Саят атының сыны мен бабы

Саят атын таңдау

Саят атының дене бітімі кесек, кеуделі, сауыры шығыңқы, аяқ-қолы жуан болғаны ләзім. Жү­рісі нық, қозғалыс үстінде сү­рініп-қабынбайтын, яғни, қар­таймаған, тізесі кетпеген, мініске көнбіс, жүрісі шапшаң, елп­ек болуы қажет. Шабысты болса да артық емес. Себебі құс олжа­ны ұстаған соң артынан тез, жедел жету керек.

Көп жағдай да саятқа ұш­қыр, жүрдек, елпек жылқы таң­да­лады. Себебі бүркіт аңға түс­­кен сәтте құс иесі оған өте тез жетуі керек. Бүркіт қасқыр не­ме­се түлкіге түскен соң иесі же­дел­детіп көмекке келмесе, қы­ран­ның жазым болуы әбден мүм­кін.

Сонымен қатар өлкенің та­би­­ғи өзгешелігіне байланыс­ты саят атын таңдаудың өзіндік ер­ек­шелігі бар. Жері сазды не­ме­­се құмдауыт, топырақ қыр­ты­сы жұмсақ жерлерде күрек табан, кесе тұяқ, жүрісі жайлы әрі жылдам, сергек жылқы таң­далады. Таулы аймақтарда тұяғы шымыр, алды-арты тең, тұр­паты жатаған, биік қыратты жер­де туып-өскен, күдірден жол тауып жүретін жылқы қо­лай­лы.

Саятқа әбден дағдыланған жылқы аңды адамнан бұрын се­­зеді. Пысқырып, құлағын қай­шы­­лап белгі береді. Сол кезде құ­с­бегі бүркіттің томағасын сы­­пы­рып, жан-жағын шолды­ра қоя­ды. Кейбір жағдайда құс аңды адам көрмейтін таса жер­ге барып басады. Оны ат құс­бе­гі­ден бұрын сезіп солай қарай өзі алып барады.

Саят атының аяғындағы жү­­рек­шесі бүтін болуы керек. Со­сын қайырма немесе бүр­шік тағамен тағаланады. Өйт­кені тау-тасқа, тік еңіске сал­ған­да аттың аяқ жүрекшесі тез мұқалады. Осы жағдайдан сақ­тану үшін көбінде қайырма таға­мен тағалайды.

 Саят атының сыны

• Сыртынан қарағанда бітім-тұл­ғасы зор, қырынан қарағанда тұрысы бүкірлеу болады.
• Қабырғасының қара еті қа­лың һәм сүйегі жуан бітеді.
• Байлаулы тұрғанда тұтас де­несін алдына қарай ұмсына со­зып ұстайды.
• Жүргенде төрт аяғын нық әрі тең тастайды, үстіне ер са­лып байқағанда тұла бойы тегіс­те­ліп көрінеді.
• Артық қимыл жасамайды, бір орында үнемі шұлғып тұ­­ра­ды. Бұл кең мінезділігінің бел­гісі.
• Саят атының басы сүйір бол­ғаны жақсы, өйткені, жедел шап­қанда жел жарып қозғалуға ыңғайлы.
• Басы сүйір, тұмсығы үшкіл жылқы иіс сезгіш қабілетке ие. Бұл саят аты үшін таптырмай­тын қасиет. Аңның қайда жүр­ге­нін тез сезеді.
• Буындары өте мықты,
  тө­рт тұяғының қыры өткір, жон те­рісі қалың болғаны жақ­­сы. Ал қолтық-шап тері­сі жұқа бол­ғаны абзал. Мұн­дай жыл­қы­ның тыныстау мүм­кін­ді­гі зор келеді. Тынысы кең жыл­қы ер­кін көсіледі.
• Аяқ тұрқы ұзын, тұмсық үсті дөңес, жазық маңдайлы, жа­йын ауыз, шоқтығы етжеңді, жалы қалың болғаны абзал. Жай тұрғанда шоқтығын сауыры­нан биік ұстайды. Мұндай жыл­қы­ның мінезі жайлы болып келеді.
• Жүргенде басын көтеріп ұс­тайды, қаз мойын, денесі төрт­бақ келеді. Дене бітімі кесек, кеуделі, сауыры шығыңқы, жуан сіңірлі болады. Қара етті, төрт сирағы ұзын, иықты, омы­рау­­лы, екі бұты алшы, аяғы­ның аралары алшақ бітеді.
• Құлақ түптері жақын орна­лас­қан болса, мінезі жайлы, үйір­сек келеді. Жүрісі қатты ат қы­ран құсты мезі ететіндіктен саят­қа жарамайды. Саят атының жү­рісі жайлы, аяңшыл, жүрдек, шап­қанда ұшқыр, мініске көн­біс, жүрісі шапшаң болуы қа­жет.

