Таным • 26 Ақпан, 2020

Үкілім-ай

1497 рет
көрсетілді
9 мин
оқу үшін

Қазақтың халық әндерінің ішін­де нағыз інжу-маржан дерлік бір ғажайып ән – «Үкілім-ай!» Бұл осы күнгі болып жататын жеңіл-желпі ду-ду отырыстарда, тіпті, тойлардың өзінде дызылдап, безек қағып айтылатын «Үкілім-ай» емес, оның әуезі арманды, аңсаулы жүректің ғұмыр бойы өшпейтін уһілін тереңнен қозғайтын, тұңғиық сыры бес батпан... күрсіндіріп отырып кешегі бір ессіз, мұңсыз күндердің бар қызығын жайнатып тұрып алға тартатын ән.

Үкілім-ай

«Үкілім-айдың» осы бір классика­лық нұсқасын сырлы сезіммен жү­рек сыздата әндететін Байғали Досым­жа­новтың үніне ешнәрсені теңгергің келмейді. Оған таңғалған жандардың ішінде Ришат Абуллиннің: «Үкілім-айға» әнші біткен ынтық. Бәрі айтқысы келеді. Бірақ жүректері дауаламайтын болуы керек, бәрі іштей тынады. Менің де батылым бармайды. Бір жолы Суат Әбусейітовтің орындауында тыңдадым. Оның жүрегі де тебіреністі жүрек, «Үкі­лім-айды» еріксіз тыңдатты. Әзір­ше «Үкілім-айды» осы екі әншіден тың­дап жүр, біздің жұрт. Бізден кейінгі тол­қынның зердесіне жете ме, жетпей ме, бұл «Үкілім-ай», осыған ойланып қа­лам да, Байғалидың үнін естіп отыр­ған­дай: «Бәрібір қияметқайым болса да өлмей­тін ән», деп өзімді жұ­бататыным бар» деген сөзін де әр кез ес­ке алатыным бар.

...1974 жылдың қоңыр күзі. Біраз халық әндерін радиоға (бұл кезде мен музыка редакциясының бас редакторы едім И.Ж.) қайта жаздыруды ойлас­тырып, белгілі әншілерді шақырып, олардың пікірін ыждағатпен тыңдап, көкейлерінде не сыр бар, не тілек бар, қандай әндер елеусіз, ескерусіз жатыр, осының бәрі-бәрін ақылға салып, қозғай бастадық. Көптеген әніміздің төл сөзі өзгертіліп, со­циа­листік қоғамның саясатына орай насихат құралы ретінде, тіпті, басқа бір ән болып айтылғаны қия­наттың қия­наты еді. Амал не, халық мұ­расы­на жасалған бұл қорлыққа да төзіп бақ­­қанбыз. Ғажайып әндеріміздің өз сөзін қалай ғана қалпына келтіреміз, деп дәрменсіз ойға тіреле беретінбіз. Осы ой жүрек сыздатып жүргенде бір жолы радионың әншісі Суат Әбу­сейітовпен сырласу үстінде ол кісі: – «Үкілім-ай» әнін мен де айтам, бірақ, Бай­ғали ағадан жасқанам да жүрем. Байкеңнің толғауы ол бөлекше бір дүние. «Менмін!» дейтін әншілердің өзі Байкеңді тыңдағанда: «Ә, дүние!» деп еріксіз шер күйігін тартатын шығар. Ән­шінің әншісін құсалы ғып қоятын бір құдіретті ән.

Мен «Үкілім-айды» айтайын деп айт­қам жоқ, оған түрткі болған Шәкен аға... Айманов! Ол кісі кейде өзінің емен-жарқын отыратын көңілашар сәт­терінде: «Әй, Шұбат, бүгін үйге кел», дейді әмірлі үнмен. Еркелеткені. Сол отырыс әнмен өтеді. Бейсеубет қысыр сөз болмайды. Шәкен аға толқи сөй­леп, керемет әндерімізді бірінен-бірін асырып, музыка ғұламаларының ойына оралмайтын, аузына түсе бер­мейтін терең мәнді тебіреністі сөздерді айт­қанда, өзіміз орындап жүрген әр әнге тереңірек үңілуіміз керек екен деп ойланып қаламыз. Сондай тол­ғанысты әңгіменің бір тұсында Шә­кен аға «Үкілім-айды» жай ғана ыңыл­дап отырып: «Әй, Шұбат, ұғып ал, «Үкі­лім-ай» Байғали Досымжановтың ән­шілік паспортына айналды. Сен де соған ұқсауға тырысып жүрсің. Айт... айтқаның жақсы. Бір әнді әр есті әнші әр қырынан жарқыратады. Сәтті орындалып, жан-жүректі тербеп жатса, ол әннің інжу-маржан делінетіні де сондықтан. «Үкілім-айдың» кейбір сөзі өзгерістерге ұшыраған. Оны екінің бірі байқай бермейді және оны зерделеп жүрген де ешкім жоқ. Әуезі құдіретті болған соң, соған қызығып, әркім өзде­рінше жамап-жасқаған өлең жолдарын, тіпті, тұтас шумағын қосатыны бар. «Үкілім-айдың» әуені амалсыздан сол сөздерді сүйретеді де жүреді, жаман жарға душар болған есіл азамат секілді. Шұбат, өзің қарашы, қазақтың әндегі өлең ұйқастарында мін болмайды, емін-еркін қисындасып, әуездің үн иіріміне еш қылау түсірмейді. Байғали орындайтын «Үкілім-айдың»:

Ауылым көшіп барады Ылайкөлге,

Дүрия бешпент жарасар қынай белге,

Үкілім-ай , жеңеше-ай,

Сағындым сені... сені өзгеше-ай!

