен. Қазір елге келіп жатқан көліктердің белгілі бір топтарының жолын шектемесек, отандық көлік индустриясының дамуына жол ашатын мүмкіндіктің де жолын кесіп тастаймыз. Соңғы айдағы тренд тақырып – шетелден жеткізілген автокөліктерге байланысты даудың ауаны қырық құбылып, саяси реңкке ие бола бастағанын көзіміз көрді. Шеттен көлік тасымалдаушылар барлық баждар мен алымдардың алынып тастал­уын және әкелген темір тұлпарларының еркін жүргізу мүмкіндігін сақтауды ашық талап ете бастады. Ал Үкімет Қырғызстан, Армениядан келген көліктерді қайта тіркеуге алу керек деген ұстанымда. «18» деген саны бар сары нөмір беріп, бір жылда жағдайды ретке келтіруге мүдделі.

Иә, көлік сән-салтанат қана емес, қа­жет­тілік. Жер­гілікті жүр­гізушілердің сұ­ранысын ба­тыс ауып не­месе ЕАЭО ел­­дері­нен келген ескі көліктер қанағат­­­­тан­­дырып тұр. Бұл мәселенің елдік шең­берден халық­аралық мәселеге айнал­ғанына да куә болдық. Ар­­ме­нияның вице-премьері Мгер Григорян екі ел арасындағы көліктен туған түйт­кілдерді бірлесіп талқы­­лауға ниетті екенін айтып қалды. Осы елдің Verelq.am порталында ЕАЭО аясында Арменияға берілген же­ңілдік кезеңі әлеуметтік мәселелерді шешуге ар­нал­ғанын, алайда оны серіктес елдер коммерциялық мақ­сатқа пайдаланып жатқанын тілге тиек етіп, ЕАЭО ел­деріне автомобиль экспорты шектеулі болуы керек деп жазды. Вице-премьердің түсіндіруінше, жағдайды рет­теудің жолдарын іздеген жөн. «Қазақстанға байла­ныс­ты жағдайды терең талдау керек. Қазір осы елдің де­ле­гациясы Арменияда жүр, олар осы процесті же­ңіл­дету мақсатында келді. Менің ойымша, жақын арада шешім табылады», деді ол.

Сарапшылар көлікті тіркеу жөнін­дегі қазіргі ережелер мен заң норма­ларының қолданысқа енгеніне бірнеше жыл болғанын айтады. Оны білмедік деуге ешкімнің батылы бармайды. «Тәуел­сіз автомобилис­тер одағы» қоғам­­дық ұйымының төрағасы Эдуард Эдоков апта ортасында Алматыда өт­кен баспасөз жиы­нында көлікті тірке­мей жүрудің заңсыз екенін тиісті орын­дар ескертуге міндетті емес, бірақ тір­келмеген көліктер көбейе бастағаны байқалғанда шекарадан өткен әр көлікке құлаққағыс ретінде ескерту қағаз бергенде қазіргідей жағдай орын алмас еді деген пікір айтты.

Иә, шетелден келген көлікті тіркеу­дің қымбат екені осыған дейін де белгілі болған. «Сондықтан заңда қалай көрсетілсе, мәселені солай шешу керек. Әйтпесе бұл тағы да қайталануы әбден мүмкін», дейді Э.Эдоков.

«Көлеңкелі» импорт көлемі ауқымды

Бірақ мәселенің тек бағаға ғана тіре­ліп тұрмағаны белгілі болып қалды. Автокөлік сарапшылары Қазақ­­стан­ның ішкі нарығына көлең­келі жолмен келетін көліктердің шамадан тыс көбейіп, біздің ел ескі көліктердің полигонына айналғанын айтады. Мемлекетке оларды бақылауда ұстау мүлдем қиын­дап кеткен. «ҚазАвтоөндіріс» қауым­дас­ты­ғының өкілі Артур Мискарянның айтуын­ша, көлеңкелі автокөлік импор­тындағы қаражат жылына 130 млн долларды немесе 50 млрд теңгені құрайды. Егер ресми импортты саны жағынан да, сапа тұрғысынан да бағалай алсақ, бұл жылына 242 млрд теңге болады.

«Біздің болжамымыз бойынша, Қазақ­станға жылына жалпы құны 130 млн долларды құрай­тын көліктер заңсыз кіргізіледі. 2019 жыл­дың 9 айында 29 мың адам Қазақ­станда құрастырыл­ған көліктерді таң­даған, бұл – жалпы на­рықтың 56 па­йызы. 21 мыңнан аса отан­дасымыз шетелдік көлікті жөн көріпті. Соның ішінде, Ресейден келетін көліктердің үлесі 15-17 пайызды құрайды», дейді А.Мискарян.