Саят атын баптау

Құсбегі адам саятшылық жа­­сап, бүркітке аң ілдіру үшін өзі мініп-түсетін саят атын бап­­тай­ды. Ол үшін: саятқа таң­дап ал­ынған жылқының етін қа­ты­рып, бүркітті алып жү­ру­ге дағдыландыру және құс пен атты үйлестіру сияқты жұ­мыс­тар­ды тиянақты атқару қажет.

Саят атын жаз бойы үйірде ұс­тайды. Мінілмейді. Күзде жыра салып, толық тойынғаны абзал. Күйі қануы керек. Одан кейін оны күзге салым құс ша­қы­ру, шырғаға келе бастаған кез қыр­күйектен бастап ұстайды да, қазан айының біріне дейін етін қатырады.

Етін қатыру үшін қағыр (та­қыр) жерге арқандайды. Ал­ғаш­қы үш күн суармай, қақ­тықтырады.Төртінші күні қан­ды­рып суарады. Одан соң екі күн­де бір суарады. Соңында күн ара­латып суарады.

Саят атын ұстаған соң бір апта бойы таңертең-кешке ауыл маңайына тер шығармай аяңдап жүреді. Екінші апта бойы желе шоқытып, аттың арам терін алады. Кейін белгілі қашықтарға шауып, үш-төрт күн қатарынан таң асырады.

Еті толық қатқан ат тер­ле­мей­ді әрі тау-тасқа жүр­генде енті­гіп, шал­дық­пай­ды, тынысы кеңіп, жүрген сайын ашылып оты­рады. Арымайды, күйін ұзақ уақыт қалыпты ұстайды.

Саят атын баптау – құстың түлек пен қайыруына да қатыс­ты жүргізіледі. Яғни, жазда тү­­лекте отырған құсты иесі та­­мыздың ортасынан бастап қа­йы­­рады. Былайша айтсақ, қыс түсіп күн суымай тұрып құсбегі бүр­­кітінің етін қатырып, аң қа­ғу­­ға дайындайды. Бұл әрекет 30-40 күнге созылады.

Бүркіттің қайыруы қанып, аң қағуға икемделе бас­та­ған кезін білу үшін оны шыр­ғаға шақырады. Бүркіт шыр­ға­ны ұс­таған соң қызылға ша­қыр­ған­­да (қызыл ет көрсетіп қолға қондыру) шырғаны тастап қолға келетін болса, саят атын дайын­дай­ды.

Саят атын баптау жүйрік жыл­­қыны баптау сияқты күр­де­лі емес. Жүйрік аттай ішін тарт­тырып жаратпайды, тек етін ғана қатыру мақсат. Оны арқан­дап қойып, таңертең, кешке жа­қын маңайға тер шығармай аяң­дап жүру керек. Әйтпегенде, ар­қанда тұрған семіз ат аңға шығып, ұзақ жол жүргенде «топқазы» болып қалады.

Еті қатқан аттың аңға шық­қан­да қарыны тоқ болғаны жөн. Себебі құс салғанда ұзақ жүріс жүрген сайын ішіндегі шөп кетіп, іші тартылып тұрады. Түнде шөпті мол салып тойдырып алады да, таңертең аңға шығарда суарып шығады. Егер суармаса, сусап шөлдегендіктен топқазы болады. Саятқа алаң-елеңнен шықса, күн көтерілген кезде суара беруге болады.

Саяттан қайтқан соң атты 2-3 сағат қаңтарып қояды. Түн­де шөпке қоярда көнге аунатып алса тері кепкенге пайдалы.

Саят атына қыс бойы сұлы, көк шөп, жем берген жөн. Ат қара етін ұзақ ұстайтын болса қыс бойы мінуге жарайды. Мұн­дай берік жылқылар некен-саяқ кездеседі.