Қайран жар қайта айналып қосыл­май ма,

Айналайын, көзіңнен жылай көрме,

Үкілім-ай , жеңеше-ай,

Сағындым сені... сені өзгеше-ай! – деп келеді алғашқы шумағы. Енді қара, Шұбат, осы шумақтың үшінші жолы әнде: Қайран жа-ар айналып қосылмай ма, деп айтылады. «Жар» деген сөз ән өлшемін буынға бөлгенде амал жоқ, «жа-ар» деп екіге бөлініп, екі буын боп тұр. Бұл – тіземен келтіру. О бастағы сөзін білмегендік. Біз – Байғали До­сым­жанов, Кәукен Кенжетаев, Ри­шат Абдуллин, Әнуарбек Үмбет­баев... е,­ бұған қадірлі Бекен Жылыс­баев­­ты да қосайық, бәріміз ғайыбынан бас қоса қалғанымызда әлгі «қайран жа-ар» дейтін жерін: «Қайран ғашық айналып қосылмай ма» деп айтушы едік. Ал Байғали осы жолды ұмы­тып қалыпты. Кейін біз осы жерін «бұл қалай?» дегенімізде Байғали: «Сол күні радиостудиядағы дыбыс режиссерлері жата жабысып, бүгінгі жаздырған әндеріңіз дұрыс, енді «Үкілім-айды» жаздырыңызшы деп болмай қойды. Сол күні асығыстау едім. Амал жоқ, көндім. Әнді жазу үстінде «жа-ар» деген сөз қайдан аузыма түсе кетті, білмеймін, ән со­лай жазылды. Бірақ кейін соны ес­ке алып, іштей «әттеген-ай» деп өкі­ніп, қорғаншақтап, қысылып жүр­дім. «Қалайда қайта жаздырам» деу­мен уақыт шіркін өте берді. Ән радиодан айтылған сайын дегбірім қашады. «Ән сөзі осылай ма?» дейтін тірі пенде жоқ. Ол сөзді, Шәкен, өзің­нен ғана естіп отырмын, «Үкілім-ай­ды» қайта жаздырам. Әттең, да­уыс баяғыдай емес. Жүрек те салқын тар­тып қалыпты. Бұл әнге үздіккен жанның құштар сезімі керек, оның жалыны да басылып бара ма, әй, солай шығар» деді. Бұл − Байғалидың шын сөзі. Ә, шіркін, «Үкілім-ай»... ал, Шұбат... Суат дейтін атың түйенің шұбаты боп кетті, ха-ха-ха! Ашыған айран... иә, көксуы кілкілдеген іркіт болмай тұрып, «Үкілім-айдың» әлгі жолын түзеп айт... түзеп! Оған сенің әншілік құдіретің жетеді, мен сені сүйіп тыңдаймын ғой» деді.

«Үкілім-ай» жөнінде мұндай уәжді Суат ән сөзіне өте зерделі профессор Бекен Жылысбаевтан да естіді. Семей, Баянаула жағы: «Қайран ғашық айналып қосылмай ма?» деген жолын ежелден айтатынын білді. Ән оны тебірентті де жүрді.

...Кейін Суат Әбусейітов «Үкілім-айды» Шәкен Айманов айтқан сөзбен радиоға жаздырды. Суаттың орындауы да адамды арманды, аңсаулы жан етіп қоятын толғанысты дүние боп шықты. Радиодан беріле бас­та­ды. Ал бір күндері радионың под­вал­­дағы фонотекасында батерея жары­лып, ыстық судың буы көп плен­ка­ны бүлдіріп, істен шығарды. Оқыс апат. Қаншама музыкалық шығарма іс­тен шықты, ол өкініштің орны тол­майтын бір сұмдық оқиға болды. Көп шығарманың ішінде Суат Әбу­сейітов жаздырған «Үкілім-ай­дан» да айы­рылдық. Біраз асылымыз осылайша опын­дырды.

Суат Әбусейітов «Үкілім-айды» қай­­та жаздырам деп көп қамданып, ре­пе­тиция жасап жүрді. Уақыт өте берді. Ә, дүние, қай арман орындалып, қай тілек алдыңнан шығып жатыр, мақпалдай жұмсақ, сырлы әуезі жан тебірентетін Суат Әбусейітовтей ақылды, сырбаз, байсалды, сері көңілді жайсаң жаннан бір күні біз де айырылып қалдық. Қайран әнші «Үкілім-айды» өзімен бірге ала кетті...

 * * *

Суаттың:

«Үкілім» деп атыңды ардақтадым,

Көп баруға аулыңа ар сақтадым.

Аңдып жүрген дұшпанға сыр білдірме,

Бұдан артық айтуға сөз таппадым,

− деп уһілеген үні күні бүгінге дейін жүрегімді ұйытады да жүреді.

 

Ілия ЖАҚАНОВ,

Қазақстан мен Қырғызстанның еңбек сіңірген қайраткері,

композитор, өнер зерттеушісі