Оның сөзіне қарағанда, 2019 жылы автокөлік өндірісі дағдарысқа дейін­гі көрсеткішті еңсеріп, отандық зауыт­тардың көрсеткіші 50 мыңдық межеден асты. «Қазіргі таңда көлік өндірісі баяу болса да, бұрынғы қалпына оралып келеді. 2020 жылғы өндіріс көлемі ел­дегі валюта нарығы мен шикізат сату нарығына, сонымен қатар сатып алу­шы­лардың белсенділігіне байланысты болмақ. Алдын ала болжам бойынша биыл 60 мыңнан аса автокөлік құралы шығарылады деп отырмыз», деді ол.

Бір айта кетерлігі, Қазақстанға әке­лініп жатқан шетелдік көліктердің бәрі сұранысқа ие емес. Сараптама нәти­­жесі көрсеткендей, кейбірінің біз­­дің нарықтағы үлесі төмендеп келеді. Тек Reno, Volkswagen, Nis­san мар­­калы көлік­терге сұраныс жоға­ры. Ал қазақ­стан­дық автокөлік за­уыт­­тары­н­ың саты­лымы былтыр 44,3 мың бірліктен асып, 2018 жылмен салыс­тырғанда 48 па­йыз­ға жоғарылады.

А.Мискарянның айтуынша, елге жет­кізілген көліктердің басым көп­шілі­гі заңдық және техникалық регла­мент­терді айналып өткен. «Біріншіден, бұл шектеулер ішкі нарықты қорғау, жол қауіп­сіздігін жақсарту және тех­никалық регламенттерді бұзу мүм­кіндігін болдырмау мақсатында енгі­зілді. Айта кету керек, ЕАЭО елдерінен Қазақстанға негі­зінен мінілген, өте ескі автокөліктер әкелінеді. Біз ха­лық арасында отандық өндірістің жаңа көліктеріне сұраныс артып келе жа­т­қаны туралы айтып отырмыз. Бұл екі түрлі нарық сегменттері және олар бір-бірі­мен өте тығыз байланысты», дейді ол.

«Біз 2014 жылдан бергі уақытта елге қанша көлік жеткізілгенін білмейміз. ІІМ шетелдік нөмірмен жүргендері 170 мың дейді. Жақында Арменияның мемлекеттік салық комитетінің басшысы 2019 жылы елдеріне 189 мың көліктің жеткізілгенін айтты. Армения жылына 50 мың автокөлікті шекарасынан өткізе алады. Яғни, шекараны да, заңды да айналып өткен 139 мың көлік Ресейдің оңтүстігі арқылы бізге жеткен» дейді А. Мискарян.

Сарапшы ішкі нарықта әртүрлі ба­ға­лық сегменттерде Қазақстанда құ­рас­­тырылған көліктердің артық­шы­лық­­тары жайлы айтып өтті. Олар тіпті Арме­ния мен Қырғызстаннан әкелінген авто­көлік иелерінің сұранысын қана­ғат­тандыратын деңгейге жетіп қалып­ты. Ең арзаны 2 миллион 700 мың теңге, бұл – LADA Granta.

Отандық автоөндірушілер біртін­деп халықтың кең топтары үшін шы­ға­рылатын модельдер қатарын ұл­ғайт­пақ. Мысалы, бұрын банктердің несиелендіру бағдарламасы бойынша көлікті иесіне жеткізу мерзімі 4-5 ай болатын. Қазір 15-20 күн. Шешілмеген бір мәселе – қосалқы бөлшектерді елімізде шығару мүмкіндігі жоқ. Мүмкіндігіміз әзірге сырлау мен дәнекерлеуге ғана жетеді, өзгесі импорттан келеді.

