Ауыл мен қала мектептері арасындағы алшақтық азаймай тұр

Себеп пен салдар

Президент жанындағы Ор­талық коммуникация­лар қыз­метін­­­­­де өткен жыл­дың қа­зан айын­дағы баспасөз мәс­ли­ха­тында Білім және ғы­лым вице-министрі Шолпан Кари­но­ва елімізде жүр­гізіл­ген оқушылардың оқу жетіс­­тік­терін сырттай бағалау нәти­­жесі бойынша ауыл бала­ларының қаладағы қара дома­лақ­тарымыздан 8 ұпайға артта келе жатқанын жеткізді. Ал білім сапасын анықтайтын PISA халықаралық зерттеу қоры­тын­дысы 19-26 ұпайға артта қалып қойғанын көрсетіп отыр. Негізі қала мен ауыл оқу­шы­ларының оқу жетістіктері ара­сындағы айырмашылық ҰБТ қорытындысынан да байқа­ла­ты­ны белгілі.

Бұл проблеманың салдары­мен емес, себебімен күресу үшін түпкі төркінін сараптап кө­­ре­лік. Вице-министр білім са­па­сындағы айтарлықтай ал­шақ­­тықтың басты себебі мұға­лім­дердің кәсібилігі мен бі­лік­­­тілігіне байланысты еке­нін айтты. Ал ауылдағы білім ошақ­тарын, анығында шағ­ын жинақ­ты мектептердің (ШЖМ) жағ­дайын жан-жақ­ты зерттеу­мен айналысып жүр­ген сарапшы, Л.Н.Гумилев атын­дағы Еуразия ұлттық уни­вер­си­­тетінде Аймақтану кафед­ра­сы доцентінің міндетін атқа­ру­­шы болып жұмыс істейтін Жасұлан Нұрбаев негізгі себеп мек­теп жүйесін басқару мен қар­жы­ландыруда деп түсін­ді­ре­ді. «Пе­да­гог мамандар жоға­ры оқу орын­дарында бір мем­лекеттік бағ­дарламамен, барлығына ортақ стандартқа сай даярланады. Негізі мәселе мамандардың жұ­­мысын жүйеге келтіру мен қа­р­­жы­ландыруды дұрыс жолға қоюда болып тұр. Былайғы адам біле бермеуі мүмкін, шын­­дығында педагогтердің біл­ік­тілігін арттыру немесе кә­сі­би қызметкердің жұмыс іс­те­­уі­не лайықты жағдай жасау мектептегі менеджментке және қаржыландыруға тікелей бай­ланыс­ты. Қалай дерсіз? Мә­се­­лен, біліктілігін арттыру курсы­­на жіберу үшін де қаржы ке­рек. Бәріне бірдей ақша бө­лін­бейтіндіктен мұғалімдер амал­сыз өз қалтасынан тө­лей­ді. Қарапайым химия пәні­нің мұғалімі оқушыларды қызық­ты­рып түрлі тәжірибелер жасағысы ке­леді, бірақ жабдықтар жоқ яки жетіспейді», дейді Ж.Нұрбаев. Сарапшының сөзінде салмақ бар. Бұл жайтты тиісті ведомст­во да білетін болар. Жақында министрлік 2020 жылдан бас­тап еліміздегі жалпы білім бе­ре­тін мектептердің жан басына қаржыландыру жүйесіне өтетінін жариялады. Алайда аймақтану маманы бұл жүйе қала мектептерінде ғана жақсы нәти­же беретінін, ШЖМ-ге мұның пай­дасынан зияны көп болатынын айтады. «Демек оқушы саны аз мектептерге там-тұмдап қана қаржы бөлінеді деген сөз. Онда ШЖМ жабылып тынады. Ақша жөнді жетпегендіктен мектепті соңғы технологиялар­мен жабдықтау мәселесі де шешіл­мейді. ІТ технологиялар алды­ңғы орынға шыққан ХХІ ға­сырда біз оқушыларымыз түгілі мұғалімдерді толық ком­пь­ю­термен қамтамасыз ете алмай отырмыз. Қазір курс­тар­дың көбі онлайн тәртібімен өтеді. Осыған дейін жүргізген зерттеулерімнен ауыл мектеп­те­рінде 10 компьютердің 2-еуі істемейтінін анықтап отырмыз. Онда да екі компьютердің біреуі әкімшілікке, екіншісі директорға тиесілі. Ал қолында құрылғысы жоқ немесе мектебі интернетке қосылмаған маман қайтіп біліктілігін көтереді?», деп түйіні тарқамаған түйткілді ашық көр­сет­ті.