Саят атын көбіне екі ай мі­ніп алмастырып отырады. Ал­­­мас­­тыратын екінші атты 6-7 күн бұрын ұстайды. Қыста ұс­таған атты күн аралатып суарып, шөбін дембіл-дембіл аздан беріп, үнемі қозғалтып, аяң­да­тып отырса 7 күннен соң бабына келеді.

 Саят аты мен бүркіттің үйлесімі

Саятшылық кезінде саят аты мен бүркіттің үйлесімі болмаса аң қағу мүмкін болмайды. Яғни, ат пен қыранның бір-біріне бауыр басуы, нақтырақ айтқанда, бүркітті балдақтап аттың үстіне алып жүргенде және ол ұшып-қонғанда ат үрікпеуі қажет. Екіншіден, құстың атқа үйренуі аса маңызды. Яғни, бүркіт саят кезінде аттың үстінде тыныш отыруы, шақырған жағдайда өзі келіп қолға қонуы, аттың әртүрлі (желіс, шабыс, аяң, т.б) жүрісіне көндігуі қажет.

Жалпылай алғанда, саят аты жуас кең мінезді болғанымен шабан-шобыр болмауы керек. Ша­бан ат аң қағуға қолайлы емес. Ал әрі жүрдек, әрі жуас жыл­қы көп кездесе бермейді. Кез­дескеннің өзінде құспен үй­леспесе қиын. Сондықтан қазақ құсбегілері саят аты мен қы­ран құсты бір-біріне бауыр бас­ты­ру үшін арнайы айла-тәсіл қол­дан­ған. Мысалы:

• Саятшылыққа арнайы бап­та­ған ат бұрын-соңды бүркіт алып жүрмеген болса, оны ұстап алып, үйдің маңына аяғына шідер салып арқандайды.
• Арқандаулы тұрған аттың қасына бүркітті тұғырымен қоса қондырып қояды. Қысқасы, атқа құсты көрсетеді. Қасына бүркіт келіп қонғанда ат үрке ме, жоқ па соны қатты қадағалайды. Бүркіт жалпылдап қанат жайғанда ат бірден шошынып үріксе, бұл ат ешқашан көндікпейді деген сөз. Сол себепті, бүркітті әкел­ген­де артық қимыл жасаудан сақтанған абзал.
• Егер ат үркіп, аз-маз секем­ден­се, бүркітті алысырақ апарып қондырады. Ат оған бауыр басқанға дейін (үрікпей үйренгенге дейін) сол жерден қозғамайды.
• Аттың бүркітке бойы үй­­ре­не бастағанда, құсты да жа­қын­датып қондырады. Осы­лай күн сайын жақындата береді. Ақырында қасына алып келіп ұстайды. Осы істі бірнеше күн тіпті бірнеше апта қайталайды.
• Ат құсты қасына жақын­дат­қаннан кейін, бүркітті ат­тың қасына отырғызып қо­йып, аяғына шідер салып (кенет шо­шынып үркіп кетпеу үшін) ерттейді. Одан кейін бүр­­­кітті қолға көтеріп ердің үс­тіне қондырып, қайтадан түсі­ріп, байқайды. Бұл әдісті атты шошын­дырмай үш-төрт күн қайта­лай­ды.
• Төртінші күні құсбегі бүр­кіт­ті қолға ұстаған күйі атқа отыра­ды, қайта түседі. Бірақ жүр­мейді. Ескеретін жағдай, алғаш рет атқа мінгенде бүркіттің қанат-құйрығын аттың көз-басына тигізбеген дұрыс. Құстың қанат-құйрығына үйренбеген жылқы бір шошынса, екінші қайта ешқашан көндікпейді. Осы әдісті жалықпай қатарынан үш күн қайталайды.
• Егер аттың бойы үйренбей жат­­тықпаса, жоғарыдағы әдіс-тә­сіл­дерді ұзақ уақыт, яғни, аттың бойы үйренгенге дейін қайталай беру қажет. Ат бүркіт­ке толық үйренбей саятқа шығу қа­терлі.
• Жоғарыдағыдай, атты бүр­кіт­ке жуасытқан соң, бүркіт­ті атқа жуасыту керек. Ол үшін бүр­­кітті атқа алып жүріп жат­тық­­тырады. Аттың жүрісіне үй­­ренген құс тыныш отырады. Ат пен бүркіт бір-біріне толық үй­лескен соң аң қағуға шығуға болады.