Осы жайды «Жамбыл және музыка», «Сөйлей бер, ақ домбырам дүрілдеген» деп аталатын зерттеулерімді біраз тиянақтап, «Жамбыл және музыка» дейтін екі бөлімді телехабарды дайындап, оны Жамбыл музейінде түсіріп жүргенде жергілікті көнекөз қариялардан естідім. Сол қариялардың бірі: «Угай-ай» әнімен Жамбылды айтысқа тартқан Нұрбектің Сарасы ғой, ал радиодан бұл әнді «Жамбылдың әні» деп бересіңдер. Бұл қате. «Сараның әні» деп неге анығын айтпайсыңдар? Сарадай бұлбұл ұмыт қала бере ме»? деді. Бұл сөз мені еріксіз елең еткізді. Көз алдыма «Угай-ай, угай, әй угай», деп күркіреген бас дауысты әнші Мұрат Толыбаев елестеді. Радиодан бұл әнді «Жамбылдың әні» деп беретін едік, ол да есіме түсті. Кейін ойландым да жүрдім.
Бір жолы белгілі музыка зерттеушісі Борис Григорьевич Ерзаковичтің: «У истоков қазахского музыказнания» деп аталатын кітабына ыждағатпен үңіліп, беттеп отырғанда «Әй, угай-ай, угай, әй, угай» деп айтылатын әннің хикаясы көзіме оттай басылды: «Одним из поэтических соревнований в традиции қайым өлең, известных в народе, является қайым өлең Джамбула-будущего великого поэта – с девушкой певицей Сарой. Он был записан нами в 1955 г. с напева известного поэта Таира Жарокова (1908-1965 г.г.), который был близок Джамбулу, часто бывал у него в ауле, помогал записывать его сочинения, 1955 г. составлялся сборник исследований творчества Джамбула, и Таир обратился ко мне с предложением написать статью о песнях поэта, в частности о песне «Әй-угай» которую он знает с напева самого Джамбула. Песня была написана на магнитофон, положена на ноты, затем ее опубликовали в статье «Из напевов Джамбула». Тогда я не подозревал, что мотив этой песни проводился қайым өлең Джамбула с Сарой. Только в 1986 г. я узнал от фольклориста Н.Турекулова об истории этого состязания.
В 1874-1875 гг. Джамбул, тогда еще мало кому известный акын, направился без приглашения в один из больших аулов Семиречья намереваясь принять участие в айтысах на предстоящей богатой свадьбе. Праздничные увеселения еще не начинались, и Джамбул, медленно проезжая на коне по аулу и выбирая юрту победнее, где бы он мог остановиться и отдохнуть после долгого пути, услышал, как у одной юрты доносились красивое, звонкое, женское пение. Он вошел в юрту и увидел в ней большую группу девушек, а среди них поющую красавицу. Это была Сара, дочь бая Нурбека. Она прервала свое пение, внимательно оглядела вошедшего с домброй на плече, скромно одетого акына и ради шутки, чтобы развлечь скучающих подружек, предложила ему посостязаться, на ее мотив в қайым өлең. Джамбул принял вызов Сары, и между ними состоялись следующие музыкально поэтические диалоги:
Сара: Нұрбек байдың қызы едім, атым – Сара,
Жеке келген бәйгіден мен бір дара,
әй, угай-ау угай, әй, угай, угай-әй, угай!
Өзің білмей кісіден жөн сұрайсың,
Қайда кеткен ақылың, байғұс бала,
әй, угай-ау угай, әй, угай, угай-әй, угай!
Жамбыл: Нұрбек байдың қызы едің – атың Сара,
Жеке келген бәйгіден сен бір дара.
әй, угай-ау угай, әй, угай, угай-әй, угай!
Жанамалап қасыңа келіп қалдым,
Бұл баланы жүргейсің есіңе ала,
әй, угай-ау угай, әй, угай, угай-әй, угай!
Сара: Әбсар барсаң, әбсар бар, Қызылжар бар,
Өзім сылқым, өзім сал, мен кімге зар?
әй, угай-ау угай, әй, угай, угай-әй, угай!