Білім саласындағы пробле­ма­­­ларды жиі көтеріп жүретін Мәжіліс депутаты, өзі де ең­бек жолын мұғалімдіктен бас­таған және педагогика сала­сын­да көпжылдық еңбек өті­лі бар Ирина Смирнова да қала мен ауыл оқу ошақтары ара­сын­дағы білім сапасының айыр­ма­шылығына мектептердің жаб­дық­талуы тікелей әсер етіп отыр­ғанын жеткізді. «Бірақ мек­тептердің жалпы жағдайы мен жабдықталуы – күрделенген көп себептің бірі ғана. Бастысы – мұ­ға­лімде. Бүгінде ауылға қандай педагог жұмыс істеуге барады? Төмен жағдайға көндіккен маман барады. Ақыр аяғында мек­теп басшылығы қаладан келген қызметкерді ұстап қалу үшін сағатын көбейтеді. Қалай? Бір мұғалім бірнеше пәннен сабақ береді. Осыдан кейін қан­дай нәтиже күтеміз?», дейді мә­жі­ліс­мен.

Қарағанды облысы Ақтоғай ауданы Шашубай ауылындағы ШЖМ директоры Айман Бекболатқызы 20 жыл бұрынғы мәселенің сол күйінде қалғанына алаңдайды. «Еңбек жолымның бәрін осы білім беру саласына арнап келемін. Бірақ 20 жыл бұрынғы ауыл мектептеріндегі мәселелер әлі сол күйінде қалып келеді. Жоғарыда депутаттың дерегі дәл келтірілді. Бір мұға­лім бірнеше пәннен береді. Сора­қылығы, бір мұғалім сабақ бере­тін пәндер химия мен биология, тарих пен география, физика мен математика секілді бір-біріне ұқсас болса мейлі ғой. Олай болмай тұр. Оған қоса сарапшы Ж.Нұрбаевтың айтқан жабдықталу мәселесі де әбден күрделеніп кеткен. Сіз 10 компьютердің 2-еуі ғана істей­ті­ні­не таңдай қағып, бас шұлғып отырған шы­ғар­сыз. Ал біздің мектептегі компьютерлердің біреуі де істемейді. Оларды тізім­нен шығару дегеніңіз кә­дім­гідей «трагедия». Тізімнен шығару туралы аудандық білім бөліміне айтсаң, статистиканы, облыс әкімінің имиджін алға тартып кейін қайтарады. Бізге 5 балаға 1 компьютер деп көрсетілген статистика ғана керек», деп жанайқайын жеткізді жырақтағы мектеп директоры. Оның айтуына қарағанда, істен шыққан жабдықтарды тізімнен алып тас­тау үшін арнайы лицензиясы бар сараптама жасайтын ЖК немесе ЖШС керек. Олардың бәрі қалада орналасқан. Бір компьютерді тізімнен шығаруға 3 500 теңге төлеу керек. Ал шақырған маманды облыс орталығынан алдырып, қайтадан шығарып салу да қалтаны қағады.

 Шешім мен сенім

Себептерді сараладық. Енді оны шешудің қандай жолы жақсы нәтиже береді? Жуырда Үкімет отырысында баяндама жасаған Білім және ғылым министрі Асхат Аймағамбетов: «Қалалық және ауылдық мектептер, өңірлер, оқу орындары арасындағы білім сапасының алшақтықтығын қысқарту бо­йынша «Мобильді мұғалім», «Уақытша отбасы» қанатқақты жобасын енгізу, ауылдық мектептерден дарынды балаларды анықтау және қолдау, ауылдық жалпы білім беретін мектептерді оқыту материалдарымен, ком­пь­ю­терлік жабдықтармен және цифрлы техникамен жарақ­тан­ды­руды көздеп отырмыз», деді.

Бұл жобалар қаншалықты жемісін беретіні белгісіз. Ал осы проблемалардың бел ортасында жүрген жандар «Мәселені ашып көрсеттің бе, оны шешудің жолын да қоса ұсын» деген ұстанымға берік екендіктерін білдірді.

