Медицина • 28 Ақпан, 2020

Коронавирус қалай тарайды?

6203 рет
көрсетілді
12 мин
оқу үшін

Дүйім дүниені дүрліктірген «коронавирус» сөзі «қаржы дағдарысы», «терроризм», «зілзала», «цунами» және т.б. сөздерден де қорқынышты болып, әлемдік деңгейдегі ең өзекті мәселеге айналып барады. Ауру қоздырғышы – вирус. Табиғатта ауру тудыратын микроорганизмдер өте көп: бактериялар, коккалар, бациллалар, рикетсиялар, хламидиялар, саңырауқұлақтар, микоплазмалар, вирустар деп тізбектеліп кете береді. Бұлардың ішіндегі ең күрделілерінің біріне вирустар жатады. Вирустар басқа микробтарға қарағанда ең ұсағы, егер басқа микробтарды микроскоппен ғана көретін болсақ, ал вирустардың ұсақтылығы соншалық, электронды микроскоппен ғана көруге болады.

Коронавирус қалай тарайды?

Вирустардың басқа микроорганизмдерден ерекшелігі сол, бұл бактериялар өтпейтін арнаулы сүзгілерден өтіп кетеді, зертханаларда қолдан жасалған жасанды қоректік орталарда өсіп-дамы­майды, тек тірі торшаларда ғана тіршілік етеді, тірі немесе структурасы алдын ала бұзылып, ұнтақталған ұлпаларда, тауық жұмыртқасының эмбрионында ғана өсіп-өнеді. Вирустарды 1842 жылы Д.Ивановский ашқан болатын. Алғашқыда оны вирустар, яғни «у» деп атады. Қазір оның түрі 200-ден асып кетті.

Вирустарды зерттейтін ғылымды ви­ру­со­логия деп атайды. Құрамын­дағы қыш­қыл түріне байланысты рибонук­лейнді (РНҚ) және дезаксириболнуклейнді (ДНҚ) деп екі топқа бөледі. Вирустарда өз кезегінде ортапоксвирус, герпесвирустар, аденовирустар, парвовирустар, реовирустар, парамиксовирустар, ортомиксовирустар, коронавирустар және т.б. болып бөлініп кете береді.

Вирустар микроорганизмдердің басқа түрлеріне қарағанда өте күрделілігімен, зардап­тылығымен және тез жұққыш­тығы­мен ерекшеленеді. Адамзат тарихын­дағы жүздеген, мыңдаған емес, тіпті мил­лион­даған адамды өлімге ұшыратқан эпи­де­мия­лық, пандемиялық жағдайлар осы вирус­тардың әсерінен болған. Егер ауру бір елдің едәуір бөлігін қамтыса оны «эпи­демия» дейді де, егер бұл құбылыс бірнеше елдерді қамтитын континенттік деңгейге дейін жетсе «пандемия» деп аталады. Жануарлар арасындағы мұндай жағдайды сәйкесінше «эпизоотия» немесе «панзоотия» дейді.

Әріге бармай-ақ соңғы жүз жылдан бер­гі ғылыми деректер вирустар мил­лион­даған адамдардың көзін жойғанын көр­сетеді. Өткен ғасырдың 18-19 жылдарында болған «Испанка» пандемиясының негізгі себебі тұмау ауруының (H1N1) штам­мы болып, соның салдарынан ауру­ға шалдыққан 550 миллион адамның 50 мил­лионы өлімге душар болды. Кейбір деректерде 100 миллион деп айтылады, ауру Еуропа, Азия асып, Америкаға дейін жетті. 1957-1958 жылдардағы Азия тұмауынан (H2N5) 70 мың, 1968-1969 жылдардағы Гонконг тұмауынан (H3N2) 37 мың, 2003-2009 жылдардағы құс тұмауынан (H5N1) 360 адам, 2009-2010 жылдардағы шошқа тұмауынан (H1N1) 2600 адам өмірмен қош айтысты.

Дәл қазіргі дүниені дүрліктірген коронавирус өте аз зерттелген вирустарға жатады. Ашылғанына да көп бола қойған жоқ, 1968 жылы ғана жеке топ ретінде бөлінді. Коронавирус дейтін себебі, ауру қоздырғышын электронды микрос­коппен қарағанда вирустың антигендік құрылымы (нуклеокапсид) ортасы дөңге­лек­­теніп келіп шет жақтарынан жан- жаққа қарай бұтақ тәрізді өсінділер тарай­тындықтан оны коронаға (тәжге) ұқ­сатып коронавирустар деп атап кеткен.

Коронавирус тудыратын аурулармен адамдармен бірге ірі қара мал, түйе, шошқа, ит, мысық және т.б. жануарлар да ауырады.

Коронавирустар негізінен тыныс алу, ас қорыту, жүйке жүйесін көп зақым­дайды. Ауру көп жағдайда жеңіл өт­кенімен, оның кейбір штаммдарынан күрделі асқынулар пайда болады. Ко­ро­навирустар мутацияға өте бейім келе­ді, бір түрден екінші бір түрге жылдам өзгеріп, алғашқыда жануарларда, со­ңы­нан адамдарда, белгілі бір уақыттан кейін қайтадан жануарларда ауру тудырады.