Шыңға біткен біреудің шынарымын,
Көлеңкемнен аулақ жүр, менде нең бар?
әй, угай-ау угай, әй, угай, угай-әй, угай!
Жамбыл: Әбсар барсаң, әбсар бар, Қызылжар бар,
Іздеп келдім өзіңе болып құмар,
әй, угай-ау угай, әй, угай, угай-әй, угай!
Сен де шынар, Саражан, мен де шынар,
Екі шынар қосылса көңіл тынар,
әй, угай-ау угай, әй, угай, угай-әй, угай!
(57-58-беттер. Изд. «Наука», 1987 г.)
После этого случайного состязания Джамбул и Сара неоднократно тайком встречались, полюбили друг друга. Джамбул просил отца Сары отдать ее ему в жёны. Но, как нередко бывало в те времена, Сару засватали за другого с большим калымом, и навсегда расстались. Как говорил мне Таир Жароков «Әй, угай» была любимой песней Джамбула, и он, вспоминая свою молодость, пел ее со слезами на глазах (60-бет).
Бұлбұл әуезді әнші-ақын Сарадан осылайша айырылған Жамбыл құсын алдырған аңшыдай жер соғып отырып қалады. Жыр кернеген көкірегін махаббаттың зар-запыраны кернейді. Езіліп, есеңгіреп жүріп, «Угай-ай, әй, угай», деп салатын Сараның кәусар үні есіне түскенде дүр сілкініп, бойын жиып ала қояды. Сараны көруге ынтығады. Ессіз адамдай шамырқана ширығып, жүрек бұлқынысы беймаза әлекке түсіп, Сара ұзатылған жерге қарай тарта береді. Адам түгіл Тәңірге жалбарынса да, Сара Жамбыл үшін ғарыштағы жұлдыздай алыстай береді, алыстай береді...
Жасындай жарқылдаған құштар сезімді, өршіл үмітті Жамбыл бәрібір жан ғашығы Сарамен ебін тауып жүздесіп жүреді. Жамбыл мен Сараның дәл осындай бақытты сәтін ғалым, халық композиторы Мырзатай Жолдасбеков: «Сара сонда көзінің жасын зарына қоса төгіп отырып, өмір бойы арманда, шерменде болып мұңлықта өтетінін айтады. Мұны сезген күйеуі бейшараны жәбірлеп, ұрып-соғады. Соншама қасірет пен қайғыны көтере алмай есіл Сара ақыры құсадан қайтыс болады. Осының бәрі есіне түскен Жәкең: «Сара десе дегендей еді-ау, шіркін!» деп күрсініп, үнемі терең ойға шомып, ыңылдап Сараның «Угайына» салып отырады екен. «Угай, угай, әй, угай» жұрт айтып жүргендей, Жамбылдың әні емес, Сараның әні! Қайырмасының өзі де әйел шығарған ән екенін байқатады» деп жазды. «Жүрегі жүз жыл жырлаған» дейтін дәйекті зерттеуінде (М.Жолдасбеков. «Асылдарым» 4-том. Эсселер, ойлар, тебіреністер. Астана. «Күлтегін» 2012 ж. 83-бет).
Ә, дүние... құбылып жатқан дүниеге не дерсің, тарих көлеңкесінде күңгірт тартып, келе-келе қараңғы үйде өлімсіреген әлсіз шырақтай сөніп, көзден таса, көңілден ғайып болып, енді «өлді, өшті дегізгендей болып, ә, бір күні дүниенің күңгірт бетіне тәңірдің сәулесі түскендей болып, көз жазып қалған әннің шырағы қайта жанғандай болып, мәз қылатыны бар. Қазақтың небір асыл әндері қандай тәлкекке түссе де, өзінің өлмейтін, өшпейтін құдіретін көрсетумен келеді. Бағы қайта жанған ондай әндерде қисап жоқ. Соның бірі – Жамбыл сүйген Сара секілді ізгі жүректі сұлулық періштесінің ғасырларға жететін классикалық әуезі.
Илья ЖАҚАНОВ,
Қазақстан мен Қырғызстанның еңбек сіңірген қайраткері, композитор, өнер зерттеушісі