Ж.Нұрбаевтың айтуынша, аталған себептермен нәтижелі күресу үшін педагогтердің тә­жіри­бе алмасуын, біліктілік көте­руін және оқушыларды түрлі оқу сынақтарына, оның ішінде ҰБТ-ға дайындаумен айналысатын ресурстық орталықтар болуы керек. Сонымен қатар ондай орталықтар мемлекеттен қаржыландырылуы қажет. Ал мектептің менеджментін жолға қоятын білікті басшыларды тарту үшін материалдық-техникалық базасы, компьютерлермен қамтамасыз ету, сапалы интернет тарту міндеті жүктелген директорлардың жалақысы жоғары болғаны жөн және жан басына қаржыландыру жүйесін ШЖМ-ге енгізбеген дұрыс. Ал істемейтін құрал-жабдықтарды тізімнен шығару механизмін ретке келтірмесе, сапаға емес, көзбояушылыққа жұмыс істеуді жалғастыра бе­ре­міз.

Депутат И.Смирнова шетел­дік тәжірибені елімізге енгізуді ұсынды. «Елбасы Н.Назарбаев алдымызға дамыған 30 елдің қатарына қосылу міндетін қой­ды. Бұл – маңызды міндет, себебі барлығымыз дамыған, әлеуеті жоға­ры елде өмір сүргіміз келеді. Қазақстан дамыған ел­дер­­дің қатарына қосылу үшін бала­ларымыз сапалы білім алуы керек. Ал Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымына (OECD – Organіsatіon for Economіc Cooperatіon and Development) мүше елдерде ауылдық мектептер қаладағыға қарағанда жақсы жабдықталған. Себебі олар шалғайдағы бала­лар­дың мегаполистерде білім алатын қатарластарынан қалып қоймауын қамтамасыз етуді мақсат етеді. Бұдан бөлек, ма­ман­­­ның да рөлі жоғары. Қазір ауыл мұғалімдерінің еңбек­­ақысына көп қаржы қо­сыл­­майды. Білікті педагогтерді «Дипломмен – ауылға!» бағ­дарламасы секілді қала ірге­сін­де­гі немесе аудан орта­лығын­дағы кенттерге емес, шал­ғай­да­ғы елді мекендерге тарту үшін жұмысқа жөнді жағ­дай жасалып, қаладағы әріп­тестерінен екі есе жоғары жа­ла­қы төленуі тиіс», дейді.

Қос сарапшының сөзінен соң сапа алдыңғы қатарға шығады дегенге сенейік. Дегенмен, жүйелі жұмысты жүргізетін жергілікті атқарушы органдар мен жауапты ведомство бұл тиімді жолды құп көре қояр ма екен? Мәселе – сонда. Оған қоса Білім және ғылым министрлігі жоғарыда айтқан түрлі қанатқақты жобаларды, жол карталары мен мемлекеттік бағдарламаларды алға тартар. Қалай болғанда да Үкімет Мемлекет басшысының тапсырмасын орындауы тиіс. Негізі мұндай міндетті осыдан екі жыл бұрын Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев та өзі­нің «Қазақстанның үшін­ші жаңғыруы: жаһандық бә­се­кеге қабілеттілік» атты Қа­зақстан халқына арнаған Жол­да­уында: «Қала мен ауыл мек­тептері арасындағы білім беру сапасының алшақтығын азайту қажет. Үкіметке тиісті ұсыныстар беруді тапсырамын», деген-тін. Бұл мәселенің қордаланып қалғанына қоғам куә. 6 жыл бұрын Білім және ғылым министрі болған Аслан Сәрінжіпов «Үздік ұстаз» рес­публикалық байқауының же­ңім­паз­дарын марапаттау рәсімінде елі­міздегі 7 мыңнан аса мек­теп­тің 78 пайызы ауылдағы білім ошақтары екенін және ауыл мен қала мектептерінің білім сапасындағы едәуір ал­шақ­­тыққа алаңдайтынын айтып: «Мемлекеттің міндеті – әлеуметтік мәртебеге немесе тұрғылықты жеріне қарамастан, сапалы орта білімге тең қол­же­тімділікті қамтамасыз ету. Ауы­лдық балалардың қалалық құрдастарынан таланты еш кем емес. Алайда оларға мектепте тиісті білім берілмесе, бізге осы оқушылардың алдындағы есіктерді жапқанмен тең болады», деген-ді бұрынғы министр. Алайда алшақтық жыл өткен са­йын азаймай тұр. Сондайда осы ортаның, білім беру саласының қазанында қайнап жүрген маман А.Бекболатқызының «20 жыл бұрынғы ауыл мектептеріндегі мәселелер әлі сол күйінде қалып келеді» дегені еріксіз ойға оралады. Сарапшылар мен майталман мамандардың жанайқайы жоғарыға жетпей жатқандай сезіледі.