Өзбекстан да бәсекелес

Саясаттанушы Уәлихан Төлешов Армения, Қырғызстан және Ресейден келген көліктерді бақылауға алып, уақытша тіркеу туралы шешімді қол­дайтынын айтады. Бұл халықаралық тәжірибеде бар. Кез келген елдің ішкі нарығын қорғауға бағытталған шешімі екінші тараптан қолдау табуы тиіс. «Бұл қазақстандық көлік нарығы өкілдеріне ес жиып алуға мүмкіндік беретін дұрыс шешім. Ендігі мақсат құрастырылған көліктердің қосалқы бөлшектерінің тым болмаса 10 пайызын өзімізде шығаруға қол жеткізуге ба­ғытталуы тиіс. Бұл үшін АҚШ не­месе Жапонияның көлік ин­дус­т­риясы өкілдерінің көмегімен көлік кластерін ашуға қол жеткізу ар­қылы әлем­дік технологиялық тіз­бек­ке қосылу. Бұрын бізге Ресей немесе Қырғыз­стан бәсекелес болса, енді Өзбек­стан қосылды. Сарапшылардың «Қазақ­с­танға Өзбекстанның шикізат көзіне айналу қаупі төніп тұр» деген пікіріне Үкімет құлақ асуы тиіс. Бұл көлік индустриясындағы соңғы мүм­кіндігіміз. Бүгін қолға алмасақ ертең көлік құрастыратын зауыттар бәсекеге шыдамай жабылады», дейді ол.

Қазақстан автокөлік құрастырып шы­ғарғалы бері ағыл-тегіл пайдаға кене­­ліп көрмепті. Керісінше, біз­дің на­рық­­тың майлы жілігі ресейліктер мен украи­на­лықтардың қолында. Енді ола­р­дың қатарына өзб­ек­тер қосылды. Өйт­­кені бұл елдердің үкіметі тауар өн­діруші­лердің бәсекелестеріне өз нары­ғын­да еш­қан­дай шектеу қоймаған. Ал біз­дің елде көлік құрастырушылар мен Үкі­мет тандемі бар. Үкімет «өнді­рісті дамы­ту үшін» ақшаны бере салды. Мыса­лы, Өзбекстанға тасымалданған, Қазақ­станда жасалған автокөліктің әрбір данасынан өзіндік құнының 7 па­­йы­зына тең кедендік баж алынады, ал олар­дан бізге келе­тіндеріне ешқандай са­лық салынбайды. Сон­дық­тан өзбекс­тан­­дық автокөліктер ТМД, соның ішін­­­де Қазақстанға ешқандай кедергісіз ағы­­лып келіп жатыр. Тек 2014 жылдың 5 қаң­тарында Кеден одағының тех­ника­лық регламентіне сүйеніп, өзбектің «плас­тмасса тұлпарларының» біздің елге келу жолын жапқандай болған едік. Бірақ мұнымыздан да түк шыққан жоқ. 2018 жылдан бастап Өзбекстанда шыға­рылған көліктерді қазақтың кез келген қаласынан көретін болдық. Бұл ең ал­ды­­мен, Қазақстан Үкіметінің өз тауа­рын, өзінің тауар өндірушілерін қор­­ғай ал­­­май­тынын, қорғау керегін енді ғана мо­йын­дай бастағанын байқа­тып тұр.

Кешегі Кеден одағы, бүгін ЕАЭО жұ­мыс істей бастағалы Өзбекстан мен Ук­раи­надан қанша көлік Қазақстан аума­­ғына кіргізілгенін және оның қан­дай жолмен келіп жатқанын ешкім біл­мейді. Салыстыра кету үшін айтсақ, Украина мен Өзбекстанда құрас­тырылған көлік­тердің қосалқы бөлшек­тері Корея мен Польшадан жеткізіледі. Демек, бұл елдерде әрбір бөлшек үшін саудаласуға, сол арқылы бағаны төмендетуге мүмкіндік бар. Ал бізге олар дайын күйінде жет­кізі­леді. Себебі дайын келген көлікті құрас­тыруға бас қатырудың қажеті жоқ.

2018 жылдан бастап Өзбекстанда көлік саймандарын жасайтын өндіріс ошақтары көптеп ашыла бастағанын, оның инвесторы мемлекет екенін сарап­шылар жиі айтып жүр. 2019 жылы маши­наның сыртқы қорабын, дөңгелегін, орындығы немесе құтқару жастықшасын дайындауға кореялықтер мен АҚШ инвес­торлары ықылас танытты. Өзбек үкі­метінің өз автокөлігін сыртқа тасы­малдауда одан кедендік баж алын­бауын қадағалауға мүмкіндігі бар. Сол арқылы отандық кәсіпорындардың баға жағынан бәсекелестігі мықты болуына жағдай жасайды. Әрі шеттен келген көліктердің жолын жауып тастап отыр. Оған қоса осы салаға инвестиция саламын деушілерді қолдап, олардың кластерлік желімен жұмыс істеуіне де мүмкіндік беріп отыр.

АЛМАТЫ