2019-nCov Ухань коронавирусы деп аталатын жаңа коронавирус алғаш рет 2019 жылы бөлінді. Бастапқыда онымен балық базарына барған адамдар ауырды, адамдар ауруды жануарлардан жұқтырды деген болжам бар, бірақ қандай жануар екені айтылмады. Ақпарат құралдарының деректері бойынша айтылған базарда теңіз сүтқоректілерінен басқа, жарғанат, тауық, қоян, жылан және жануарлардың басқа да түрлері сатылған. Осы жануар­лардың бірі ауру ошағы болуы мүмкін, вирус зооноз ретінде жануарлар мен адамдар арасындағы байланыстан немесе көптеген микробтар тәрізді ауалы-тамшылы жолдар арқылы тараған. 2020 жылы 20 ақпанда дәрігерлер вирустың адамнан адамға жұғатынын дәлелдеді.

Негізгі жұғу жолы ауалы-тамшылы, яғни адам жөтелгенде, түшкіргенде, сөйлегенде жұғады. Сирек жағдайларда болса да жұғудың контактілі түрі де кез­деседі. Тыныс алу, ас қорыту және жүйке жүйесінің ішіндегі ең көп зақымдалатыны тыныс алу жүйесі.

Аурудың белгілері өкпе қабынуының және жедел респираторлық синдромның ауыр түрінің белгілеріне ұқсас келеді. Ауырған адамда құрғақ жөтел пайда болады, мұрыннан су ағады, тамағы жыбырлайды, температура 380 С және одан да жоғары болады, тыныс алу қиын­д­ап, ауа жетпей қалады, адамның көкі­рек тұсы қатты ауырады, басы ауырады, еттерде ауыр­сыну белгілері пайда болады (миалгия), әлсіздік белең алып, өкпе ұл­па­ларының прогрессивті бұзылуы салдарынан адам естен танып, өліп кетуі де мүмкін.

Коронавирустар тұқымдасы 40 түрлі вирустан тұрады. Өткен ғасырда тіркелген коронавирустар жедел респираторлық вирустық инфекциялардың қоздырғышы ғана болып, аса қауіп тудыра қоймаған болатын. 2003 жылы коронавирустың ТОРС-СоV деген түрі әлемнің 33 елінде пнев­мо­нияның (өкпе қабынуының), кә­дім­гі пневмонияға тән емес түрін та­ра­тып, одан 623 адам көз жұмды. Ға­лым­дар Уханьдағы 2019-nCoV корона­ви­русы мен өкпе қабынуының өте ауыр түрін қоздыратын ТОРС-СоV коро­навирусының бір-біріне 70 пайыз ұқсас екенін анықтап отыр. Коронави­рустар тарататын пневмония бактериялар тарататын пневмонияға қарағанда өте күрделі әрі жылдам өтеді. Мұндай жағдай ауруға жылдам диагноз қойып, емдік шаралар жүргізуді қиындатады.

Коронавирустың МЕРС-СоV деген түрі 2012 жылы Сауд Арабиясында ін­дет­тің өте ауыр респираторлы синдромын тудырып, одан 416 адам өлімге ду­шар болды, бұл көрсеткіш ауруға шал­­дық­қан адамдардың 35 пайызы бола­тын. Адамдар ауруды түйелерден жұқ­тыр­ған. Қазіргі жаңа коронавирусты ғалым­дар 2002 жылы Қытайда өкпе қабынуы­ның өте ауыр, кәдімгі өкпе қабынуына ұқса­майтын түрінен эпидемия тудырған SARS коронавирусына ұқсатып отыр.

Аурудың біліне қоймайтын инкуба­ция кезеңі өте қысқа 6-14 күн аралы­ғын­да, ал ауру адамнан адамға жұғатын болса тіптен қысқа болып 5-6 күннен ары аспайды. Мұндай қысқа мерзімде аурудың белгілері толық пайда болып үлгермейтіндіктен аталған індет­ке диагноз қою қиындық тудырады. Сондықтан емдеу шаралары кеш басталып, көп жағдайда нәтижесіз аяқталады. Коронавирусты індеттің клиникалық белгілері жедел респираторлық вирус­ты аурулардың белгілеріне өте ұқсас ке­летіндіктен дұрыс диагноз қоюға мүм­кіндік бермейді.

Иммунодиагностикалық зерттеу әдіс­тері арқылы нәтижелі диагнозды ауруды жұқтырғаннан кейін 21 күннен соң ғана қоюға болады. Иммуноферментті талдау (ИФА) арқылы диагнозды ауру пайда болғаннан кейінгі 10 күннің ішінде қоюға мүмкіндік туады. Ең нәтижелі әрі жылдам қойылатын диагноз әдісіне молекулярлық-генетикалық құбылысқа негізделген полимеразды тізбекті реакцияны (ПЦР) жатқызамыз. Оған сынама ретінде қанды, сілекейді және басқа да физиологиялық сұйықтықтарды қол­данады. Бұл әдіс арқылы диагноз қоры­тындысын 4-5 сағат әрі кеткенде 1 күн­нің ішінде алады. Аталған әдіс ДНҚ фраг­менттерінің ең аз мөлшерінің өзін көбей­туге мүмкіндік туғызады. Бірақ бұл әдіс арқылы диагноз қою қымбатқа түседі.

Емдеу әдістеріне келетін болсақ, жаңа коронавирусқа тікелей қарсы әсер ететін препарат әлі табылған жоқ. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының хаттамасы бо­йын­­ша науқас толық оқшауланады да, ауру­­дың ауыр, жеңілдігіне, індетті құбы­лыс­тың өту ерекшелігіне байланыс­ты жалпы вирусқа қарсы емдік шаралары жүргізіледі.

Індеттен қорғанудың қарапайым әдіс­теріне мыналар жатады: қолды сабындап жуу, соңынан спиртпен сүрту, жөтелгенде немесе түшкіргенде ауыз бен мұрынды орамалмен жауып тұру, тұмау және суық тию белгісі бар адамдармен көп араласа бермеу жолдарын қарастыру, жұмыртқа және ет өнімдерін қайнатқаннан кейін қолдану, үй жануарлары мен жабайы аңдарға көп жақындай бермеу және т.б.

Қазіргі таңда коронавирус індетінің алдын алу үшін қолданылатын вакцина жоқ. Қытай ғалымдары вакцина алу жолда­рын қарастырып жатыр. Олар індет қоз­дыр­ғышын бөліп алғанмен, вакцина жасауға қажетті штаммды әлі толық анықтай алмай отыр. Бұл өте ауқымды ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуді қажет етеді.

Негізінде жұғымталдылығы өте жоғары коронавирус тәрізді індетті аурумен күресудегі ең негізгі шара – аурудың алдын алу үшін организмді вакциналық препараттардың көмегімен иммундау. Қазақ «Ауырып ем іздегенше, ауырмайтын жол ізде» деп бекер айтпаған ғой.

Зардабы өте жоғары, әлі толық зерт­теле қоймаған, елімізде бұрын-соңды тір­келмеген коронавирус тәрізді экзоти­калық аурулар бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстарын биологиялық қауіпсіздік деңгейі жоғары зертханалық орталықтар мен институттар ғана жүргізе алады.

 Мұндай мүмкіндігі бар кәсіпорын Қазақстанда екеу ғана. Бірі – Отардағы Биологиялық қауіпсіздік проблемалары бойынша ғылыми-зерттеу институты, екіншісі – Алматыдағы Орталық референттік зертхана.

Ал күрделі ғылыми-зерттеу жұмыс­тарын жүргізуге Орталық референттік зерт­хананың мүмкіндігі мол. Бір ғимарат­та 3 министрліктің ғалымдары жұмыс істейтіндіктен ғылыми-зерттеу проблемаларын бірлесе, кешенді түрде шешуге толық негіз бар. Әкелінген сынамалар жан-жаққа тасымалданбай бір ғимарат ішінде жүргізілетіндіктен, оның сыртқы ортаға таралуына жол берілмейді.

Бір айта кететін жайт, «Ветеринария бойынша ұлттық референттік орталы­ғының» Алматы филиалының жарғы­сында ғылыми-зерттеу жұмыстарымен шұғылдануға болады деген пункттің жоқтығы. Бұл мәселені шешу аса қиын емес әрі кеткенде 10-15 күннің ішінде орын­­далатын шаруа. Сонымен бірге орта­лық­ты ғылыми дәрежесі мен атағы бар кадр­лармен толықтыру қажет. Елімізде аудан­дық, облыстық, республикалық дең­гей­лерді қоса есептеген­де 200-ге жуық вете­­ри­нариялық зерт­хана бар. Атал­ған ор­та­лық, осы зерт­ханаларға өзі­нің рефе­рент­тік (қазылық) қызметін өз дәре­жесіне сәй­кес атқаруы үшін ғылым мен білім­нің соң­ғы жетістіктерін зерттеп, оны өз қыз­меті­не пайдалана алатын ғылыми-практика­лық әлеуеті жоғары орталық болуы тиіс. Мұндай орталықтағы ғылыми жұмыс коронавирус қана емес, басқа да экзотикалық аурулардың таралуын алдын ала болжау (мониторинг), жедел диагноз қою, иммундау үшін қолданылатын вакциналық препараттарды жетілдіру және емдеу үшін қолданылатын дәрілік препараттарды жетілдіру бағытында болуы керек.

Қорыта айтқанда, коронавирус және басқа да экзотикалық және эмерджентті ауру­лармен күресу кешенді, жедел және жан-жақты, ең бастысы ғылыми-зертт­еу жұмыстарына негізделген болса, ауру тез ауыздықталып, еліміздің биологиялық және осыған негізделген басқа да қауіпсіздігі толық қамтамасыз етілетіні сөзсіз.

 

Батырбек АЙТЖАНОВ,

ҚазҰАУ профессоры, ветеринария ғылымдарының докторы

 

АЛМАТЫ